Xitoydagi qirgʻizlar
Xitoydagi qirgʻizlar–Qirgʻiz-turkiy etnik guruh boʻlib, Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan rasman tan olingan 56 ta etnik guruhlardan biridir. Asosan Qizilsu Qirgʻiz avtonom prefekturasida, Shinjon-Uygʻur avtonom viloyati janubi-gʻarbida tarqalgan, bir necha qirgʻiz qabilalari qoʻshni Uqturpan, Oqsuv, Yarkent, Yangisor, Taxqoʻrgʻon va Pishanda istiqomat qiladi. Xitoy Xalq Respublikasi hukumati tomonidan beshinchi bor oʻtkazilgan 2000-yilgi aholini roʻyxatga olish natijasiga koʻra Xitoyda 160 875 nafar qirgʻizlar yashab turibdi[1][2][3].
| Xitoydagi qirgʻizlar xitoycha: 中国柯尔克孜族 arabcha: جۇڭعو قىرعىزدارى | |
|---|---|
| Jami aholi soni | |
| 187,000 | |
| Eng koʻp tarqalgan hududlari | |
 Xitoy | |
| Tillari | |
| qirgʻizcha, xitoycha | |
| Dini | |
| Islom (faqat sunniylik) | |
| Etnik guruhlari | |
| Xitoydagi qozoqlar |
| Qirgʻiz |
|---|
Tarixi
tahrirMiloddan avvalgi 3-asr oxirida Xiongnu Xyargas koʻli atrofida yashab, „Ge Kun“ deb nomlangan qirgʻiz ajdodlarini bosib oldi. Milodiy VII asr boshlarida qirgʻiz xalqi turklar tomonidan boshqarilgan va ular „qigu“ deb atalgan. Tan imperiyasi turklarni magʻlub etganidan soʻng, ular Yanran protektoratiga tegishli boʻladi. Keyinchalik u Xuyhe xonligi tomonidan bosib olingan va u Xigas deb nomlangan. IX asrda Xigas asta-sekin kuchayib, milodiy 840-yilda xon Jugʻluobni magʻlub etib, uni oʻldirib, Tuva hududida Xigas xonligini barpo etadi. X asrda Xitanning kuchayishi bilan Xigas uning vassal davlatiga aylandi. Yuan sulolasida qirgʻiz xalqi qierjisi yoki jilijisi deb nomlangan. XVI asr oxirida Moʻgʻulistondagi jungʻor qabilasi asta-sekin kuchayib, XVII asr boshlarida qirgʻizlarning koʻp qismi jungʻor qabilalari va hududlariga aylangan[2][4].
Kengayayotgan Rossiya va Qing imperiyasi oʻrtasidagi qirgʻizlarning anʼanaviy hududi asta-sekin xorijiy kuchlar tomonidan hujumga uchradi va Rossiya va Qing sulolasining qoʻshilishi bilan hudud tobora qisqarib ketdi[4]. 1703-yil kuzida Sibirdagi Yenisey daryosidagi Tuva, Yezer, Aletir va Aletisar kabi toʻrt qirgʻiz qabilasining koʻpchiligi Issiqkoʻl viloyatiga va Qing imperiyasi chekkasidagi Fargʻona qoʻltigʻi va yaqin atrofdagi togʻli hududlarga koʻchib oʻtdi[5], Qing sulolasiga tegishli manbalarda qirgʻizlarni Brut deb nomlagani, qirgʻiz qabilalari esa Sayak, Sarbagash, Buku, Xosuochu, Qitai, Salou, Edegna, Monkordoer, Qilik, Baszi, Chongba Gash, Hushqi, Yuevash, Tiyit, Nayman, Shibchak, Neugut, Suletu va boshqalar deb qayd etilganligi, Qing sulolasiga mansub qirgʻiz qabilalarining boshliqlari Qoshgʻar maslahatchisi va vazirining nazorati ostida boʻlgan ikkinchi-yettinchi sinflar boshliqlari boʻlgani, general Yili esa har ikki yilda bir marta Ili yaqinidagi hududni tekshirishlari uchun yetakchi sifatida vazirlarni yuborganligi aytilgan[2][6].
Qirgʻizlarning Rossiyaga munosabati dastlab neytral edi, chunki ularning Rossiya imperiyasi bilan birinchi oʻzaro munosabatlari rus-qozoq urushi sharoitida edi, Rossiya anʼanaviy qirgʻiz hududiga kirib borishidan oldin, qozoqlar qirgʻizlarni joylashtirishni amalga oshirdi, shuning uchun qirgʻizlar qozoqlardan, ayniqsa, qirgʻiz urugʻlariga dushman boʻlgan Qoʻqon xonligiga 1850-yillarda rus bosqinlari natijasida harbiy jihatdan ustun boʻlgan ittifoqchiga ega boʻlishdan xursand edi. Ammo 1860-yilda Rossiya imperiyasining kazaklari Qirgʻizistonning Bishkek shahrini talon-taroj qilib, bu hududni Rossiya imperiyasiga qoʻshib oldilar va 1865-yilga kelib Qirgʻiziston butunlay Rossiyaga boʻysundi[7][8].
Anʼanaviy qirgʻiz yerlariga koʻchib kelgan rus koʻchmanchilari va koʻchmanchi qirgʻizlar oʻrtasidagi ziddiyat kuchayib borayotganligi sababli, qirgʻiz xalqi Xitoyning Rossiyaga nisbatan qirgʻiz xalqiga koʻproq foyda keltirishi tufayli kelgusi urushda Xitoy Rossiyani magʻlub etishiga ishonch hosil qiladi. Xitoy va Rossiya ham qirgʻiz xalqi Xitoy bilan yuzaga kelishi mumkin boʻlgan mojaroga sababchi boʻlishiga ishondi va qirgʻizlarni Xitoyga hayday boshladi, bu esa ularning Xitoydagi aholisining koʻpayishiga sabab boʻldi. 1916-yilda ruslar tomonidan amalga oshirilgan tozalash/qirgʻinlarning oldini olish maqsadida 150 mingga yaqin qirgʻiz xalqi shimolda Yili, janubda Aqsu, Ushi, Qashgʻar va Jiashiga koʻchib, keng koʻlamda Xitoyga qochib ketdi[9][10][11].
Turli qabila guruhlaridan tashkil topgan ittifoq sifatida har bir qirgʻiz qabilasi guruhining oʻz rahbari mavjud boʻlgan. 1884-yilda Shinjon viloyat sifatida tashkil etilib, 1930-yillarda qirgʻiz hududi toʻliq maʼmuriy boshqaruv tizimiga kiritilgach, anʼanaviy qirgʻiz millati sanalgan Klan va qabila tuzumi asta-sekin parchalana boshladi, biroq qabila tushunchalari va qabila boshliqlarining taʼsiri bazi joylarda hamon saqlanib qoldi. 1954-yil 14-iyulda Qizilsu Qirgʻiz avtonom prefekturasi eʼlon qilindi[2][12].
Madaniyati
tahrir.jpg)
Qirgʻizlarning anʼanaviy hunarmandchiligi yogʻochdan buyumlar yasash, metallga ishlov berish, toʻqimachilik, kashtachilik va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Ular kigizdan buyumlar yasash bilan ham mashhur. Oʻt oʻrishning koʻp turlari mavjud boʻlib, ularning koʻpchiligi Achnatherum shpaldan yasalgan. Qishloqlarda asosan gʻisht va yogʻochdan yasalgan tekis tomli uylar boʻlib, chorvachilik hududlari o'tovlarni oq kigiz bilan yopishgan. „Manas“ dostoni qirgʻiz xalq adabiyotida asosiy oʻrinni egallaydi. Qirgʻiz xalqi raqsni „Biyi“ deb ataydi, anʼanaviy cholgʻu asboblari: Kumuzi, Ozkumuzi, Keyak, Qiuur, Doul, Bas, Bandaru[2].
Xitoydagi qirgʻizlarning asosiy qismi chorvachilik bilan shugʻullanib, asosan tuya va qoʻy boqadi. Ularning tili va madaniyati Xitoydagi qozoqlarga juda oʻxshash[13]. Ular qirgʻiz tilida oʻz ona tilidek gaplashadi. Aqtao va boshqa tumanlarda yashovchi qirgʻizlar esa uygʻurchada soʻzlashadi. Tekes va Chjaosudagi qirgʻizlarning aksariyati qozoq va xitoy tillarida, Tacheng va Eminda (qozoq, moʻgʻul va xitoy) yashovchi qirgʻizlarning koʻpchiligi boʻlsa koʻpincha qozoq va xitoy tillarida gaplashadi[2].
Liboslari
tahrirQirgʻiz erkaklarining umumiy libosiga tuya juni, qoʻy terisi yoki paxta matosidan tikilgan qora yoki koʻk rangli yengsiz uzun koʻylaklar (yozda) kiradi. Bu ustki kiyim odatda oq naqshli koʻylak va charm shim ustiga kiyiladi. Ikkala jins ham charm etik kiyishadi, lekin ayollar etiklari kashtalangan boʻladi. Qirgʻiz ayollari koʻpincha uzun koʻylak ustiga keng yoqasiz kurtka va kamzul kiyishadi. Kiyim aksessuarlariga koʻchmanchi qirgʻizlar odatda chaqmoq tosh (olov yoqish uchun) yoki kichik pichoqni osib qoʻyadigan charm kamarlar kiradi. Ayollar muntazam ravishda sochlariga kumush zanjirlar taqishadi. Erkaklar ham, ayollar ham kichkina korduroy doʻppi kiyishadi, uni baʼzan baland charm shlyapa ustiga qoʻyishadi. Ayollar vaqti-vaqti bilan qalpoqlariga yorqin roʻmol oʻrashadi[14].
Dini
tahrirQirgʻiz xalqi dastlab shomanizmga eʼtiqod qilgan. 18-asrga kelib qirgʻizlarning koʻpchiligi islom dinini qabul qildi va ularda shomanizm va ibtidoiy eʼtiqodning koʻplab unsurlari oʻzida mujassamlasha boshladi[2][13]. Qut eʼtiqodi qirgʻiz xalqining ibtidoiy dini boʻlgan. Tacheng va Emindagi qirgʻizlarning koʻpchiligi moʻgʻul xalqi taʼsirida boʻlib, Tibet buddizmiga eʼtiqod qilishgan[2].
Manbalar
tahrir- ↑ "The Kyrgyz – Children of Manas. Kirgizdar – Manastin baldari". Petr Kokaisl, Pavla Kokaislova (2009). pp.173–191. ISBN 80-254-6365-6
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 „柯尔克孜族“. 中华人民共和国中央人民政府. Qaraldi: 2022-yil 24-mart.
- ↑ 中华人民共和国国家统计局：2000年第五次人口普查数据
- ↑ 4,0 4,1 Parham, Steven. China's Borderlands: The Faultline of Central Asia (en). I.B.Tauris, 2017-02-14. ISBN 9781786721259.
- ↑ Hays, Jeffrey „KYRGYZ IN CHINA: HISTORY AND CULTURE | Facts and Details“ (en). factsanddetails.com. Qaraldi: 2018-yil 28-fevral.
- ↑ ; Nicola Di Cosmo; Don J WyattPolitical Frontiers, Ethnic Boundaries and Human Geographies in Chinese History. Routledge, 16 August 2005 — 362–-bet. ISBN 978-1-135-79095-0.
- ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (en). Greenwood Publishing Group, 2007 — 51-bet. ISBN 9780313340130.
- ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (en). Greenwood Publishing Group, 2007 — 52-bet. ISBN 9780313340130.
- ↑ Alexander Douglas Mitchell Carruthers, Jack Humphrey Miller. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott, 1914 — 345-bet. Qaraldi: 2011-yil 29-may.
- ↑ Alex Marshall. The Russian General Staff and Asia, 1860-1917. Routledge, 22 November 2006 — 85–-bet. ISBN 978-1-134-25379-1.
- ↑ Sydykova, Zamira (20 January 2016). „Commemorating the 1916 Massacres in Kyrgyzstan? Russia Sees a Western Plot“. The Central Asia-Caucasus Analyst.
- ↑ Roudik, Peter. The History of the Central Asian Republics (en). Greenwood Publishing Group, 2007. ISBN 9780313340130.
- ↑ 13,0 13,1 Dillon, Michael. China's Muslims. Hong Kong: Oxford University Press, 1996 — 10-bet. ISBN 0195875044.
- ↑ Elliot, Sheila Hollihan. Muslims in China. Philadelphia: Mason Crest Publishers, 2006 — 63-64-bet. ISBN 1-59084-880-2.