Xuchitlar
Xuchitlar (mogʻ moʻgʻ.: Хуучид) — Ichki Moʻgʻulistonning Shilin-Gol aymaki hududida istiqomat qiluvchi janubiy moʻgʻul etnik guruhi hisoblanadi. Ular shuningdek, boshqa moʻgʻul xalqlari tarkibiga ham kiradi.
Etnonim
tahrirXuuchid nomi xuuchin ( eski yoz. mogʻ.tili qagucin) — qari, eski[1]. soʻzining koplik shakli hisoblanadi.
Tarixi
tahrirXuuchid, XVI asrda chaxarda paydo boʻlgan qabilalardan biri hisoblanadi. Chaxar sardori Daraysun Gudun-xon (1520-1557) XVI asr oʻrtalarida sharqqa borib, Katta Xingananing janubi-sharqigacha yetib borgan, bu hozirgi Xitoyning Lyaoning provinsiyasining gʻarbiy qismida, Luuxa daryosining boʻyi hisoblanadi. Koʻchish davrida chaxarlarning bir qismi xuuchin-tsakhar (eski chaxarlar) nomini olgan, vaqt oʻtib, ushbu nom qisqarib, xuuchid (xuchitlar) deb atala boshlagan. Shunday tarzda, XVI asrning oxirida tarixda xuuchid qabilasi paydo boʻldi. Ular birinchi XVII asr boshlarida Lyaoning gʻarbdagi yerlariga joylashishgan ammo Ligden-xon bilan janjaldan soʻng bu yerlarni tark etishgan. Xuchitlar daryoning oʻrta oqimidagi Kerulen yerlariga kelishadi va bir muncha vaqt davomida xalxas Sholasi Setsen-xonning rahnamoligida boʻlishadi. Biroq, 1637-yilga kelib, ular sharqqa qaytib, manchjur fuqaroligini qabul qilishadi. Tsin maʼmurlari Silingol seyma tarkibida ikkita xoshunni tuzishadi, ular bugungi kungacha yashab kelishmoqda. Zamonaviy Moʻgʻulistondagi xuchitlarga kelsak, ular bu yerga turli yoʻllar orqali asta-sekinlik bilan kelishgan. Demak, Galshar somoni xuchitlari XVII asr boshlarida Xalxadan chiqib ketganidan keyin aholi avlodlaridan hisoblanadi. 1911-yilda Moʻgʻulistonda tsing hukmronligi agʻdarilib, mustaqillik eʼlon qilinishi bilan Xalxuga Ichki Moʻgʻulistonning Silingol seymasiga baʼzi aratlar bilan xuchit dzasak Selnen Tojil keladi. Uning boshchiligidagi guruh Setsenxan aymakka koʻchiriladi, xoshun rsa Erdene chinvanov deb atala boshlanadi. Keyinchalik, xuchitlar boshqalarga ergashib, Ichki Moʻgʻulistonga qaytib kela boshlashadi, ammo ularning bir qismi qolib, xalxalar bilan aralashib ketadi. 1920-yillarning boshlarida koʻp sonli buryatlar Rossiyadan Moʻgʻulistonga koʻchib oʻtishadi, ularning bir qismi sobiq xuchit xoshun Erdene chinvon yerlariga joylashadi, natijasida esa xuchitlar buryatlar bilan birga yashay boshlashadi. Xulosa qilish mumkinki, hozirgi Batshireet, Binder, Dadal, Bayan-Adraga Xentey aymaklarning Salnen Tojhil-noyon xuchitlarining avlodlari hisoblanadi. 1940-yillarning oxirida kelib Ichki Moʻgʻulistondan Uzumchinlar ham MXRga koʻchib oʻtib, ular bilan birga kelgan xuchitlar Suxe-Bator aymakining Erdenetsagaan somonadiga joylashishadi[1].
Aholi joylashuvi
tahrirBugungi kunda xuchitlar xoshunlar hududida istiqomat qilishadi: Xobot-Shara, Shulun-Xobot-Tsagan, Ichki Moʻgʻulistonning Shilin-Gol aymakasidagi Shulun-Xux. Xuchitlar shuningdek, chaxar va ordostslar[1] tarkibida ham tilga olingan.
Moʻgʻuliston hududida xuchitlar Suxe-Batora aymakasining Erdenetsagaan somonisida va Batshireet, Binder, Dadal, Bayan-Adraga somonilarida va Galshar Xentey aymakasida istiqomat qilishadi[2][3]. Xuchitlar xalxa-moʻgʻullar[1] va xamniganlar[4] tarkibida qayd etilgan. XVII — XVIII asrning birinchi yarmida xuuchinlar shuningdek, oyratlar tarkibida ham boʻlgan.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Очир А.. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов. Элиста: КИГИ РАН, 2016. ISBN 978-5-903833-93-1.
- ↑ Mongol Ard Ulsin ugsaatni sudlal, xelniy shinjleliyn atlas. T. I. 75 x.; T. II. 245 x. Ulaanbaatar, 1979.
- ↑ Tayjiud Ayuudayn Ochir, Besүd Jambaldorjiyn Serjee. Mongolchuudin ovgiyn lavlax. Ulaanbaatar, 1998. 67 x.
- ↑ „Хамниган — Монголын түүхийн тайлбар толь“. 2018-yil 26-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 31-may.