Xulq-atvor immunitet tizimi

Xulq-atvor immunitet tizimi (inglizcha: behavioral immune system, BIS) — bu odamga bir tomondan infeksiyalarni, zararli moddalarni yoki kasallik qoʻzgʻatuvchi parazitlarni tan olishga imkon beradigan psixologik va xulq-atvor mexanizmlari toʻplami, boshqa tomondan, kasalliklarning oldini olish uchun profilaktik xatti-harakatlarni koʻrsatishga imkon beradi. Masalan, bu narsalar bilan aloqa qilishdan saqlaning kabi. Bu atama psixolog Mark Schaller^[en] tomonidan taklif qilingan^[1].

Nafrat hissi xulq-atvor immun tizimining faoliyatida markaziy rol oʻynaydi^[2]. BIS ning eng samarali faollashtiruvchilari kasallik oʻtkazuvchi moddalarga (masalan, qusish, siydik, najas, yiring va qon) oʻxshash tashqi ogohlantirishlardir^[1].

Tavsif

Tirik organizmlar parazitlar bilan aloqa qilish xavfi ostida, ularning biomassasi baʼzi ekotizimlarda yirtqichlar bilan raqobatlashadi. Parazit viruslar, bakteriyalar, protozoa, nematodalar, gelmintlar va artropodlar oʻz xoʻjayinlari bilan mustahkam aloqada yashaydilar, ulardan energiya, boshpana, transport va koʻpayish imkoniyatlarini oladi. Ular toksinlar ishlab chiqarish, xatti-harakatlarni oʻz maqsadlariga koʻra oʻzgartirish va butun jins va jamoaga tarqalish orqali oʻz uy egalarini vayron qiladilar. Tirik organizmlar oʻzlarini parazitlarning shikastlanishidan himoya qilish mexanizmlariga ega, jumladan, bir qator fiziologik toʻsiqlar va murakkab immunitet tizimi. Ushbu fiziologik himoyaga qoʻshimcha ravishda, ular „xulq-atvor immun tizimi“ vazifasini bajaradigan xatti-harakatlar orqali oʻzlarini infeksiyadan himoya qiladilar.

Patogendan qochish xatti-harakatlari barcha madaniyatlarda universal boʻlib, barcha jamiyatlarda gigiena bilan bogʻliq individual va guruh xatti-harakatlari namoyon boʻladi. Bu tanani, turar-joylarni va umumiy foydalanish joylarini tozalash, boshqalar bilan yaqin aloqa qilish yoki tana suyuqliklarini almashish (qarindoshlar bundan mustasno) va zararli, ifloslangan yoki notanish ovqatlardan saqlanishni oʻz ichiga oladi.

Xulq-atvor immunitet tizimining asosiy vazifasi odamlarni potentsial zararlanish manbalaridan qochishga undashdir. Potentsial manbalardan biri boshqa odamlar, ayniqsa notanish guruhlar aʼzolaridir.

Kasallikni uzatuvchi moddalarga (masalan, qusish, siydik, najas, yiring va qon) oʻxshash tashqi ogohlantirishlar, ayniqsa, samarali BIS faollashtiruvchilari hisoblanadi. Bunday ogohlantirishlarga javoban, BIS moslashuvchan javoblarni faollashtiradi, jumladan, affektiv (jirkanch), kognitiv (ifloslanish fikrlari) va xulq-atvor (qochish), yaʼni odamlarni ifloslanishga olib keladigan vaziyatlardan qochishga undaydi. BIS turli odamlarda turli darajada namoyon boʻladi.

Patogenlarni olib yurishi mumkin boʻlgan har qanday narsadan qochishning iloji boʻlmagani uchun, odamlar patogenlarga taʼsir qilishning mumkin boʻlgan xarajatlarini va jirkanchlikdan qochish xarajatlarini almashtirishni tanlashadi. Misol uchun, och odam eski goʻshtni tanlashi mumkin.

Baʼzi jinsiy faoliyat yoki sheriklar ham jirkanchdir. Jinsiy aloqa patogenlarning potentsial taʼsirini oʻz ichiga olganligi sababli, gomoseksual aloqa, bolalar yoki qariyalar bilan jinsiy aloqada boʻlish, koʻpayish imkoniyatini bermasdan, odamni patogenlarga taʼsir qilishi mumkin. Bunday sheriklar bilan jinsiy aloqa qilish gʻoyasi jinsiy jirkanchdir, ammo oila aʼzolari oʻrtasidagi jismoniy aloqadan qochib qutula olmaydi. (jinsiy aloqa nazarda tutilmayapti).

Xulq-atvor immunitet tizimini tashkil etuvchi mexanizmlar kasallik qoʻzgʻatuvchi patogenlarga qarshi birinchi himoya chizigʻi sifatida rivojlangan deb taxmin qilinadi^[1].

Jinsiy xatti-harakatlar

Past ijtimoiy mavqega ega boʻlgan jinsiy ozchiliklar aʼzolari koʻpincha jirkanchdirlar va tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, jirkanish LGBTga qarshi pozitsiya bilan bogʻliq boʻlishi mumkin. Nafrat hissi xulq-atvor immun tizimining faoliyatida markaziy rol oʻynaydi. Jinsiy notoʻgʻri qarashlar kontekstida Noyberg va uning hamkasblari (1994) tajribalari shuni koʻrsatdiki, geteroseksual sifatida taqdim etilgan erkak gey sifatida taqdim etilgan doʻsti bilan qaralganda salbiy baholanadi. Yaʼni, geyning stigmatizatsiyasi geteroseksual idrokni ifloslantirdi. Shu bilan birga, gey-erkak geteroseksual bilan bunday aloqada boʻlmagan. Baʼzi ekspertlar buni quyidagicha izohlaydilar: xulq-atvor immuniteti „gʻalati“ koʻrinadigan odamlar tomonidan faollashishi mumkin, chunki ular umumiy qabul qilingan meʼyorlarga, shu jumladan jinsiy amaliyot, gigiena va ovqat tayyorlash meʼyorlariga mos kelmaydi. Geylar OIV / OITS bilan bogʻliq assotsiatsiya tufayli infeksiya xavfini ifodalovchi sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birga, baʼzi nashrlar mualliflari geylar bilan aloqa qilish jinsiy notoʻgʻri qarashlarni kamaytiradi va taʼlim geylarga nisbatan stereotiplar va notoʻgʻri qarashlarni yoʻq qilishning kalitidir, degan fikrni bildiradi.

Ijtimoiy aloqalar

BIS ijtimoiy oʻzaro munosabatlarga va guruhlararo munosabatlarga taʼsir qiladi. Nafrat gomoseksual odamlarga nisbatan notoʻgʻri qarash bilan bogʻliq va xulq-atvor immunitet tizimi ham ksenofobiya va etnosentrizmni ragʻbatlantiradi^[1]. Nazariy jihatdan, kuchli BISga ega boʻlgan shaxslar ijtimoiy konservativ qadriyatlarni qoʻllab-quvvatlash ehtimoli koʻproq. Shunday qilib, BIS odamlarni yuqtirish xavfini tugʻdiradigan tashqi guruhlar aʼzolaridan himoya qiladigan qadriyatlar tizimini ragʻbatlantirish orqali ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishi mumkin^[1] .

Axloqiy jirkanish koʻpincha jinsiy meʼyorlarni buzish yoki moliyaviy yolgʻonchilik tufayli yuzaga keladi. Bunday jirkanish shakli odamlarga oʻz guruhi aʼzolari tomonidan jazo choralarini qoʻllashdan qochishga va normalarni buzganlarni jazolashni muvofiqlashtirishga yordam beradi. Bunday holda, jismoniy qochish emas, balki ijtimoiy uzoqlashish namoyon boʻladi.

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 John A. Terrizzi, Natalie J. Shook, Michael A. McDaniel. The behavioral immune system and social conservatism: a meta-analysis // Evolution and Human Behavior. — 2013-03. — Т. 34, вып. 2. — С. 99–108. — ISSN 1090-5138. — DOI:10.1016/j.evolhumbehav.2012.10.003.
↑ Gabrielle Filip-Crawford, Steven L. Neuberg. Homosexuality and Pro-Gay Ideology as Pathogens? Implications of a Disease-Spread Lay Model for Understanding Anti-Gay Behaviors // Personality and Social Psychology Review. — 2016-06-23. — Т. 20, вып. 4. — С. 332–364. — ISSN 1532-7957&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1088-8683, 1532-7957. — DOI:10.1177/1088868315601613.

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 John A. Terrizzi, Natalie J. Shook, Michael A. McDaniel. The behavioral immune system and social conservatism: a meta-analysis // Evolution and Human Behavior. — 2013-03. — Т. 34, вып. 2. — С. 99–108. — ISSN 1090-5138. — DOI:10.1016/j.evolhumbehav.2012.10.003.

[:3-2] Gabrielle Filip-Crawford, Steven L. Neuberg. Homosexuality and Pro-Gay Ideology as Pathogens? Implications of a Disease-Spread Lay Model for Understanding Anti-Gay Behaviors // Personality and Social Psychology Review. — 2016-06-23. — Т. 20, вып. 4. — С. 332–364. — ISSN 1532-7957&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1088-8683, 1532-7957. — DOI:10.1177/1088868315601613.

[1]

[2]