Yirtqichlik

Yirtqichlik — hayvonlar (baʼzan oʻsimliklar)ning oziqni topish va oziqlanish usullaridan biri, bir hayvonning boshqasini ushlab oʻldirishi va yeb qoʻyishi. Yirtqichlik deyarli barcha hayvonlar tipida, shuningdek, zamburugʻlar (gifomitsetlar) va hasharotxoʻr oʻsimliklar orasida uchraydi. Evolutsiya jarayonida yirtqichlik, odatda, morfofiziologik progressga olib keladi. Chunki yirtqichlarning oʻljani topib olishi uchun nerv sistemasi va sezgi organlari; uni tutib oladigan, oʻldirib yeydigan va hazm qiladigan organlari rivojlangan boʻlishi lozim. Ov qilish usuliga koʻra, yirtqichlarni poyloqchilarga va quvib yetuvchilarga ajratish mumkin. Ayrim hollarda yirtqichlar oʻljani toʻda boʻlib ovlaydi (boʻrilar). Baʼzi guruh hayvonlar orasida yirtqichlik dan parazit yashashga (zuluklar) yoki yirtqichlik dan nekrofagiya (murda bilan oziqlanish)ga oʻtish shakllari ham uchraydi. Keng maʼnoda yirtqichlik nisbatan tuban darajada turgan organizmlar sonini cheklab turishda muhim ahamiyatga ega. Yirtqichlardan zararkunandalarga qarshi biologik kurashni tashkil etishda foydalaniladi. Masalan, xon qizi qoʻngʻizi va tillakoʻz xrizopadan oʻsimlik shiralariga qarshi kurashda foydalanib kelinadi. Yirtqich bilan uning oʻljasi oʻrtasidagi oʻzaro munosabat ular har ikkalasi evolyusiyasining birgalikda borishiga, yaʼni koevolyusiyaga sabab boʻlgan. Bu jarayonda yirtqichning hujum qilish, oʻljaning esa himoya vositalari takomillashib borgan. Ana shunday munosabatlar tufayli yirtqich va uning oʻljasi populyasiyalari soni mutanosib oʻzgarib turgan. 20-asr boshlarida amerikalik A. Lotta va italiyalik V. Volterra bir-biridan mustasno holda yirtqich bilan uning oʻljasi oʻrtasidagi munosabatlarni tavsiflash uchun differensial tenglama sistemasini taklif etishdi. Sistemadagi ikkala komponentning oʻzgarib turishi (turgʻunlashtiruvchi, kamaytiruvchi yoki koʻpaytiruvchi amplitudada) matematik modeli tabiiy jamoalarning holatini tavsiflashda keng qoʻllanadi. Tabiatda faqat „yirtqich—oʻlja“ sistemasi bilan bogʻliq boʻlgan sof holdagi oʻzgarish kam uchraydi; biroq koʻp hollarda oʻljaning son jihatdan oʻzgarishi yirtqich sonining oʻzgarishiga olib kelishi kuzatiladi. „Yirtqich—oʻlja“ sistemaning turgʻun oʻzaro bogʻlangan oʻzgarishi laboratoriya sharoitida bir hujayralilar va kanalar ustida kuzatilgan.

Oq ayiq oʻzi oʻldirgan soqolli tyulen bilan oziqlanyabdi.

Etli chumolilar oʻzlaridan ancha yirik boʻlgan cicada bilan oziqlanish uchun hamkorlik qilishadi.

Adabiyotlar

• Beauchamp, Guy. Social predation : how group living benefits predators and prey. Elsevier, 2012. ISBN 9780124076549. 
• Bell, W. J.. Searching Behaviour : the behavioural ecology of finding resources. Springer Netherlands, 2012. ISBN 9789401130981. 
• Caro, Tim. Antipredator Defenses in Birds and Mammals. University of Chicago Press, 2005. ISBN 978-0-226-09436-6. 
• Cott, Hugh B.. Adaptive Coloration in Animals. Methuen, 1940. OCLC 974070031. 
• Jacobs, David Steve; Bastian, Anna. Predator-prey interactions : co-evolution between bats and their prey. Springer, 2017. ISBN 9783319324920. 
• Rockwood, Larry L.. Introduction to population ecology. John Wiley & Sons, 2009 — 281-bet. ISBN 9781444309102. 
• Ruxton, Graeme D.; Sherratt, Tom N.; Speed, Michael P.. Avoiding attack: the evolutionary ecology of crypsis, warning signals, and mimicry. Oxford University Press, 2004. ISBN 9780198528593. |