Yorbekxon Samarqandiy

Yorbekxon Samarqandiy (Yorbekxon, Yorbek, Yorbekxon Samarqandiy / Yorbekxon) – Badaxshonda oʻzbek hukmronlik qilgan Yaridlar sulolasining asoschisi (1658-1706).

Yorbekxon Samarqandiy Yorbekxon, Yar-bek
o'zbek Yorbekxon Samarqandiy / Yorbekxon
Badaxshonning 1- miri (amiri).
Mansab davri 1658-1706 ( Yarbek Xon nomi bilan )
Monarx	Abdulazizxon Subhonqulixon Ubaydullohxon II
Vorisi	Sulaymon Shoh (1706-1713)
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	XVII asr Badaxshon
Vafoti	1706-yil Badaxshon
Bolalari	Sulaymon Shohshoh Ismoil begim
Otasi	Shoh begim
Dini	Islom, sunniy

Tarjimai holi

Yorbekxon kelib chiqishi Samarqand sayyidlariga borib taqaladi. Uning otasi Shoh begim va bobosi Mir Zohid diniy olim boʻlgani uchun Samarqand Daxbedidan Badaxshon Yaftoliga (Yaftel) koʻchib kelib, u yerda oʻrnashib, shogird-muridlar orttirgan. Badaxshonda hukmronlik qilgan oʻzbek Yaridlar sulolasi vakillari boʻlmish Yarbek avlodlari XIX asrda oʻzlarini Iskandar Zulqarnayn avlodidan deyishgan.

Siyosiy va harbiy faoliyati

XVII asr boshlarida hudud buxoroliklar tasarrufiga qaytarilgandan soʻng, Samarqand xoni Yorbekxoni tomonidan Badaxshonga hokim etib tayinlangan. 1658-yilda qatag'on oʻzbeklarining hokimiyatiga qarshi boʻlib, u Badaxshon xalqi tomonidan amirlikka nomzod qilib koʻrsatilgan va deyarli ikki asr hukmronlik qilgan Badaxshon hokimiyatining asoschisi boʻlgan. Yorbekxon va uning avlodlari Balx va Buxoro xonligidagi oʻzbek hukmdorlarining oliy hokimiyatini rasman tan oldilar. Shu munosabat bilan akademik V. V. Bartold quyidagilarni yozgan:

XVII asr oxirida Oʻzbek xonligi parchalanganidan soʻng Badaxshonni oʻziga xos olamlar (amirlar) sulolasi boshqargan boʻlib, uning asoschisi Yor-bek, hozirgi Badaxshon poytaxti Fayzobodning quruvchisibo'lib, bu oʻzbek shahzodalari ham oʻzlarini Iskandar Zulqarnayn avlodi deb hisoblagan.

Yorbekxon bilan qudratli otaliq Mahmud biy oʻrtasida bir necha bor janglar va qamal janglari boʻlgan. Mahmud biy deyarli barcha janglarda Yorbekxon qoʻshinlarini magʻlub etishga muvaffaq boʻldi va har safar ular oʻrtasida tinchlik oʻrnatilib, otaliq uchun qulay shart-sharoit paydo boʻldi. Atalik Badaxshondagi lapis lazuli konlaridan tushgan daromadning bir qismiga tegishli edi.

Oilasi

Yorbekxonning 3 ta oʻgʻli boʻlib, birinchi farzandi 22 yoshida tugʻilgan. Sulaymonshoh Yorbekxonning toʻngʻich oʻgʻli edi. Otasi vafotidan keyin ukalarining roziligi bilan uning oʻrnini egalladi. Sulaymonshoh Badaxshonda yetti yil hukmronlik qildi va 1713-yilda Yaftelda yashovchi Bobo Qamaruddin tomonidan oʻldirilgan. Yorbekxonning ikkinchi oʻgʻli va vorisi Yusuf Ali akasi Sulaymonshoh vafotidan keyin Badaxshonda hukmronlik qildi. Uning besh yillik hukmronligi davrida koʻplab ichki nizolar boʻlgan. U 1717-yilda vafot etgan. Ukasi vafotidan keyin Badaxshonda hukmronlik qilgan Yusuf Alining kenja ukasi Ziyouddin hokimyatni qoʻlga olgan. U 1736—1737- yillarda Yafteliya Qozi-Asadxon tomonidan oʻldirilgan. Gʻozi-bek, Yorbekxonning katta oʻgʻli boʻlib, u haqida Qunduz chekkasidagi navbatdagi Yarid bosqinida qoʻlga olinib, Mahmud biyga topshirilgani maʼlum. Ismoil begim, Yorbekxonning beshinchi oʻgʻli boʻlib, u dastlab Varsagda otasining hokimi boʻlib joylashgan. XVII asr oʻrtalaridan boshlab butun Badaxshon hukmdorilik qilishni boshlagan.

Oʻlimi

Yorbekxon 1706 yilda Badaxshonda vafot etdi va uning oʻrniga toʻngʻich oʻgʻli Sulaymonshoh (1706-1713) Badaxshon amiri deb eʼlon qilindi.

Adabiyotlar

• Ahmedov B. A. Balx tarixi (XVI—XVIII asrning birinchi yarmi) / Yu. V. Gankovskiy. – Tosh. : Oʻzbekiston SSR „FAN“i, 1982. – 295 b.
• Bartold V. V. Oʻrta Osiyo tarixiga oid umumiy asarlar // Asarlar: 9 jildda / B. G. Gʻofurov. – M.: Iz-vo Sharq adabiyoti, 1963. – T. 2, kitob. 1. – 1024 b.
• Bartold V. V. Tarixiy geografiya boʻyicha ishlar // Asarlar: 9 jildda / A. M. Belenitskiy . – M .: „Fan“ nashriyoti Sharq adabiyoti bosh tahririyati, 1965. – T. 3. – 713 b
• Burxoniddinxon Qushkeki.(per. s pers.)|ssilka=http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Kattagan/text3.htm%7Cotvetstvenniy=A. A. Semyonov|mesto=Tash.|god=1926|stranits=181|ref=Kushkeki}}/ A. A. Semenov. – Tosh. , 1926. – 181 b.
• Shoxumorov A. Badaxshonning ajralishi va ismoillik taqdiri / N. M. Emelyanova. – M. – Dush. : IV RAS, 2008. – 126 p.