Abdulazizxon (Ashtarxoniy)
Abdulazizxon (1614-yil Balx, Buxoro xonligi — 1683-yil Makka,Usmonli imperiyasi) — XVII asrga kelib Buxoro xonligida hukm surgan Joniylar sulolasidan boʻlgan oʻzbek hukmdori[1]. 1645—1681-yillarda hukmronlik qilgan.
| Abdulazizxon | |
|---|---|
oʻzbekcha: Abdulazizxon | |
 | |
 | |
|
Mansab davri 1645 – 1682 | |
| Oʻtmishdoshi |
Nodir Muhammad (1642—1645) |
| Vorisi |
Subhonqulixon (1681—1702) |
| Toj kiydirish marosimi | 1645, Buxoro] |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1614-yil Balx Buxoro xonligi |
| Vafoti |
1683-yil Makka Usmonli imperiyasi |
| Otasi | Nodir Muhammad |
| Dini | Islom sunniy |
| Dafn etilgan joyi | Makka |
Faoliyati
tahrirAbdulazizxonning otasi Nodir Muhammadxon qisqa muddat hukmronlik qildi. Nomaqbul siyosat natijasida soliqlarning oshishi mamlakat oddiy aholisining noroziligiga olib keldi. Natijada Nodir Muhammadxon Balxga qochishga majbur boʻldi, lekin bu yerda hatto oʻgʻillari ham unga qarshi isyon koʻtardilar. Nodir Muhammadxon qoʻzgʻolonni bostira olmadi, bu qoʻzgʻolon qoʻrqinchli tus oldi. Boburiy Shoh Jahon (1627—1658) dan yordam so‘rashga majbur bo‘ldi[2].
Ko‘p o‘tmay Buxoro xoni Hindistondan kelgan qo‘shinlarning asl maqsadi Buxoro xonligi hududining bir qismini bosib olish va o‘zini qo‘lga olish ekanligini anglab yetdi. Bu orada Xo‘jandda Nodir Muhammadxon saroyida amir bo‘lgan Nazarboy o‘zi tayinlagan Sanjar sultonni o‘ldiradi. Xon Hindiston va Eron qoʻshinlariga qarshi kurashga rahbarlik qilgan Abdulaziz (1645—1681) deb eʼlon qilindi. Ikki yillik urush Shoh Jahon qoʻshinlarining magʻlubiyati bilan yakunlandi. Nodir Muhammad Eronga Safaviylar huzuriga qochishga majbur boʻldi. Hokimiyat butunlay uning oʻgʻli Abdulazizxonga oʻtdi.
1660—1680-yillarda Buxoro xonligi Xorazm hukmdorlari — Abulgʻozixon va Anushxonning yurishlariga duchor boʻldi.
Polshaning Erondagi elchisining kuzatishlariga ko‘ra, Abdulazizxon ilm-fan, turli fanlar va ayniqsa, matematika bilan shug‘ullanuvchi odam edi. Bundan tashqari, jasorat bilan toʻla; u tez-tez forslarga qoʻlining kuchini his qildi[3].
Abdulazizxon hukmronligining birinchi oʻn yilligida Samarqand hokimi Yalangtush Bahodir (1645—1656) katta taʼsirga ega boʻldi[4][5].
Tashqi siyosati
tahrir1669-yilda Abdulazizxon mulla Farrux boshchiligidagi elchilarni Rossiya podshosi Aleksey Mixaylovichga yubordi. Bunga javoban 1670-yilda Buxoroda aka-uka Pazuxinlar boshchiligida Rossiya elchilari yuborildi. Ashtarxoniylar Usmonli imperiyasi bilan ham diplomatik aloqalar oʻrnatgan; 1673-yilda Abdulazizxonning elchilari Istanbulda qabul qilingan. Tadqiqotchilar taʼkidlaganidek, Abdulazizxonning diplomatik qobiliyati tan olingan va u Xiva, Istanbul, Isfahon va Dehlida hurmatga sazovor boʻlgan.
Usmonlilar imperiyasi bilan diplomatik aloqalari
tahrirAbdulazizxon 1675-yilda elchilarini Usmonlilarning Istanbul shahriga yuborgan. Elchilikdan asosiy maqsad Abdulazizxon Usmonli sultondan Balx hokimiga qarshi kurashishda yordam berishini soʻragan. Mazkur Abdulazizxon xatiga javoban, sulton yordam bera olmasligini bildirgan. Abdulazizxon hukmronligining soʻnggi yillarida Makkaga haj safarida boʻlgan paytda vafot etadi[6].
Hindiston bilan diplomatik munosabatlar
tahrirBoburiy Avrangzeb davrida ashtarxoniy Buxoro xonlari bilan diplomatik aloqalar rivojlangan. Abdulazizxon boburiy Avrangzebning taxtga o‘tirganligini munosabati bilan elchi Xo‘ja Ahmad al-Husayniy Naqshbandiy orqali maktub yuborgan. Mazkur elchilar 1662-yil 14-mart kuni Hindistonga boradi. Hindistonda elchilarga taxminan 120 ming rupiya pul va sovgʻalar tuhfa qilingan. 1664-yilda Abdulazizxon elchisi Kuchakbek Hindistonga boradi va Avrangzeb uchun ot va ov qushlari keltiradi. Elchining olib borgan jonivorlari Avrangzebga maʼqul kelgan va u Abdulazizxondan yana ov qushlari yuborishini iltimos qiladi. Avrangzeb Kuchakbek elchiga 2 ming rupiya hadya qilgan[7]. 1669-yil 11-may Abdulazizxon Hindistonga Rustambiy boshchiligidagi elchilarni yuboradi. Elchi Abdulazizxon maktubi bilan birga koʻplab sovgʻalar olib boradi. Rustambiy Avrangzeb saroyida yaxshi kutib olinadi va birinchi qabulda hind hukmdori unga sovgʻalar beradi[8]. Mazkur elchilikka javoban 1670-yil Hindistondan Yakkatozxon boshchiligidagi elchilar keladi. Elchilar 100 ta ot, jamdar quroli, 4 ming rupiya turadigan fil, jig‘a, qilich va va boshqa hadyalar olib kelishgan[8].
Eron bilan diplomatik munosabatlar
tahrirAbdulaziz 1648-yil mart oyida Eron shohi Abbos bilan Qandahorga hujum qilishga tayyor ekanligi haqidagi xabarni yetkazish maqsadida, Eronga o‘z elchisini yuboradi. 1648-yil 13-martda Eron hukmdori Abbbos elchi bilan birgalikda Qandahorga urushga jo‘naydi va 1649-yil fevral oyida u yerni bosib oladi[9].
Madaniy siyosati
tahrirAbdulazizxon davrida uning nomi bilan atalgan madrasalar, Buxoroda Validay Abdulazizxon va Samarqandda Tillakori madrasalari qurilgan[10].
Hokimiyatdan voz kechishi
tahrir„Tarixi Qipchoq-Xoniy“ tarixiy manbasi Xodjamquli Balxiydan olingan maʼlumotlarga ko‘ra, aka-uka Subhonqulixon va Abdulazizxon o‘rtasidagi nizo to‘rt yilga yaqin davom etgan. Movarounnahr va Balx mamlakatlari xorazmliklar va qozoqlarning bosqinlari tufayli halokat yoqasiga kelib qolgan[11][12]. Abdulazizxon Balxni 1680-yilgacha merosxoʻr boʻlgan ukasiga berdi.
1681-yilda Abdulazizxon ukasi Subhonqulixon (1681—1702) foydasiga taxtdan voz kechdi. Uning o‘zi Erondagi Safaviylar davlati hududi orqali hajga borishga qaror qildi[13].
Abdulazizxon adabiyotda
tahrirAbdulazizxon shoir Xurramiyning „Al-Oshiq risolai ravzati Xurramiy“ asarining bosh qahramonidir. Asar 1836—1837-yillarda yozilgan boʻlib, Abdulazizxonga bagʻishlangan[14].
Oʻlimi
tahrirAbdulazizxon 1683-yilda Makkada haj paytida vafot etgan. U Imomqulixon va Nodir Muhammadxon tomonidan boshqa Ashtarxoniylar yoniga dafn etilgan.
Manbalar
tahrir- ↑ Anke fon Kyugelgen, Legitimatsiya sredneaziatskoy dinastii mangitov v proizvedeniyax ix istorikov (XVIII—XIX vv.). Almati: Dayk-press, 2004,c.68-69
- ↑ "Abdulazizxon (Ashtarxoniy)" OʻzME. A-harfi[sayt ishlamaydi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
- ↑ Vitsen N. Severnaya i Vostochnaya Tartariya, vklyuchayuщaya oblasti, raspolojennie v severnoy i vostochnoy chastyax Yevropi i Azii. V 3 t. T. 1 / per. s gol. yaz. V. G. Trisman; red. i nauch. ruk. N. P. Kopaneva, B. Naarden. — Amsterdam : Pegasus, 2010
- ↑ „Ходжамкули-бек Балхи «ТА’РИХ-И КИПЧАКИ»“. 2013-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-iyul.
- ↑ „КИПЧАК-ХАН, ТА’РИХ-И КИПЧАКИ-ПЯТАЯ ДИНАСТИЯ ЗНАМЕНИТЫЕ ХАКАНЫ — ШАЙБАНИДЫ“. 2013-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-iyul.
- ↑ Васильев 2014, s. 94.
- ↑ Низомиддинов 1966, s. 58-59.
- ↑ 8,0 8,1 Низомиддинов 1966, s. 61.
- ↑ Алимова 2017, s. 17.
- ↑ Aziatskiy vestnik, izdavaemiy G.Spasskim. Yanvar, Spb., 1825, s.11
- ↑ „Ходжамкули-бек Балхи «ТА’РИХ-И КИПЧАКИ»“. 2013-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-iyul.
- ↑ „КИПЧАК-ХАН, ТА’РИХ-И КИПЧАКИ-ПЯТАЯ ДИНАСТИЯ ЗНАМЕНИТЫЕ ХАКАНЫ — ШАЙБАНИДЫ“. 2013-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 12-iyul.
- ↑ Vitsen N. Severnaya i Vostochnaya Tartariya, vklyuchayuщaya oblasti, raspolojennie v severnoy i vostochnoy chastyax Yevropi i Azii. V 3 t. T. 1 / per. s gol. yaz. V. G. Trisman; red. i nauch. ruk. N. P. Kopaneva, B. Naarden. — Amsterdam : Pegasus, 2010
- ↑ Jumanazar 2017, s. 44.
Adabiyotlar
tahrirIlmiy adabiyotlar
tahrir- Васильев А. Знамя и меч от падишаха. Политические и культурные контакты ханств Центральной Азии и Османской империи (середина XVI—начало XX вв.), Москва, 2014 — 353-bet.
- Низомиддинов И. XVI-XVIII асрларда Ўрта Осиё- Ҳиндистон муносабатлари. Тошкент: Ўзбекистон ССР "ФAН" нашриёти, 1966 — 117-bet.
- Алимова Р. Ўрта Осиё хонликларининг қўшни давлатлар билан дипломатик ва савдо-иқтисодий муносабатлари (XVI-XX аср рус тарихшунослиги ва манбалари асосида), Тошкент, 2017 — 147-bet.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
 | Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |