Abiotik omillar

Abiotik omillar, hamma muhitning abiotik omillari (yun. A — inkor qoʻshimchasi va bios — hayot) — muhitning tirik organizmlarga taʼsir etuvchi noorganik omillari (iqlim, temperatura, namlik, radiatsiya, tuproqning shoʻrxokligi va boshqalar) majmui. Abiotik omillar kimyoviy (havo, suv, tuproq tarkibi), fizikaviy (quyosh va kosmik radiatsiya, yorugʻlik va issiqlikning taqsimlanishi, havo oqimlari gravitatsiyasi, suv almashinuvi qonuniyatlari va hokazo) omillarga bo'linadi. Tirik organizmlar turi, zoti yoki navining o'z are-ali chegarasidagi soni va taqsimlanish darajasi organizmlarning yashashi uchun zarur hisoblangan, ammo eng kam miqdordagi cheklangan abiotik omillar ga bogʻliq. Tirik organizmlar taraqqiyot jarayonida muhitning Abiotik omillar taʼsiriga moslashib boradi. Omillardan ayrimlarining ortiqcha yeki kamligi tirik organizmlarning oʻsishi va rivojlanishiga salbiy taʼsir koʻrsatadi (yana qarang Biotik omillar).

Ekologik sistemalarning abiotik (oʻlik) omillariga quyidagilar

kiradi:

1. Iqlim omillari.

2. Tuproq omillari.

3. Topografik omillar.

Iqlim omillariga harorat, yorugʻlik, suv kiradi. Biz quyida oʻsha omillarning tirik organizmlarga taʼsirini koʻrib chiqamiz. Harorat Yerdagi organizmlarning yashashi, rivojlanishi va tarqalishiga katta taʼsir koʻrsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biridir. Hayotiy jarayonlar tor harorat diapazonida kechadi. Koʻpchilik oʻsimlik va hayvonlar sovuq haroratli sharoitda nobud boʻladi yoki anabioz (hamma kimyoviy jarayonlarning juda susayishi yoki toʻxtashi) holatiga oʻtadi. Ammo Antarktidada — 70 °C sovuqda ham suvoʻtlari, ishayniklarning ayrim turlari, pingvinlar yashay oladi. Yerda hayotning eng yuqori chegarasi 50-60°C ga tengdir. Bunday haroratda fermentlar faolligi buziladi va oqsillar ivib oladi. Lekin geotermal buloqlarda ayrim mikroorganizmlar 70-80°C da ham yashay olishi kuzatiladi. Oʻsimliklar va koʻpchilik hayvonlar tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. Oʻsimliklarning sovuqqa chidamliligi hujay — ralarda qand miqdorining koʻpligi va hujayra shirasi konsentratsiyasining ortiq yoki suvning kamligiga bogʻliq. Tana haroratini saqlay lish xususiyatlariga koʻra hayvonlar issiq qonlilar va sovuq qonlilarga boʻlinadi. Sovuq qonlilarga umurtqasizlar, baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar iradi. Ular tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. Muhit haroratining koʻtarilishi bu organizmlarda fiziologik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi. Muhit haroratining maʼlum diapazondan pasayishi metabolik jarayonlarning susayishiga va organizmlarning oʻlishiga sabab boʻladi. Evolutsiya jarayonida issiq qonli organizmlar tashqi muhit haroratining oʻzgarishidan qatʼiy nazar, oʻz tana haroratini doimiy holatda saqlashga moslashgan. Issiq qonlilarga qushlar va sutemizuvchilar kiradi. Qushlarning tana harorati 40 °C dan yuqoriroq, sutemizuvchilarniki esa 37-40°C atrofida saqlanadi.

Tana haroratining doimiy saqlanishi ikki xil mexanizm asosida amalga oshadi. Kimyoviy mexanizm oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining jadalligiga bogʻliq boʻlib, markaziy nerv sistemasi tomonidan reflektor usulda idora qilinadi. Tana haroratini bir xil saqlashda toʻrt kamerali yurakning paydo boʻlishi, nafas sistemasining takomillashishi ham katta ahamiyatga ega boʻlgan. Issiqlikni oʻzgartirmay saqlashning fizik mexanizmlari qalin jun, patlar, teri osti yogʻ kletchatkasi, teri bezlarining paydo boʻlishiga, qon aylanishining nerv istemasi orqa idora qilish mexanizmlarining paydo boʻlishiga bogʻliqdir. Hayvonlarning tashqi muhit harorati oʻzgarishiga moslanish mexanizmlaridan biri migratsiya, yaʼni qulay haroratli joylarga koʻchib oʻtishidir. Kitlar, baʼzi qushlar, baliqlar, hasharotlar va boshqa hayvonlar yil davomida migratsiya qiladi. Sovuq qonlilarning ayrim turlari harorat pasayganda yoki keskin koʻtarilganda karaxt boʻlib qoladi. Issiq qonlilarning ayrim vakillari oziq yetishmasa yoki muhit harorati pasaysa, uyquga ketadi (ayiqlar, boʻrsiqlar). Bunda moddalar almashinuvi susayadi, lekin tana harorati deyarli pasaymaydi. Mikroorganizmlar, oʻsimliklar va tuban hayvonlarning haroratga moslashishlaridan biri ularning anabioz holatiga oʻtishidir. Mikroblar anabioz holatida sporalar, sodda hayvonlar esa sistalar hosil qiladi. Yorugʻlik. Ekosistemalarda kechadigan jarayonlarni asosan quyosh energiyasi taʼminlaydi. iologik taʼsir nuqtayi nazaridan olganda quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha, koʻrinadigan, infraqizil nurlarga ajratiladi. Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh doimiyligi deb ataladigan quyosh nurlanishining quvvati 1380 W/m2 ga tengdir. Ammo Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh nurlanishining quvvati birmuncha kamroqdir, chunki orugʻlikning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan oʻtib, Yer yuzasiga yetib keluvchi quyosh nurlarining toʻlqin uzunligi taxminan 0,3-10 km ga tengdir. Ultra — binafsha nurla rining juda kam qismigina yer yuzasiga yetib keladi. Ultrabinafsha nurlarning toʻlqin uzunligi 0,30-0,40 mkm ga teng boʻlganligi va yuksak imyoviy faolligi tufayli tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar organizmlar uchun kam miqdorda zarur hisoblanib, foydali taʼsir koʻrsatadi. Ular D vitaminining, koʻz toʻr pardasi pigmentining va teri pigmentining hosil boʻlishiga taʼsir koʻrsatadi. Koʻrinadigan nurlarning toʻlqin uzunligi 0,40- 0,75 mkm ga teng boʻlib, Yerga yetib eluvchi quyosh nurlarining 50 foiziga yaqinini tashkil etadi. Hayvon va oʻsimliklarga har xil toʻlqin uzunliklaridagi nurlar turlicha taʼsir koʻrsatadi. Har xil hayvonlar bir-biridan rangni oʻrish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu xususiyat, ayniqsa, primatlarda yaxshi rivoj langan. Koʻrinadigan nurlar oʻsimliklarda fotosintez jarayonining amalga oshishida katta ahamiyatga ga. Ammo fotosintez uchun faqat 1 foiz koʻrinadigan nurlar sarflanadi, qolgan qismi esa qaytariladi yoki issiqlik sifatida tarqaladi. Oʻsimliklarda fotosintez jadalligi yorugʻlikning ptimal darajasiga (yorugʻlik toʻyinishiga) bogʻliq. Bu optimal darajadan oʻtilganda fotosintez sekinlashadi. Oʻsimliklar koʻrinadigan nurlarning har xil spektrlarini fotopigmentlar orqali izlashtiradi. Toʻlqin uzunligi 0,75 mkm dan yuqori boʻlgan infraqizil nurlarni odam koʻzi ilgʻamaydi, ular tirik organizmlar qabul qiladigan quyosh energiyasining 49 foizga yaqinini tashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosiy issiqlik manbayidir. Tik tushadigan quyosh nurlari tarkibida ular, ayniqsa, koʻp boʻladi. Yorugʻlikka boʻlgan talabiga koʻra oʻsimliklar yorugʻsevar, oyasevar, soyaga chidamlilarga boʻlinadi. Yorugʻsevar oʻsimliklar yaxshi yorugʻlik tushadigan ochiq joylardagina rivojlana oladi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi. Choʻllarda ala choʻllarda oʻsadigan ovvoyi piyozlar, lolalar shular qatoriga kiradi. Soyasevar oʻsimliklar sa aksincha, kuchli yorugʻlikni yoqtirmaydi, doimiy soya oylarda oʻsadi. Bunday simliklarga oʻrmonlarda oʻsadigan aporotniklar, moxlar kiradi. Soyaga chidamli oʻsimliklar soya oyda ham, yaxshi yoritilgan joylarda ham bemalol oʻsaveradi. ularga qayin, ragʻay, an daraxtlari, oʻrmon yertuti, binafsha kabi oʻsimliklar kiradi. Yorugʻlikning hayvonlar uchun sosan informativ ahamiyati mavjuddir. Sodda hayvonlarda yorugʻlik sezuvchi xususiyat boʻlib, u orqali fototaksis (yoritilgan omonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichlilardantortib deyarli hamma hayvonlarda yorugiik sezuvchi aʼzolar mavjud.