Vikipediya

Bergmann qoidasi

ekogeografik qoida

Bergmann qoidasi ekogeografik qoida boʻlib, keng tarqalgan taksonomik guruh doirasida sovuqroq muhitda kattaroq populyatsiyalar va turlar, issiqroq hududlarda esa kichikroq populyatsiyalar va turlar yashashini bildiradi. Qoida oʻlchamlar oʻrtasidagi munosabatdan kelib chiqadi, yaʼni sovuqroq muhitda balandlik va hajm ortadi. Bergmann qoidasi hayvonlarning faqatgina umumiy hajmini tavsiflaydi, lekin Allen qoidasi kabi tana nisbatlarini oʻz ichiga olmaydi.

Bergmann qoidasiga koʻra Yerdagi pingvinlarning joylashuvi (m – massasi, h – balandligi)[1]

Qoida dastlab bir jinsdagi turlarga nisbatan tuzilgan boʻlsa-da, u keyinroq tur ichidagi populyatsiyalarga nisbatan qayta ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, koʻpincha hajm bilan bogʻliq holda qoʻllanadi. Bu qoida baʼzi oʻsimliklar uchun, masalan, Rapicactus uchun ham amal qilishi mumkin.

Bergmann qoidasi oʻn toʻqqizinchi asr nemis biologi Carl Bergmann sharafiga nomlangan, u 1847-yilda qoidaning baʼzi jihatlarini tasvirlab bergan, biroq buni birinchi boʻlib fanga olib kirmagan. Bergmann qoidasi koʻpincha endoterm boʻlgan sutemizuvchilar va qushlarga nisbatan qoʻllanadi, biroq baʼzi tadqiqotchilar ektotermik turlarni[2][3], masalan, Leptothorax acervorum chumolilarini oʻrganishda ham qoidaga dalil topganlar. Bergmannning qoidasi koʻplab sutemizuvchilar va qushlar uchun toʻgʻri keladigan boʻlsa-da, baʼzi istisnolar ham mavjud[4][5][6].

Maʼlum bir kenglikkacha tarqalgan kichik tanali hayvonlarga qaraganda, yirik tanali hayvonlar Bergmann qoidasiga koʻproq mos keladi[7]. Koinot boʻylab umumiy qonuniyat boʻlishi bilan birga Bergmann qoidasi tarixiy va evolyutsion vaqt davomida turli xil issiqlik rejimlariga duchor boʻlgan populyatsiyalarda qayd etilgan[8][9][10]. Xususan, paleogen davrida haroratning qisqa vaqtga ikki marta yuqoriga koʻtarilishi davomida sutemizuvchilarning vaqtinchalik, teskari mittiligi qayd etilgan: paleotsen-eotsen termal maksimal[11] va eotsen termal maksimal 2[12].

Misollar

tahrir

Odamlar

tahrir
 
Bergmann qoidasi – bu sovuq iqlimda tana massasining oshishini koʻrsatadigan ekologik prinsip. Rasmda shunday munosabatlarni koʻrsatadigan Shvetsiya buloni uchun maʼlumotlar keltirilgan[13].

Qutblar yaqinidagi inson populyatsiyalari, jumladan, Inuit, Aleut va Saam xalqlari, Bergmann qoidasiga muvofiq, oʻrtacha hisobda olinganda oʻrta kenglikdagi populyatsiyalardan ogʻirroqdir[14]. Ular, shuningdek, Allen qoidasiga mos keladigan qisqaroq oyoq-qoʻllarga va kengroq tana eniga ega[14]. 1953-yilda Marshall T. Newmanning soʻzlariga koʻra, tubjoy amerikalik populyatsiyalar odatda Bergmann qoidasiga mos keladi, biroq Sharqiy Inuit, Kanoe, Yuki, And togʻlari va Harrison koʻli Lillooetining sovuq iqlimi va xalqining kichik tana oʻlchami kombinatsiyasi kutilgan natijaga zid keladi[15]. Newmanning taʼkidlashicha, Bergmann qoidasi Yevroosiyo aholisi uchun amal qiladi, ammo bu Afrika Sahroi Kabiri aholisi uchun amal qilmaydi[15].

Inson populyatsiyalarida ham oʻrtacha yillik haroratning oshishi bilan inson boʻyining pasayishi kuzatiladi[16]. Bergmann qoidasi pigme fenotipli afrikaliklar va boshqa pigme xalqlari uchun amal qiladi. Bu populyatsiyalar issiqroq va nam muhitga moslashgani uchun boʻyi qisqaroq va tana hajmi kichikroq boʻladi[17].

Qushlar

tahrir

2019-yilda koʻchib yuruvchi qushlarning morfologiyasidagi oʻzgarishlarni oʻrganishda 1978-yildan 2016-yilgacha Chikagodagi binolar bilan toʻqnashgan qushlarning jasadlaridan foydalanilgan. Qushlarning pastki oyoq suyaklarining uzunligi (tana hajmining koʻrsatkichi) oʻrtacha 2.4% ga, qanotlari esa 1.3% ga qisqargan. 2021-yilda chop etilgan shunga oʻxshash tadqiqotda Amazon tropik oʻrmonlarining pasttekisligida jonli ravishda qoʻlga olingan 77 ta koʻchib yurmaydigan qushlarning oʻlchovlaridan foydalangan. 1979-yildan 2019-yilgacha barcha oʻrganilayotgan turlarning hajmi har oʻn yil ichida oʻrtacha 2 foizga qisqardi. Morfologik oʻzgarishlar global isish natijasida yuzaga keladi va unga Bergmann qoidasidan keyingi evolyutsion oʻzgarishlarga namuna sifatida qaralishi mumkin[18][19][20][21].

Sudralib yuruvchilar

tahrir

Bergmann qoidasi urgʻochi timsohlarda qanday amal qilishi haqida maʼlumotlar noaniq[22][23]. Biroq, toshbaqalar[24] yoki kaltakesaklar[25] uchun qoida qoʻllab-quvvatlanmaydi.

Umurtqasizlar

tahrir

Bergmann qoidasining dalillari dengiz kopepodlarida topilgan[26].

Oʻsimliklar

tahrir

Bergmann qoidasini odatda oʻsimliklarga qoʻllash mumkin emas[27]. Kaktuslar bilan bogʻliq holda, bir vaqtlar „botanik Bergmann tendensiyasi“ sifatida tasvirlangan saguaroning (Carnegiea gigantea) tarqalishi[28] haroratga emas, balki yomgʻirga, xususan qishki yogʻingarchilikka bogʻliq ekanligi koʻrsatilgan[29]. Rapicactus jinsi aʼzolari sovuqroq muhitda kattaroq boʻladi, chunki ularning poyasining diametri balandlik va ayniqsa kenglik ortishi bilan ortadi. Biroq, Rapicactus yuqori kengliklarda oʻrtacha yogʻingarchilik kamayish tendensiyasiga ega boʻlgan tarqalish hududida oʻsganligi va ularning tana hajmi iqlim oʻzgaruvchilari bilan bogʻliq boʻlmaganligi sababli, bu Bergmann qoidasining baʼzi tendensiyasini koʻrsatishi mumkin[30].

Tushuntirishlar

tahrir
 
Bergmann qoidasi shimoliy va janubiy qizil tulkilar timsolida tasvirlangan.

Qoidani dastlab shakllantirganda Bergmann tomonidan berilgan eng birinchi tushuntirish shundan iboratki, katta hayvonlar kichikroq hayvonlarga qaraganda kamroq sirt maydoniga ega, shuning uchun ular massa birligiga kamroq tana issiqligini chiqaradi va shuning uchun sovuq iqlimda tanasi issiqroq boʻladi. Issiqroq iqlim teskari muammo tugʻdiradi: metabolizm natijasida hosil boʻlgan tana issiqligi ichkarida saqlanmasdan, tezda tarqalib ketadi[31].

Shunday qilib, issiq va quruq iqlim sharoitida kichik hayvonlarning yuqori sirt maydoni va hajm nisbati teri orqali issiqlik yoʻqotilishini osonlashtiradi va tanani sovutishga yordam beradi. Bergmann qoidasini sohada tahlil qilish davomida oʻrganilayotgan populyatsiyalar guruhlarini turli xil termal muhitda kuzatib, shuningdek, issiqlik sharoitlariga javoban genetik jihatdan farqlash uchun yetarlicha uzoq vaqt ajratilgan[32]. Boʻy va oʻrtacha yillik harorat oʻrtasidagi bogʻliqlikni har qanday oʻlchamda oʻsib borayotgan har qanday shaklni modellashtirish orqali tushuntirish mumkin. Shaklning balandligini oshirsangiz, uning sirt maydonining hajmga nisbati kamayadi. Odamning tanasi va oyoq-qoʻllarini silindr shaklida modellash, hatto bir xil tana massasi indeksida (BMI) boʻyi besh fut boʻlgan odamdan olti fut balandlikdagi odamga sirt maydonining hajmga nisbati 17% ga kamayganligini koʻrsatadi.

Dengiz qisqichbaqasimonlarida kenglik boʻyicha oʻlchamning oʻsishi kuzatiladi, chunki haroratning pasayishi hujayra hajmining va hayot davomiyligining oshishiga olib keladi, natijada bu ikkalasi sabab maksimal tana hajmi ham oshadi (hayot davomida oʻsishning davom etishi qisqichbaqasimonlarga xosdir)[33]. Kattalik tendensiyasi giperiid va gammarid amfipodlar, kopepodlar, stomatopodlar, mizidlar va planktonik evfausiidlarda ham tegishli turlar bilan solishtirganda, ham keng tarqalgan turlar ichida kuzatilgan[33]. Chuqur dengiz gigantizmi bir xil guruhlarning baʼzilarida, bir xil sabablarga koʻra kuzatilgan[33]. Suv turlarining Bergmann qoidasiga mos qoʻshimcha omiliga past haroratda koʻproq erigan kislorod kontsentratsiyasi boʻlishi mumkinligini ham kiritish mumkin. Bu fikrni baland togʻli koʻllardagi qisqichbaqasimonlar hajmining kichrayganligi tasdiqlaydi[34]. Umurtqasiz hayvonlarda kuzatish mumkin boʻlgan yana bir taʼsir yuqori kenglikdagi yirtqichlarda bosimning pasayishi hisoblanadi[35]. Sayoz suvdagi braxiopodlarni oʻrganish shuni koʻrsatdiki, moʻtadil kengliklarga nisbatan qutbli hududlarda yirtqichlar kamaygan[35].

Hesse qoidasi

tahrir

1937-yilda nemis zoologi va ekologi Richard Hesse Bergmann qoidasini kengaytirishni taklif qildi. Hesse qoidasi, shuningdek, yurak-ogʻirlik qoidasi sifatida ham tanilgan, sovuq iqlimda yashovchi turlar issiq iqlimda yashovchi yaqin turlarga qaraganda tana vazniga nisbatan kattaroq yurakka ega ekanligini bildiradi[36].

Tanqidlar

tahrir

1986-yilgi tadqiqotida Valerius Geist Bergmann qoidasini notoʻgʻri deb taʼkidladi. Uning aytishi boʻyicha „harorat bilan bogʻliqlik soxta“. Buning oʻrniga, Geist tananing hajmi yillik mahsuldorlik davomiyligiga yoki vegetatsiya davrida hayvon boshiga oziq-ovqat mavjudligiga mutanosib ekanligini aniqladi[37].

Tana hajmiga koʻplab omillar taʼsir qilishi mumkinligi sababli, Bergmann qoidasini tanqid qiluvchilar koʻp. Biroz kenglikning oʻzi tana massasining prognozchisi ekanligiga ishonishadi. Tana massasining oʻzgarishiga hissa qoʻshishi mumkin boʻlgan boshqa selektiv omillarga misollar mavjud boʻlgan oziq-ovqat mahsulotlarining hajmi, tana hajmining yirtqich sifatida ov qilishdagi muvaffaqiyatga taʼsiri, tana hajmining yirtqichlarga qarshi zaifligiga taʼsiri va resurslar mavjudligi kiradi. Misol uchun, agar organizm sovuq haroratga toqat qilishga moslashgan boʻlsa, u sovuq harorat va oziq-ovqat tanqisligi oʻrtasidagi bogʻliqlik tufayli oziq-ovqat tanqisligi davrlariga ham toqat qilishi mumkin[38]. Kattaroq organizm oʻzining koʻproq yogʻ zahiralariga tayanishi, bu esa uzoq vaqt davomida omon qolish uchun zarur boʻlgan energiyani taʼminlashi va nasl qoldirishda ahamiyat kasb etishi mumkin.

Resurslarning mavjudligi koʻplab organizmlarning umumiy muvaffaqiyati uchun asosiy cheklovdir. Resurs tanqisligi yashash muhitidagi organizmlarning umumiy sonini cheklashi va vaqt oʻtishi bilan organizmlarning tana hajmining kichrayib, bunga moslashishiga olib kelishi mumkin. Resurs mavjudligi shu tariqa Bergmann qoidasini oʻzgartiruvchi cheklovga aylanadi[39].

Baʼzi qazilma tadqiqotlari qoidaga zid holatlarni aniqladi. Masalan, Pleystotsen davrida Yevropadagi begemotlar sovuqroq va quruqroq davr oraligʻida kichikroq hajmga oʻtishga moyil boʻlgan[40]. Bundan tashqari, 2024-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, dinozavrlarning oʻlchami shimoliy Arktika kengliklarida oʻsmagan va bu qoida boshqa barcha iqlim oʻzgaruvchilari eʼtiborga olinmaganda haroratga nisbatan „faqat gomeotermik hayvonlarning kichik toʻplamiga tegishli“ degan xulosani berishi mumkin[41].

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ FRYDRÝŠEK, Karel. Biomechanika 1. Ostrava, Czech Republic: VSB – Technical University of Ostrava, Faculty of Mechanical Engineering, Department of Applied Mechanics, 2019 — 337–338-bet. ISBN 978-80-248-4263-9. 
  2. ↑ Olalla-Tárraga, Miguel Á.; Rodríguez, Miguel Á.; Hawkins, Bradford A. (2006). "Broad-scale patterns of body size in squamate reptiles of Europe and North America". Journal of Biogeography 33 (5): 781–793. doi:10.1111/j.1365-2699.2006.01435.x. http://www.escholarship.org/uc/item/8rh6d1qg. 
  3. ↑ Timofeev, S. F. (2001). "Bergmann's Principle and Deep-Water Gigantism in Marine Crustaceans". Biology Bulletin of the Russian Academy of Sciences 28 (6): 646–650. doi:10.1023/A:1012336823275. 
  4. ↑ Meiri, S.; Dayan, T. (2003-03-20). "On the validity of Bergmann's rule". Journal of Biogeography 30 (3): 331–351. doi:10.1046/j.1365-2699.2003.00837.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-biogeography_2003-03_30_3/page/n18. 
  5. ↑ Ashton, Kyle G.; Tracy, Mark C.; Queiroz, Alan de (October 2000). "Is Bergmann's Rule Valid for Mammals?". The American Naturalist 156 (4): 390–415. doi:10.1086/303400. PMID 29592141. https://archive.org/details/sim_american-naturalist_2000-10_156_4/page/390. 
  6. ↑ Millien, Virginie; Lyons, S. Kathleen; Olson, Link (May 23, 2006) "Ecotypic variation in the context of global climate change: Revisiting the rules" Ecology Letters 9 (7): 853–869 doi:10.1111/j.1461-0248.2006.00928.x PMID 16796576. 
  7. ↑ Freckleton, Robert P.; Harvey, Paul H.; Pagel, Mark (2003). "Bergmann's rule and body size in mammals". The American Naturalist 161 (5): 821–825. doi:10.1086/374346. PMID 12858287. https://archive.org/details/sim_american-naturalist_2003-05_161_5/page/821. 
  8. ↑ Smith, Felia A.; Betancourt, Julio L.; Brown, James H. (December 22, 1995). "Evolution of Body Size in the Woodrat over the Past 25,000 Years of Climate Change". Science 270 (5244): 2012–2014. doi:10.1126/science.270.5244.2012. https://archive.org/details/sim_science_1995-12-22_270_5244/page/2012. 
  9. ↑ Huey, Raymond B.; Gilchrist, George W.; Carlson, Margen L.; Berrigan, David; Serra, Luıs (January 14, 2000). "Rapid Evolution of a Geographic Cline in Size in an Introduced Fly". Science 287 (5451): 308–309. doi:10.1126/science.287.5451.308. PMID 10634786. https://archive.org/details/sim_science_2000-01-14_287_5451/page/308. 
  10. ↑ Hunt, Gene; Roy, Kaustuv (January 31, 2006). "Climate change, body size evolution, and Cope's rule in deep-sea ostracodes". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 103 (5): 1347–1352. doi:10.1073/pnas.0510550103. PMID 16432187. PMC 1360587. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1360587. 
  11. ↑ Secord, R.; Bloch, J.I.; Chester, S.G.B.; Boyer, D.M.; Wood, A.R.; Wing, S.L.; Kraus, M.J.; McInerney, F.A. et al. (2012). "Evolution of the Earliest Horses Driven by Climate Change in the Paleocene-Eocene Thermal Maximum". Science 335 (6071): 959–962. doi:10.1126/science.1213859. PMID 22363006. Archived from the original on 2019-04-09. https://web.archive.org/web/20190409145545/http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1314&context=geosciencefacpub. Qaraldi: 2020-01-08. Bergmann qoidasi]]
  12. ↑ Erickson. „Global warming led to dwarfism in mammals — twice“. University of Michigan (2013-yil 1-noyabr). Qaraldi: 2013-yil 12-noyabr.
  13. ↑ Sand, Håkan K.; Cederlund, Göran R.; Danell, Kjell (June 1995). "Geographical and latitudinal variation in growth patterns and adult body size of Swedish moose (Alces alces)". Oecologia 102 (4): 433–442. doi:10.1007/BF00341355. PMID 28306886. https://archive.org/details/sim_oecologia_1995-06_102_4/page/433. 
  14. ↑ 14,0 14,1 Holliday, Trenton W.; Hilton, Charles E. (June 2010). "Body proportions of circumpolar peoples as evidenced from skeletal data: Ipiutak and Tigara (Point Hope) versus Kodiak Island Inuit". American Journal of Physical Anthropology 142 (2): 287–302. doi:10.1002/ajpa.21226. PMID 19927367. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2010-06_142_2/page/287. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Newman, Marshall T. (August 1953). "The Application of Ecological Rules to the Racial Anthropology of the Aboriginal New World". American Anthropologist 55 (3): 311–327. doi:10.1525/aa.1953.55.3.02a00020. https://archive.org/details/sim_american-anthropologist_1953-08_55_3/page/311. 
  16. ↑ Roberts, DF (1954). "Body weight, race and climate". American Journal of Physical Anthropology 11 (4): 533–558. doi:10.1002/ajpa.1330110404. PMID 13124471. https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=Am+J+Phys+Anthropol&title=Body+weight,+race,+and+climate&author=DF+Roberts&volume=4&publication_year=1953&pages=533-58&doi=10.1002/ajpa.1330110404&. 
  17. ↑ Dominy. „Evolution of the human pygmy phenotype“ (2009-yil 25-fevral).
  18. ↑ Vlamis, K.. „Birds 'shrinking' as the climate warms“ (en-GB). BBC News (2019-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 5-dekabr.
  19. ↑ Liao. „North American Birds Are Shrinking, Likely a Result of the Warming Climate“ (en). Audubon (2019-yil 4-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 5-dekabr.
  20. ↑ Weeks, B. C.; Willard, D. E.; Zimova, M.; Ellis, A. A.; Witynski, M. L.; Hennen, M.; Winger, B. M. (2019). "Shared morphological consequences of global warming in North American migratory birds". Ecology Letters 23 (2): 316–325. doi:10.1111/ele.13434. PMID 31800170. 
  21. ↑ Jirinec, Vitek; Burner, Ryan C.; Amaral, Bruna R.; BierregaardJr, Richard O.; Fernández-Arellano, Gilberto; Hernández-Palma, Angélica; Johnson, Erik I.; Lovejoy, Thomas E. et al. (2021). "Morphological consequences of climate change for resident birds in intact Amazonian rainforest" (EN). Science Advances 7 (46): eabk1743. doi:10.1126/sciadv.abk1743. PMID 34767440. PMC 8589309. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=8589309. 
  22. ↑ Lakin, R.J.; Barrett, P.M.; Stevenson, C.; Thomas, R.J.; Wills, M.A. (2020). "First evidence for a latitudinal body mass effect in extant Crocodylia and the relationships of their reproductive characters". Biological Journal of the Linnean Society 129 (4): 875–887. doi:10.1093/biolinnean/blz208. 
  23. ↑ Georgiou. „Crocodilians, Which Have Walked Earth for Nearly 100 Million Years, Are Survivors of Mass Extinctions and May Be Able to Adapt to Climate Change“. newsweek.com. Newsweek (2020-yil 12-mart). Qaraldi: 2020-yil 13-mart.
  24. ↑ Angielczyk, K.D.; Burroughs, R.W.; Feldman, C.R. (2015). "Do turtles follow the rules? Latitudinal gradients in species richness, body size, and geographic range area of the world's turtles". Journal of Experimental Zoology Part B: Molecular and Developmental Evolution 324 (3): 270–294. doi:10.1002/jez.b.22602. PMID 25588662. 
  25. ↑ Pincheira-Donoso, D.; Hodgson, D.J.; Tregenza, T. (2008). "The evolution of body size under environmental gradients in ectotherms: why should Bergmann's rule apply to lizards?". BMC Evolutionary Biology 8 (68): 68. doi:10.1186/1471-2148-8-68. PMID 18304333. PMC 2268677. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2268677. 
  26. ↑ Campbell, M.D. (2021-08-21). "Testing Bergmann's Rule in marine copepods". Ecography 44 (9): 1283–1295. doi:10.1111/ecog.05545. https://doi.org/10.1111/ecog.05545. 
  27. ↑ Moles, A. T.; Warton, D. I.; Warman, L.; Swenson, N. G.; Laffan, S. W.; Zanne, A. E.; Pitman, A.; Hemmings, F. A. et al. (2009-09-01). "Global patterns in plant height". Journal of Ecology 97 (5): 923–932. doi:10.1111/j.1365-2745.2009.01526.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-ecology_2009-09_97_5/page/923. 
  28. ↑ Niering, W.A.; Whittaker, R.H.; Lowe, C.H. (1963). "The saguaro: a population in relation to environment". Science 142 (3588): 15–23. doi:10.1126/science.142.3588.15. PMID 17812501. 
  29. ↑ Drezner, T. D. (2003-03-01). "Revisiting Bergmann's rule for saguaros (Carnegiea gigantea (Engelm.) Britt. and Rose): stem diameter patterns over space". Journal of Biogeography 30 (3): 353–359. doi:10.1046/j.1365-2699.2003.00834.x. https://archive.org/details/sim_journal-of-biogeography_2003-03_30_3/page/353. 
  30. ↑ Donati, D.; Bianchi, C.; Pezzi, G.; Conte, L.; Hofer, A.; Chiarucci, A. (2016). "Biogeography and ecology of the genus Turbinicarpus (Cactaceae): environmental controls of taxa richness and morphology". Systematics and Biodiversity 15 (4): 361–371. doi:10.1080/14772000.2016.1251504. 
  31. ↑ Brown, James H.; Lee, Anthony K. (January 1969). "Bergmann's Rule and Climatic Adaptation in Woodrats (Neotoma)". Evolution 23 (2): 329–338. doi:10.2307/2406795. PMID 28562890. 
  32. ↑ Brown, James H.; Lee, Anthony K. (January 1969). "Bergmann's Rule and Climatic Adaptation in Woodrats (Neotoma)". Evolution 23 (2): 329–338. doi:10.2307/2406795. PMID 28562890. 
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Timofeev, S. F. (2001). "Bergmann's Principle and Deep-Water Gigantism in Marine Crustaceans". Biology Bulletin of the Russian Academy of Sciences 28 (6): 646–650. doi:10.1023/A:1012336823275. 
  34. ↑ Peck, L. S.; Chapelle, G. (2003). "Reduced oxygen at high altitude limits maximum size". Proceedings of the Royal Society of London. Series B: Biological Sciences 270 (suppl. 2): S166–S167. doi:10.1098/rsbl.2003.0054. PMID 14667371. PMC 1809933. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1809933. 
  35. ↑ 35,0 35,1 Harper, E. M.; Peck, L. S. (2016). "Latitudinal and depth gradients in marine predation pressure". Global Ecology and Biogeography 25 (6): 670–678. doi:10.1111/geb.12444. 
  36. ↑ Baum. „Hesse's rule“. Glossary of Oceanography and the Related Geosciences with References. Texas Center for Climate Studies, Texas A&M University (1997-yil 20-yanvar). 2010-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 9-yanvar.
  37. ↑ Geist, Valerius (April 1987). "Bergmann's rule is invalid". Canadian Journal of Zoology 65 (4): 1035–1038. doi:10.1139/z87-164. https://archive.org/details/sim_canadian-journal-of-zoology_1987-04_65_4/page/1035. 
  38. ↑ Ashton, Kyle G.; Tracy, Mark C.; Queiroz, Alan de (October 2000). "Is Bergmann's Rule Valid for Mammals?". The American Naturalist 156 (4): 390–415. doi:10.1086/303400. PMID 29592141. https://archive.org/details/sim_american-naturalist_2000-10_156_4/page/390. 
  39. ↑ Clauss, Marcus; Dittmann, Marei T.; Müller, Dennis W. H. (October 2013) "Bergmann′s rule in mammals: A cross-species interspecific pattern" Oikos 122 (10): 1465–1472 doi:10.1111/j.1600-0706.2013.00463.x http://www.zora.uzh.ch/id/eprint/81100/2/OIKOS_Bergmann_Suppl.pdf. 
  40. ↑ Mazza, Paul P. A.; Bertini, Adele (24 October 2012). "Were P leistocene hippopotamuses exposed to climate-driven body size changes?" (en). Boreas 42 (1): 194–209. doi:10.1111/j.1502-3885.2012.00285.x. ISSN 0300-9483. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1502-3885.2012.00285.x. Qaraldi: 20 January 2024. Bergmann qoidasi]]
  41. ↑ Grimes. „Dinosaur study challenges Bergmann's rule“ (en). phys.org. Qaraldi: 2024-yil 9-aprel.

Adabiyotlar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bergmann_qoidasi&oldid=5288074" dan olindi