Vikipediya

Boqirgʻoniy Sulaymon

Boqirgʻoniy Sulaymon (? Xorazm viloyati Xazorasp tumani Boqirgʻon qishlogʻi – 1186) – tasavvufning yirik namoyandasi, afsonaviy soʻfiylik shayxlaridan biri, shoir. Ahmad Yassaviy tariqatining davomchisi. Qoraxoniylar hukumdori Ibrohim II ning kuyovi.

Sulaymon Boqirg'oniy
Tavalludi Tug'ilgan yili noma'lum
Xorazm Boqirg'on qasabasi
Vafoti 1186 yil
Oq qal'a (Oqqo'rg'on)
Fuqaroligi Xorazmshohlar davlati
Turmush oʻrtogʻi Anbar Ona
Bolalari Muhammad Xoja, Afsar Xoja, Hubbi Xoja

Biografiyasi

tahrir

Boqirgʻoniyning ishonchli tarjimai holi toʻgʻrisida maʼlumotlar mavjud emas. Asosiy maʼlumot manbalari sifatida 1898-yilda K.G.Zaleman tomonidan „Hakim-Ota afsonasi“[1][2] nomi bilan nashr etilgan anonim risola(taʼlimot), „Hakim-Ata kitobi“ va shayxning tarjimai holi koʻrsatiladi. Faxr ad-Din Ali ibn Husayn Voiz Koshifiy(1463—1531) 1503-yildagi „Rashakhatʼayn al-hayat“ („Abadiy hayot manbasidan tomchilar“) asari ham manba boʻlib xizmat qiladi[3].

Sulaymon 15 yoshida Xoja Ahmad Yassaviyning muridi boʻlgan[4]. Bir voqeadan keyin Xizrning ruhi yosh Sulaymonga zohir boʻlib, uni Hakim Sulaymon (dono Sulaymon) deb atashlarini buyurgan. Shu paytdan boshlab Sulaymon ham ustozi singari hikmatlar yozish qobiliyatiga ega boʻlgan[2].

Kinlardan ir kun Ahmad Yassaviy 99 ming shogirdlarini sinovdan oʻtkazgan. Faqat Sulaymon sinovdan toʻliq oʻtgan[2]. V.N.Basilov tomonidan kashf etilgan turkmanlarining sheʼrlarida Boqirgʻoniy Qutb al-aktob deb atalgan, bu soʻz soʻfiy avliyolarning oliy toifasi degan maʼnoni bildirgan[5].

Sulaymonning kunyasi u asos solgan Qoraqalpogʻistondagi Boqirgʻon aholi punkti nomidan olingan. Shaharning barpo etilishi Islom dinini yoyish uchun dunyoning turli burchaklariga shogirdlarini yuborgan Ahmad Yassaviyning koʻrsatmalarini bajarish bilan bogʻliq boʻlgan. Tuya Sulaymonni „Xorazm shahri gʻarbiga“"(Urganch)[6] yetaklab, Qoraxoniylar davlati hukmdori Ibrohim II Bog‘raxonning qoʻriqlangan oʻtloqlarigacha olib borgan. Xon mashhur Ahmad Yassaviyning shogirdining paydo boʻlishidan xursand boʻlib, qizi Anbarni (Ganbar, Ambar-Ana, Ambar-Bibi, Anvar-Begim) Sulaymonga nikohlab bergan, unga yer ajratib bergan, unga chorva mollari sovgʻa qilgan. U va uning koʻplab sheriklari uning muridiga aylanishgan[2].

J. G. Bennetning taʼkidlashicha, Hakim ota Volga turklari orasida vaʼz qilgan va uning maktabi Kaspiy boʻyida ham ochilgan[7]. Sulaymon va Anbarning uchta oʻgʻli boʻlgan: Muhammad, Asgʻar va Hubbi. Eng isteʼdodlisi Xubbixoʻja boʻlgan. Ota oʻgʻlining qobiliyatiga hasad qilgan, Xubbi xafa boʻlib, otasining uyini tark etgan. Bunga javoban Alloh Sulaymonga laʼnat yuborgan, unga koʻra, uning oʻlimidan keyin Boqirgʻoniyning qabri 40 yil davomida suv ostida qolgan. Qargʻish amalga oshgan, Boqirgʻon 40 yil davomida suv ostida qolgan, keyin uning joylashgan joyini hech kim eslamaganl[2]. Olimlar qabrning suv bosishi haqidagi afsonani 1221-yilda moʻgʻullar tomonidan toʻgʻonlarning buzib tashlanganligi sababli Amudaryo oqimining oʻzgarishi bilan bogʻlaydilar[8].

Sulaymon vafotidan keyin uning bevasi Yassaviy tariqatning 5-xalifasi Zangi otaga[9] turmushga chiqqan, Anbar-ona maqbarasi Toshkent yaqinidagi Zangi ota maqbarasining janubi-gʻarbida joylashgan. Afsonaga koʻra, Sulaymonning Oysha-Bibi ismli qizi ham boʻlgan, uning maqbarasi Taroz yaqinida joylashgan[10].

Dafn joyi muammosi

tahrir

Shayx qabristonining muammosi Boqirgʻonning joylashuvi muammosi bilan bogʻliq boʻlgan. Manbalarda aytilishicha, Oltin Oʻrda xoni Oʻzbekni[11] diniga kirgizgan Seyid-Ota Xorazmdagi Hakim Ota mozorining qoʻriqchisi boʻlgan[12]. Akademik V. V. Bartold 1902-yilda Turkiston oʻlkasida 1543-yilga mansub turkiy qoʻlyozmani sotib olgan boʻlib, unda shayxning tarjimai holi boʻlgan lekin boshqa maʼlumotlar qatori u ham toʻliq holda boʻlmagan. Qoʻlyozmada shunday maʼlumot bor:

„Tasodifan Urganchning gʻarbidagi Xorazm (Urganch) shahridan uch kunlik yoʻl boʻlgan Vezir shahri va Boqirgʻon choʻli hududida joylashgan shayx Hakim ota va Seyid qabrlari joylashgan hududlarni ham ziyorat qildim. U yerda Xubbixoʻjaning qabri ham joylashgan edi“[13].

Shu bilan birga, Seyid otaning Amudaryo yaqinidagi Orol dengizida dafn etilgani haqida maʼlumotlar ham bor. 16-asr boshlarida Al-Koshifiy Xorazmdagi Boqirgʻoniy majmuasini ham aniqlagan, Abulgʻoziy davrida (1603—1664) Boqirgʻon-ota trakti Amudaryoning quyi oqimida joylashgan boʻlgan. Venger olimi Arminius Vamberi 1864-yilda chop etilgan „Oʻrta Osiyo boʻylab sayohatlari“ asarida Qoʻngʻirot yaqinidagi Hakim-Ota qabrini Orol dengizi tomonga ketaverish tomodaligini aytgan. Hozirda Sulaymon Boqirgʻoniy dafn etilgan joy Moʻynoq yaqinida, Amudaryoning qirgʻogʻida joylashgan deb taxmin qilinadi[14]; Moʻynoq tumanida Hakim ota qishloq fuqarolar yigʻini bor.

Asarlari

tahrir

Boqirgʻoniyning asarlari ilk bor 1846-yilda Qozon shahrida chigʻatoy tilida nashr etilgan: „Axir zamon kitobi“ („Oxir zamon kitobi“) va „Boqirgʻon kitobi“ („Boqirgʻon kitobi“) shular jumlasidandur[15]. Birinchisi (boshqa nomi „Taki Gajab“) Qiyomat va Dajjol kelishining islomiy versiyasini bayon qiladi; u 1897-yilda protoyenik Yevfimi Malov tomonidan rus tiliga tarjima qilingan[16][4].

„Boqirgʻon kitobi“ Hakim ota asarlari bilan bir qatorda antologiya boʻlib, unga Ahmad Yasaviy, Nasimiy, Faqiriy, Qul Sharif va boshqa oʻrta asrlar turkiy-tatar shoirlari ham kiritilgan. U tatar mektablarida oʻquv qoʻllanma sifatida ishlatilgan.

Boqirgʻoniyning Bokira Maryamning soʻnggi kunlariga bagʻishlangan „Hazrati Maryam kitobi“ („Avliyo Maryam qissasi“) ham maʼlum. Sheʼrning rus tiliga tarjimasi S. M. Matveyev tomonidan 1895-yilda „Qozon imperatorlik universitetidagi arxeologiya, tarix va etnografiya jamiyati yangiliklari“ jurnalida nashr etilgan[17][4].

2008-yilda Olmaota shahrida qozoq tilidagi „Adabiy yodgorliklar“ nashrining 7-jildi doirasida birinchi marta "Baqirgʻoniy asarlarining nisbatan toʻliq toʻplami nashr etilgan.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Бахревский 2010.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Залеман 1898.
  3. ↑ ал-Кашифи 1890.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Малов 1897.
  5. ↑ Басилов В. Н. „О происхождении туркмен-ата (простонародные формы среднеазиатского суфизма)“, . Домусульманские верования и обряды в Средней Азии, M.. 
  6. ↑ Бартольд 1964.
  7. ↑ Беннетт Дж. Г. „Глава 6. Возвращение Учителей“, . Учителя Мудрости, M.. ISBN 5-98857-028-3. 
  8. ↑ Бартольд В. В. „Сведения об Аральском море и низовьях Амударьи с древнейших времён до XVII века“, . Сочинения, M.. 
  9. ↑ Селезнёв 2009.
  10. ↑ „Легенды об Айша Биби“ (ru) (deadlink). Silk Road Adventures. 2013-yil 18-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 31-yanvar.
  11. ↑ Какой праздник отметил хан Узбек в июне 1334 г // Золотоордынское наследие. Материалы международной научной конференции «Политическая и социально-экономическая Золотой Орды (XIII-XV вв.)». Казань, 17 марта 2009 г. : Сборник. — Казань: Фан, 2009. — Вып. 1. Архивировано 21 fevral 2020 года.
  12. ↑ Юдин В. П. „Избранные летописи из Книги побед (Таварих-и гузида-йи нусрат-наме): Комментарии“, . Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков. (Извлечения из персидских и тюркских сочинений). Алма-Ата: Наука, 1969. 
  13. ↑ Бартольд В. В. „Отчёт о командировке в Туркестан“, . Сочинения, M.. 
  14. ↑ „Муйнакская школа“ (ru). Ташкент: ИА «Жахон» (2010-yil 30-iyul). 2012-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 30-yanvar.
  15. ↑ Шалгумбаева Ж.. История казахского книгоиздания: фольклор, художественная литература и их цензура (XIX — нач. XX вв.), Алматы, 1994.  (Wayback Machine saytida 2018-10-12 sanasida arxivlangan) „Архивированная копия“ (deadlink). 2014-yil 16-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 30-mart.
  16. ↑ „Издание «Литературные памятники»“ (ru). Институт литературы и искусства им. М. Ауэзова Национальной академии наук Казахстана. 2013-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 30-yanvar.
  17. ↑ Матвеев 1895.

Adabiyotlar

tahrir
  • OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil



"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Boqirgʻoniy_Sulaymon&oldid=3977574" dan olindi