Saidakbarov Sardor
Annotatsiya. Mazkur maqola Daron Ajeogli va Jeyms Robinsonlarning «Mamlakatlar tanazzuli sabablari:qudrat,farovonlik va kambagallik manbalari» asarining qisqacha bayoni va tahliliga bagishlangan.
Kalit soz va iboralar. Inqilob, Institut, Inkluziv, Ekstraktiv, mutloq,avtoritar,totalitar, Sharqiy Afrika, Yaqin Sharq, Yevropa, Osiyo, Avstraliya, agrar, industrial, determenizm, geografiya, iqlim, genetika, madaniyat, din, elita
Nima uchun xalqlar muvaffaqiyatsizlikka uchraydi: kuch, farovonlik va qashshoqlikning kelib chiqishi amerikalik iqtisodchilar Daron Ajemoglu va Jeyms Robinson ozlarining va boshqa yirik iqtisodchi va tahlilchilarning ilmiy izlanishlari natijasi olaroq Mamlakatlar tanazzuli sabablari qudrat,farovonlik va kambagallik manbalari nomli jahoh adabiyotining nodir va qimmatli bolgan namunasini yarata olishdi. Mualliflar tomonidan ushbu asarni yaratish jarayonida yuqorida takidlanganidek boshqa koplab olimlarning oldingi tadqiqotlari chuqur organiladi,umumlashtiriladi va ommalashtiriladi. Yangi institutsional iqtisodiyot qoidalariga asoslanib, Robinson va Ajemoglu siyosiy va iqtisodiy institutlarda - jamiyatda mavjud bo'lgan qoidalar va majburlash mexanizmlari to'plamini boshqa omillarni hisobga olgan holda turli davlatlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishidagi farqlarning asosiy sababini tasniflashga harakat qilishadi (geografiya, iqlim, genetika, madaniyat, din, elita).
Mualliflar ikki turdagi institutlarni qarama-qarshi qo'yishadi: jamiyatning ko'p qismini siyosiy qarorlar qabul qilish va daromadlarni taqsimlash jarayonidan chetlashtirishga qaratilgan ekstraktiv institutlar va jamiyatning keng qatlamlarini iqtisodiy va siyosiy hayotga jalb qilishga qaratilgan inklyuziv.
Mualliflarning fikriga ko'ra, elitaga tegishli bo'lmagan har bir kishining iqtisodiy huquqlariga hujum muqarrar bolgan. Jamiyatning katta qismini tashkil etuvchi orta va quyi qatlamlarida mulk huquqining ishonchli kafolatlari va o'z korxonalaridan daromad olish imkoniyatining yo'qligi iqtisodiy o'sishning to'xtab qolishiga olib keladi. Shu sababli, plyuralistik siyosiy institutlar mavjud bo'lmagan taqdirda, mualliflarning fikricha, barqaror rivojlanishga erishish mumkin emas.
Mualliflar o'z nuqtai nazarlarini tasdiqlash uchun ko'plab tarixiy misollarni keltiradilar, boshqa ko'plab tarixchilar va iqtisodchilarning tadqiqotlariga murojaat qilishadi: kitobning bibliografiyasi 300 dan ortiq ilmiy maqolalarni o'z ichiga oladi. Qora Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlari, Rossiya, Avstriya, Usmonli va Sin imperiyalari, SSSR, “madaniy inqilob” davridagi Xitoy Xalq Respublikasi, hozirgi Oʻzbekiston va boshqalarni ekstraktiv institutlariga ega davlatlarga misol qilib keltirish mumkin. Inklyuziv institutlarga ega mamlakatlarga shonli inqilobdan keyingi Britaniya imperiyasi,Buyuk burjua inqilobidan keyingi Fransiya, AQSH, Avstraliya, Meydzi islohotchiligidan keyin Yaponiya misol boʻla oladi. Mualliflar 2014 yilgacha kitob mavzulariga bag'ishlangan ingliz tilida veb-sayt yaratdilar va yuritdilar.Kitob Daron Ajemo’g’luning iqtisodiy o'sish nazariyasi va Jeyms Robinsonning Afrika va Lotin Amerikasi iqtisodiyoti bo'yicha ko'p yillik tadqiqotlari, shuningdek, boshqa ko'plab mualliflarning tadqiqotlari: jami, bibliografiyasi natijasida yaratilgan. kitobga 300 dan ortiq ilmiy ishlar (kitob va maqolalar) kiritilgan. Kitob mualliflar va boshqa tadqiqotchilarning oldingi tadqiqotlarini umumlashtirishadi va keng kitobxonlar ommasi uchun tayyorlashadi. Unda turli mamlakatlarning, ham allaqachon yo'qolgan, ham zamonaviy mamlakatlar tarixining yangi institutsional maktab nuqtai nazaridan talqini mavjud. Ko'pgina mualliflar asarlarining markaziy g'oyasi - bu mamlakatlar farovonligining yuqori darajasiga erishishda institutlarning hal qiluvchi roli. Mualliflarning avvalgi Diktatura va demokratiyaning iqtisodiy kelib chiqishi kitobi ham bunga bagishlangan, ammo unda kop sonli turli tarixiy misollar yoq edi.
Mualliflar global tengsizlikni tushuntiruvchi boshqa nazariyalarning mualliflari: Jeffri Saks va Jared Diamond tomonidan geografik nazariya talqinlarining mualliflari, elita jaholat nazariyasi vakillari Abxijit Banerji va Ester Duflo bilan yozishma bahslariga kirishadilar. Martin Lipset va uning modernizatsiya nazariyasi shuningdek, turli xil madaniy nazariyalar bilan: Devid Landisning Shimoliy Evropa aholisining maxsus madaniy yo'li haqidagi nazariyasi,Britaniya madaniyatining ijobiy ta'siri haqida, Maks Veberning protestant axloqining iqtisodiy rivojlanishga ta'siri haqidagi nazariyasi bilan. Geografik nazariya "nafaqat global tengsizlikni tushuntirib bera olmasligi", balki ko'plab mamlakatlar uzoq vaqt turg'unlik holatida bo'lganligi, keyin esa ma'lum bir lahzada ular tez iqtisodiy o'sishni boshdan kechira boshlaganligi sababli eng qattiq tanqid qilinadi.
Kitobni Nogales, Arizona va Nogales, Sonora tavsifi bilan boshlab, mualliflar ikki shaharni ajratib turadigan devorning har ikki tomonida turmush darajasidagi bunday jiddiy farqning mavjudligidan hayron bo'lishadi. Kitobda ba'zi mamlakatlar farovonlikning yuqori darajasiga qanday erishganligi, boshqalari esa bu borada doimo muvaffaqiyatsizlikka uchraganiga e'tibor qaratiladi. Farovonlikning yuqori darajasiga erishgan mamlakatlar uzoq vaqt davomida barqaror yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini namoyish etdilar: iqtisodiyotning bunday holati barqaror rivojlanish deb ataladi. Bu texnologiyaning doimiy o'zgarishi va takomillashuvi bilan birga keladi - bu jarayon ilmiy-texnika taraqqiyoti deb ataladi. Ba'zi mamlakatlarda bu hodisani kuzatayotganimiz sabablarini izlab, boshqalari vaqt o'tishi bilan muzlatib qo'ygandek, mualliflar ilmiy-texnikaviy taraqqiyot jamiyatning katta qatlamlarining mulkiy huquqlarini himoya qilishni va daromad olish imkoniyatini talab qiladi degan xulosaga kelishadi. korxonalari va innovatsiyalaridan (shu jumladan ixtirolarga patentlar). Ammo fuqaro patent olishi bilanoq, u oz ixtirosining yaxshiroq versiyasiga boshqa hech kim patent bermasligi, patentidan abadiy daromad olishi uchun darhol manfaatdor boladi. Shu sababli, barqaror rivojlanish uchun unga buni amalga oshirishga imkon bermaydigan mexanizm kerak, chunki patent bilan birga u katta boylik ham oladi. Mualliflar bunday mexanizm jamiyatning keng qatlamlariga mamlakatni boshqarishda ishtirok etish imkonini beruvchi plyuralistik siyosiy institutlar degan xulosaga kelishadi. Ushbu misolda oldingi ixtirochi ilg'or ixtiro uchun patentdan yutqazadi, ammo hamma g'alaba qozonadi. Plyuralistik siyosiy institutlar bilan ko'pchilik uchun foydali bo'lgan qaror qabul qilinadi, ya'ni oldingi ixtirochi yangi ixtiroga patent olishga to'sqinlik qila olmaydi va shuning uchun texnologiyalar doimiy ravishda takomillashtiriladi.
Mavjud monopoliyalar egalari ozlarining iqtisodiy qudratlaridan foydalanib, yangi texnologiyalarni joriy etishga tosqinlik qila olmasligiga faqat plyuralistik siyosiy institutlar kafolat berishi mumkinligi sababli, ular, mualliflarning fikricha, mamlakatning barqaror rivojlanish yoliga otishning zaruriy shartidir. Yana bir zaruriy shart - bu mamlakatda hokimiyatni markazlashtirishning etarli darajasi, chunki u bo'lmaganda siyosiy plyuralizm tartibsizlikka aylanishi mumkin. Mualliflar ishining nazariy asoslari Saymon Jonson bilan qo'shma maqolada keltirilgan va mualliflar Duglas Nord asarlarining ularning qarashlariga katta ta'sirini ham qayd etadilar.
Mualliflar ko'plab zamonaviy va allaqachon yo'q bo'lib ketgan mamlakatlar va jamiyatlarning iqtisodiy rivojlanishi tahlili bilan o'z pozitsiyalarini qo'llab-quvvatlaydi: AQSh; o'rta asrlar Angliya va Britaniya imperiyasi; Frantsiya; Venetsiya Respublikasi; Rim Respublikasi va Rim imperiyasi; Avstriya-Vengriya; Rossiya imperiyasi, SSSR va zamonaviy Rossiya,Shimoliy Koreya va Koreya Respublikasi;zamonaviy Misr va O'zbekiston. Mualliflarning fikricha, mamlakatlarning rivojlanishida hal qiluvchi rolni institutlar - shaxslarni jamiyatda mavjud bo'lgan ushbu qoidalarga rioya qilishga majburlash uchun rasmiy va norasmiy qoidalar va mexanizmlar to'plami bajaradi. Ajemo’g’lu va Robinson institutlarni ikkita katta guruhga ajratadilar: siyosiy va iqtisodiy. Birinchisi, mamlakatdagi turli hokimiyat organlari o'rtasida vakolatlarning taqsimlanishi va bu organlarni tuzish tartibini tartibga solsa, ikkinchisi fuqarolarning mulkiy munosabatlarini tartibga soladi.
Inklyuziv iqtisodiy institutlar jamiyatning keng qatlamlarining (nafaqat elitaning) mulkiy huquqlarini himoya qiladi, ular mulkni asossiz begonalashtirishga yo'l qo'ymaydi va barcha fuqarolarga foyda olish uchun iqtisodiy munosabatlarda qatnashish imkonini beradi. Bunday muassasalar faoliyati sharoitida ishchilar mehnat unumdorligini oshirishdan manfaatdor. Aynan mana shu institutlar zamonamizning barcha liberal-demokratik davlatlarining asosi hisoblanadi. Bunday institutlar mavjud bolmaganda, siyosiy hokimiyat jamiyatning kichik qatlami tomonidan tortib olinsa, u ertami kechmi bu hokimiyatdan iqtisodiy hokimiyatga ega bolish, yani boshqalarning mulkiy huquqlariga tajovuz qilish, demak, inklyuziv iqtisodiy institutlarni yoq qilish uchun foydalanadi.
Ekstraktiv iqtisodiy institutlar aholining katta qatlamlarini o'z faoliyatidan olingan daromadlarni taqsimlashdan chetlatadi. Ular elitadan tashqari barchaga iqtisodiy munosabatlarda ishtirok etishdan foyda olishiga to'sqinlik qiladi, ular, aksincha, elitaga tegishli bo'lmaganlarning mulkini begonalashtirishga ruxsat beradi. Masalan, qullik, krepostnoylik, enkomienda. Bunday muassasalar sharoitida ishchilar mehnat unumdorligini oshirishga rag'batlanmaydilar, chunki qo'shimcha daromadlarning hammasi yoki deyarli barchasi elita tomonidan olib qo'yiladi.
Bunday iqtisodiy institutlar aholining katta qismini mamlakatni boshqarishdan chetlatib, butun siyosiy hokimiyatni jamiyatning tor qatlami (masalan, zodagonlar) qo'lida to'playdigan ekstraktiv siyosiy institutlar bilan birga keladi. Masalan, mutloq monarxiyalar va har xil turdagi diktator va totalitar rejimlar, shuningdek, demokratiyaning tashqi elementlari (konstitutsiya va saylovlar) bo'lgan avtoritar rejimlar, bu erda hokimiyat kuch tuzilmalari: armiya, politsiya yordamida qo'llab-quvvatlanadi. Mamlakatda saylovlarning otkazilishi uning institutlarini ekstraktiv deb tasniflash mumkin emasligini anglatmaydi: raqobat adolatsiz bolishi mumkin, nomzodlarning imkoniyatlari va ommaviy axborot vositalaridan foydalanish imkoniyati teng emas, ovoz berish koplab qonunbuzarliklar bilan otkaziladi. saylovlar shunchaki spektakl bo'lib, uning oxiri oldindan ma'lum.
Inklyuziv iqtisodiy va siyosiy institutlarni mustahkamlash va kengaytirish, bu esa oz navbatida jamiyatning turli qatlamlarining iqtisodiy faoliyatiga kengroq jalb etilishiga olib keladi, bu esa iqtisodiy osishning davom etishiga va inklyuziv iqtisodiy institutlarning mustahkamlanishiga olib keladi. Kitobdagi bunday rivojlanishning birinchi misoli Buyuk Britaniya shonli inqilobdan so'ng bo'lib, u parlament atrofidagi keng jamoatchilik koalitsiyasining Styuart monarxlari ustidan g'alaba qozonishi bilan yakunlangan, bu erda ovoz berish huquqi dastlab egalik qilgan. aholining kichik bir qismi, asta-sekin kengayib, oxir-oqibat aholining barcha qatlamlariga tarqaldi. Jamiyatning turli qatlamlaridan iborat keng koalitsiya g'alaba qozonganligi sababli, uning kichik guruhlaridan biri tomonidan hokimiyatni tortib olish ancha qiyinlashdi va bu o'zboshimchalikdan potentsial foyda kamroq bo'ladi, chunki inklyuziv iqtisodiy institutlar monopoliyalarni yo'q qiladi.
Mualliflar Xitoy iqtisodiyotini ham ko'rib chiqadilar. 1983 yilda Deng Syaopin hokimiyatning eng yuqori pog'onasida Xua Guofen tarafdorlaridan qutulganidan so'ng, dehqonlar uchun iqtisodiy motivatsiyani joriy etishni nazarda tutuvchi "fermer mas'uliyati tizimi" qabul qilindi. Ikki yildan song davlatga gallani belgilangan narxlarda majburiy sotish bekor qilindi, uning orniga shartnoma tizimi joriy etildi. Shahar tadbirkorlariga foyda olish maqsadida ayrim faoliyat turlariga ham ruxsat berildi. Xorijiy sarmoyani jalb qilish uchun 14 ta ochiq shahar tanlandi. Qishloq xo'jaligida band bo'lganlar soni kamaygan bo'lsa-da, 1984 yilda g'alla 1978 yilga nisbatan uchdan bir baravar ko'p yetishtirildi. Asta-sekin iqtisodiy rag'batlantirish davlat korxonalarida ham joriy etildi.
Asarni organish davomida iqtisodiy va siyosiy institutlarning jamiyat rivojiga tasirining qay darajada muhim ekanligini korib chiqdik va buni ikkita qadriyatlari, aholisining ijtimoiy ongi bir-biridan unchalik yiroq bolmagan va ayni vaqtda juda turlicha bolgan Buyuk Britaniya imperiyasi va Xitoy Xalq Respublikasining misolida korib otdik. Sozimizga xotima sifatida uzoq davr mobaynida ekstraktiv institutlar tasirida bolgan mamlakatimiz yangi asrda ozi uchun qaysi yolni tanlaydi hozirgacha mavjud bolgan faqat tor doiraning manfaatlariga xizmat qiluvchi tizimni va uning mexanizmlarini saqlab qolamizmi yoki mamlakatni yanada riviojlantiruvchi uni “Global oyinchi ” darajasiga olib chiquvchi mexanizmlarni ozimiz xalqimizning ijtimoiy ongi darajasidan kelib chiqib yarata olamizmi yoki bunday vositalarni allaqachon sinovdan otgan va oyinchilar tomonidan keng miqiyosda qollandigan korinishlarini shunchaki kochirib olib ozimiz uchun qabul qilamizmi?