Fransuz Chadi

Fransuz Chadi — Chad Respublikasi tarixidagi 1900-yildan 1960-yilgacha boʻlgan davr, bu hudud Fransiya nazorati ostida boʻlgan. Fransiya 1887-yildan Markaziy Afrika hududlari tamon harakat qilishni boshlagan edi va ushbu davrda koʻplab mustamlaka hududlarga ega boʻlishni boshlagan.

Chad fransuzcha: Tchad Fransiya koloniyasi
←   ←   ←   ← 1900 — 1960 →
Madhiya La Marseillaise
Chadning xaritasi
Poytaxti	Njamena
Til(lar)i	Fransuz tili
Dini	Islom
Pul birligi	Frank

Fransiyaning Chadni bosib olishi

1893-yilda Chad koʻli hududida joylashgan Bornu davlati Rabih az-Zubayr tomonidan bosib olindi. Oʻsha yili Rabih az-Zubayr Masenyani (Bagirmi sultonligining poytaxti) yoqib yuborganidan soʻng, 25-bagirmi sultoni Abd ar-Rahmon Gvaranga yordam soʻrab fransuzlarga murojaat qildi va 1897-yilda fransuz protektoratini qabul qildi. 1900-yilda fransuz qoʻshinlari Chad koʻliga keldi. 1900-yil 22-aprelda Kusseriy jangi boʻlib, natijada Rabih az-Zubayr halok boʻldi va uning davlati quladi. 1900-yil sentabrda Fransiya hukumati tomonidan Chad harbiy hududi tuzildi. 1909—1911 yillarda Vaday sultonligi fransuzlar tomonidan bosib olindi.

Ikkinchi jahon urushidan oldin Chad

1903-yilda Ubangi-Shari mustamlakasi tashkil topdi. 1906-yilda Chad harbiy hududi Oubangi-Shari koloniyasi bilan birlashtirilib, „Oubangi-Shari-Chad“ koloniyasi tashkil etildi. 1910-yilda Ubangi-Shari-Chad, Oʻrta Kongo va Gabon koloniyalari Fransiya Ekvatorial Afrika Federatsiyasiga birlashtirildi.

1911-yilda Agadir inqirozini hal qilish doirasida Fransiya Germaniyaga Ubangi-Sharining gʻarbiy qismini, evaziga Germaniya Fransiyaga Germaniya Kamerunining shimoliy-sharqiy qismini Chad koʻli hududida berdi. Birinchi jahon urushidan keyin Germaniyaga berilgan hududlar Oubangi-Shari va Chadga qaytarildi.

1915-yilda Ubangi-Shari Chaddan alohida koloniyaga ajratildi. Shu bilan birga, ammo Chad mustamlakasining oʻzi mustaqil maqom olmadi, ammo toʻgʻridan-toʻgʻri Brazzavildan boshqarildi. Biroq, bunday masofaviy boshqaruv noqulay boʻlib chiqdi va 1920-yildan Chad uchun Fort-Lamida qarorgohi bilan alohida leytenant gubernator lavozimi joriy etildi.

Chad Fransiya tomonidan aholi hisobiga armiya uchun taʼminot bazasi va Britaniya tomonidan bosib olingan Sudan tomonidan harbiy tahdid yuzaga kelgan taqdirda Fransiya Ekvatorial Afrikasini himoya qilishga qodir harbiy hudud sifatida koʻrilgan. 1906-yildayoq fransuzlar Chadda strategik ahamiyatga ega boʻlgan temir yoʻl loyihalarini ishlab chiqishga kirishdilar, biroq mustamlaka hududida birorta ham temir yoʻl liniyasi qurilmadi. Chad fransuz mustamlaka imperiyasining eng kambagʻal nuqtaridan biri edi va kam sonli yevropaliklar mahalliy mustamlaka maʼmuriyatida xizmat qilishni xohlashdi — masalan, 1928-yilda Chad maʼmuriy boʻlinmalarining 42%da rasmiy boshqaruv mavjud emas edi. Koloniyada joylashgan uchta armiya batalonlari tomonidan qoʻllab-quvvatlangan kichik mustamlaka hokimiyatlari hech boʻlmaganda qandaydir jamoat tartibini saqlash bilan cheklanib qolishdi yoki vaziyatni shunchaki kuzatib borishdi. Chadning shimoli va sharqida hokimiyat mahalliy qabilalar va urugʻlar hayotiga umuman aralashmaslikka harakat qildi. 1923-yilda Kanem, Salamat va Gera prefekturalarida mahalliy qabilalar Senegaldan Makkaga ketayotgan ziyoratchilarni asirga olib, qullikka sotganlarida, mustamlaka maʼmuriyati aholi ustidan nazoratni kuchaytirdi.

1928-yildan beri Chadning Fransiya mustamlaka imperiyasidagi roli keskin oʻzgardi. Rasmiylar fransuz shirkatlariga koloniyada paxta tozalash va neft zavodlarini qurish majburiyati evaziga paxta yetishtirish va terib olishda monopoliya beradi.

1935-yilda Fransiya va Italiya oʻrtasida shartnoma tuzildi, unga koʻra shimoli-sharqiy chegara chizigʻi Chaddan Italiyaning Liviya koloniyasiga oʻtkazildi. Fransiya parlamenti ushbu shartnomani ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi, biroq u Chad va Liviya oʻrtasidagi kelajakdagi hududiy nizoga asos boʻldi.

Ikkinchi jahon urushi paytida Chad

Ebue general-gubernatori Charlz de Gollni Chadda kutib oldi. 1940-yil 15-oktabr.

Dunyoda kuchayib borayotgan keskinlik munosabati bilan 1938-yilda tajribali mustamlaka boshqaruvchisi Feliks Ebue Chad gubernatori etib tayinlandi. 1940-yil iyun oyida Fransiya taslim boʻlganidan keyin u tabiiy bozori Britaniya Nigeriyasi boʻlgan Chadning iqtisodiy hayotini taʼminlash muammosiga duch keldi. 1940—yil iyul oyida u general de Goll bilan bogʻlanib, Fransiya unga ishonib topshirilgan hududning mudofaasi va hayotining shartlarini aytib, Ozod Fransiyaga rasman qoʻshilish niyatini eʼlon qildi. 1940-yil 26-avgustda Lagosda boʻlib oʻtgan yigʻilishda Eboue gubernatori va Chad hududi qoʻshinlari qoʻmondoni polkovnik Marchand Chadning general de Goll harakatiga qoʻshilganligini eʼlon qilgan edi.

Chad polkovnik Lekler qoʻmondonligi ostida erkin fransuz kuchlari uchun bazaga aylandi. 1941-yil boshida Chad hududidan Kufraga reyd amalga oshirildi va 1942—1943 yillarda Fezzan yurishi oʻtkazildi.

Ikkinchi jahon urushidan keyin Chad

Ikkinchi jahon urushidan soʻng, Toʻrtinchi Fransiya Respublikasi oʻz mustamlakalarining siyosiy huquqlarini kengaytira boshladi, Fransiya Ekvatorial Afrikasi Fransiya Ittifoqiga kirdi. 1946-yilda Afrika koloniyalarining tub aholisi cheklangan fuqarolik huquqlariga ega boʻldi. 1956-yilda faqat maslahat vakolatiga ega boʻlgan hududiy majlislar saylandi.

1958-yilda Fransiya Beshinchi Respublikasi tashkil etilganda, Fransiya Ittifoqi Fransiya hamjamiyatiga aylantirildi va Fransiya Ekvatorial Afrikasi rasmiy ravishda oʻz faoliyatini toʻxtatdi va Markaziy Afrika Respublikalari Ittifoqiga aylandi. Uning tarkibiga kirgan hududlarda referendumlar oʻtkazildi va mustamlakalar yangi tuzilmaga qoʻshilish yoqlab ovoz berdi. 1958-yil 1-dekabrda Chad mustamlakasi „Chad Respublikasi“ nomini oldi.

Indochinadagi urushda magʻlub boʻlish va Jazoirda keskinlikning kuchayishi natijasida Fransiya konstitutsiyasiga Fransiya hamjamiyatining aʼzolariga oʻz konstitutsiyalarini oʻzgartirishga ruxsat beruvchi oʻzgartirishlar kiritildi. 1960-yil 11-avgustda Chad Respublikasi mustaqillikka erishdi. Hozirgi vaqtda Fransiya Chad davlatida va mintaqada xavfsizlikni saqlash maqsadida AQSh bilan keng koʻlamli demokratik islohatlar olib bormoqda.