Fridrix Nitsshe

Fridrix Vilgelm Nitsshe (nemischa: Friedrich Wilhelm Nietzsche , [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhəlm ˈniːtsʃə]; 15-oktabr 1844, Rekken, Saksoniya — 25-avgust 1900, Veymar) – nemis faylasufi, filolog, shoir va madaniyat tanqidchisi bo‘lib, u zamonaviy G‘arb falsafasining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan. U o‘zining an’anaviy axloq va dinni tanqid qilishi, "A'lo inson" (Übermensch) konsepsiyasi va nihilizm haqidagi g‘oyalari bilan mashhur.

Fridrix Vilgelm Nitsshe
Tavalludi	15-oktyabr 1844-yil
Vafoti	25-avgust 1900-yil(1900-08-25) (55 yoshda)
Fuqaroligi	Prussiya qirolligi va
Olgan taʼsirlari	Dostoevskiy, Emerson, Goethe, Kant, Aflotun, La Rochefoucauld, Schopenhauer, Pascal, Wagner, Darwin, Burckhardt, Stendhal, Spinoza
Otasi	Carl Ludwig Nietzsche

Hayoti

Nitsshe 1844-yil 15-oktabrda Prussiyaning Röcken shahrida luteran ruhoniysi Karl Ludvig Nitsshening oilasida tug‘ilgan. Yoshligida otasining o‘limi va oilaviy muammolar tufayli u diniy ta’lim olgan. Biroq, keyinchalik falsafaga qiziqishi kuchayib, 1869-yilda u Bazel universitetida klassik filologiya professori bo‘ldi.

Gimnaziyadagi doʻstlari uni „ibodatxonadagi 12 yoshli Iso“ga oʻxshatib, „mitti pastor“ deb atashgan. Nitsshe Injildan parchalarni va cherkov qoʻshiqlarini taʼsirchan ijro etgan. 10 yoshidan sheʼrlar ham yoza boshlagan. Bonn va Leypsig shaharlarida taʼlim oldi (1864—1868). Bazel universitetining professori boʻlib ishlagan (1869—1878). Kasalligi tufayli universitetdagi ishini tashlab ketishga majbur boʻldi. 1871-yildan Nitsshening salomatligi yomonlashib, qattiq bosh ogrigʻiga uchraydi. 1879-yilda sog‘lig‘i yomonlashgani sababli Nitsshe o‘z lavozimini tark etdi va butunlay falsafiy asarlar yozishga bag‘ishlandi. 1888-yilda falaj boʻlib qoladi, koʻp oʻtmay aqli zaiflasha boshlaydi. Singlisi Elizabet Fyorster-Nitsshe unga oʻlimiga qadar mehribonlik koʻrsatadi, vafotidan soʻng esa Nitsshening ijodiy merosi haqida qaygʻuradi. Uning hayotining oxirgi yillarida ruhiy holati yomonlashib, 1889-yilda u ruhiy kasallik sababli mutlaq nogiron bo‘lib qoldi. U 1900-yil 25-avgustda vafot etdi. Nitsshe kasalmand, odamlarga qoʻshilisha olmaydigan, noqulay inson edi. U oʻzi xayolan yaratgan ideal inson timsoliga butkul berilib, tanxolikda yashashni afzal koʻrardi.

Asarlari va Falsafasi

1872-yil Nitsshening „Musiqa ruhidan fojianing tugʻilishi“ deb atalgan 1-kitobi bosilib chiqdi. Bunda u borliqning 2 asosini — bir tomondan, „hayotiylik“, „maishat“ va „fojiaviylik“ni va 2-tomondan, „mushohadaviylik“, „mantiqiylik“, „bir tomonlama intellektuallik“ni oʻzaro qarama-qarshi qoʻygan. Bu kitobni zamondoshlari gʻayriilmiy asar sifatida rad etishdi. Nitsshe 1873—1876-yillarda yozilgan „Bemavrid mulohazalar“ida D. F. Shtraus va tarixiylik tarafdorlarini keskin tanqid qilib, ayni vaqtda faylasuflardan Shopengauer va Rihard Vagnerni ulugʻlaydi. Biroq koʻp oʻtmay, Nitsshening Vagnerdan ixlosi qaytadi.

Nitsshening mashhur asari „Zardoʻsht tavallosi: hamma uchun va hech kimga atalmagan kitob“dir (1 qismi — 1883, 1-toʻliq nashri 1892-yilda chiqqan). Oʻzining bu asarini Nitsshe „insoniyat qoʻlidagi kitoblar ichida eng terani“, deb hisoblagan. Nitsshe oʻzini insoniyat imkoniyatlari chegarasidan tashqariga chiqqan ongni oʻzida mujassamlashtirgan Zardusht bilan tenglashtirgan. Nitsshe „Hokimiyatga intilish“ kitobini oʻzining asosiy dasturiy asariga aylantirishni oʻylagan edi. Lekin Nitsshe uni tayyorlash jarayonida tugʻilgan bir qancha fikrlar va hikmatli soʻzlarnigina yozib qoldirdi. Kitobni E. Fyorster-Nitsshe va P. Gast takomiliga yetkazib, 1906-yildagina nashr etishga muvaffaq boʻldilar.

Nitsshe falsafasiga Shopengauerning volyuntaristik metafizikasi va Darvinning yashash uchun kurash qonuni katta taʼsir koʻrsatdi. Bu taʼlimotlarga asoslangan Nitsshe barcha soxta, chirkin, hayotga dushman boʻlgan narsalarni yoʻq qilishga tayyor turuvchi yangi inson idealini yaratishga intildi. Uning falsafasi yaqinlashib kelayotgan falsafiy nigilizm oʻrnini egallashi lozim edi. Nitsshe xristianlikka qarshi kurashdi va „qullik axloqi“ni xristianlikning mahsuli deb baholadi. U burjuaziyaga qarshi edi, bu sinf axloqini soxta axloq deb bildi. Nitsshechilikning metafizik gʻoyasi „barcha mavjudotlar, shu jumladan, inson ongida ham hokimiyatga intilish shakli namoyon boʻladi, hech qanday mutlaq hayot yoʻq, hamma narsa mangu qaytarilishga mahkum“ degan fikrda mujassamlashgan. Nitsshe falsafaga „hokimiyatga intilish“ gʻoyasidan tashqari, „barcha qadriyatlarni qayta baholash“, „ideal inson“ tushunchalarini kiritdi.

Nitsshe yangi uslubiy shakllarni topgan tanqidchi va shoir, aforizmlar ustasi edi. Nitsshe falsafasining sofistika shakli uni tushinishni qiyinlashtiradi.

Undan keyin yashagan faylasuflarning uqtirishicha, Nitsshe falsafasida uzil-kesil haqiqat, eʼtiqod deb qabul qilish mumkin boʻlgan qoidalar yoʻq.

Nitsshening asosiy falsafiy g‘oyalari quyidagilardan iborat:

• Nihilizm: U G‘arb madaniyatining an’anaviy qadriyatlari inqirozga uchrayotganini va "Xudo o‘lgan" degan mashhur iborasi bilan diniy e’tiqodning pasayishini tasvirlagan.
• Übermensch (A'lo inson): Nitsshe insoniyat o‘z qadriyatlarini yaratishi va an’anaviy axloqdan mustaqil bo‘lishi kerak deb hisoblagan.
• Qudrat irodasi (Wille zur Macht): U inson motivatsiyasining asosiy harakatlantiruvchi kuchi qudratga intilish ekanligini ta’kidlagan.
• Abadiy qaytish nazariyasi: U inson har bir harakatini shunday yashashi kerakki, agar hayot cheksiz marta takrorlansa ham, bu yashashga arziydigan bo‘lishi kerak.

Asosiy asarlari

• „Tarixning hayot uchun foydasi va zarari toʻgʻrisida“ (1874)
• „Shopengauer murabbiy sifatida“ (1874)
• „Rihard Vagner Bayretda“ (1875—76)
• „Erkin tafakkur sohiblari uchun qoʻllanma“ (1876—78)
• „Tong yalligʻi“ (1881)
• „Quvnoq bilim“ (1882)
• „Yovuz donishmandlik: hikmatlar va dono soʻzlar“ (1882—85)
• "Zardusht tavallosi" (Also sprach Zarathustra, 1883–1885)
• "Yaxshilik va yomonlikdan narida" (Jenseits von Gut und Böse, 1886)
• "Axloq genealogiyasi" (Zur Genealogie der Moral, 1887)
• "Falsafaga qarshi aforizmlar" (Götzen-Dämmerung, 1889)
• "Antixrist" (Der Antichrist, 1888)

Nitsshening Ta’siri

Nitsshening g‘oyalari ekzistentsializm, postmodernizm va psixoanaliz kabi falsafiy oqimlarga katta ta’sir ko‘rsatdi. Uning asarlari Albert Kamyu, Jan-Pol Sartr, Martin Xaydegger, Zigmund Freyd va boshqa ko‘plab faylasuflar va yozuvchilar tomonidan o‘rganilgan va rivojlantirilgan.

Bugungi kunda ham Nitsshening falsafasi inson tafakkuri, axloqiy qadriyatlar va erkinlik tushunchalarini o‘rganishda muhim manba sifatida qaraladi.

Adabiyot

• Галеви Д., Жизнь Фридриха Ницше, M., 1991;
• Цвейг С., Вчерашний мир, M., 1991.