Vikipediya

Gertrude Bell

Gertrude Margaret Loutian Bell, CBE (1868-yil 14-iyul — 1926-yil 12-iyul) ingliz yozuvchisi, sayohatchisi, siyosatchisi, maʼmuri va arxeologi. U umrining koʻp qismini Yaqin Sharqni oʻrganish va xaritalash bilan oʻtkazdi va koʻp sayohatlar orqali oʻz bilimi va aloqalari tufayli arab sifatida Britaniya imperatorlik siyosatiga katta taʼsir koʻrsatdi. Uning hayoti davomida u Mesopotamiya Oliy komissari Persi Koks kabi Britaniya rasmiylari tomonidan yuqori hurmatga sazovor boʻlgan va unga katta taʼsir koʻrsatgan. U 1919-yil Parij tinchlik konferensiyasida (qisqacha) va 1921-yil Qohira konferensiyasida ishtirok etdi, bu Usmonli imperiyasining boʻlinishi doirasida urushdan keyingi Yaqin Sharqning hududiy chegaralari va hukumatlarini qaror qabul qilishga yordam berdi. Bell arab millatchiligining sur’atini toʻxtatib boʻlmaydi va Britaniya hukumati millatchilarga qarshi turishdan koʻra ular bilan ittifoq tuzishi kerak, deb hisoblardi. TE Lourens bilan birga Usmonlilar imperiyasi qulagandan soʻng Yaqin Sharqda mustaqil arab davlatlarini qoʻllab-quvvatlagan va bugungi Iordaniya va Iroqda Hoshimiy monarxiyalarining oʻrnatilishi tarafdori boʻlgan.

Gertrude Bell
Tavalludi
Gertrude Margaret Lowthian Bell

14-iyul 1868-yil
Washington New Hall, County Durham, Angliya
Vafoti 12-iyul 1926-yil(1926-07-12)
(57 yoshda)
Bog'dod, Iroq
Fuqaroligi United Kingdom of Great Britain and Ireland
Kasbi Sayohatchi, siyosiy ofitser
Otasi Janob Hugh Bell
Onasi Mary Bell (laqabi Shield)

Bell imtiyozli muhitda oʻsdi, bu unga Oksford universitetida taʼlim olish, dunyo boʻylab sayohat qilish va keyinchalik nufuzli siyosatchilarga aylanadigan odamlar bilan tanishish imkonini berdi. Sayohatlarida u ajoyib alpinist va chavandoz edi. U Qajar Eron, Suriya-Falastin, Mesopotamiya, Kichik Osiyo va Arabistonga tashrif buyurib, Yaqin Sharq unda katta muhabbat uygʻotdi. U yangi kashfiyotlar davrida arxeologik qazishmalarda qatnashgan va Kichik Osiyodagi Binbirkiliseda qazishni shaxsan moliyalashtirilgan. U (1913-1914) – keng qamrovli sayohati davomida Arabiston yarim orolining shimoliy qismidagi Xail mintaqasi boʻylab sayohat qilgan, oʻsha paytda bu hududni koʻrgan kam sonli gʻarbliklardan biri boʻlgan. 1914-yil avgustda Birinchi jahon urushining boshlanishi va bir necha oydan keyin Usmonli imperiyasining Germaniya tomonida urushga kirishi Yaqin Sharqdagi status-kvoni oʻzgartirdi. U qisqa muddat Qohiradagi Arab byurosiga qoʻshildi va u yerda TE Lourens bilan ishladi. Oilaviy doʻsti, Hindiston vitse-qiroli Lord Xardingning iltimosiga binoan u 1917-yilda Usmonli Mesopotamiyadagi Britaniya maʼmuriyatiga qoʻshildi va u yerda siyosiy xodim va uchta Oliy komissarning Sharq boʻyicha kotibi boʻlib xizmat qildi: bunday yuqori martabali fuqarolikdagi yagona ayol u hisoblangan.

U umrining koʻp qismini Bagʻdodda oʻtkazdi va oxir-oqibat Iroq Qirolligiga aylanadigan davlat qurilishida asosiy ishtirokchisi boʻlib xizmat qildi. U shaharlarda ham, qishloqlarda ham koʻplab iroqliklar bilan tanishgan va ular bilan doʻstlashgan va Iroqning yangi qiroli Faysalning ishonchli va ittifoqchisi boʻlgan. Umrining oxirlarida u Iroq siyosatidan chetda qolib ketgandi. Ehtimol, u hali ham uni egallash uchun biror narsaga muhtojligini koʻrib, Faysal uni Iroqning qadimiy yodgorliklari boʻyicha faxriy direktori etib tayinladi va u yerda arxeologiyaga boʻlgan asl muhabbatiga qaytdi. Bu rolda u protseduralar va katalog topilmalarini modernizatsiya qilishga yordam berdi, bularning barchasi artefaktlarning ruxsatsiz talon-toroj qilinishining oldini olishga ham katta yordam koʻrsatdi. U 1926-yilda uyqu tabletkalarining haddan tashqari dozasi tufayli vafot etdi.

Bell juda koʻp yozardi. U forscha sheʼrlar kitobini tarjima qilgan, uning sayohatlari, sarguzashtlari va qazish ishlarini tasvirlaydigan bir nechta kitoblarni nashr etdi va Birinchi jahon urushi paytida Angliyaga doimiy ravishda maktublar yubordi, bu esa zamonaviy Yaqin Sharq bilan bir necha inglizlar tanish boʻlgan davrda hukumat tafakkuriga taʼsir qildi.

Yoshligi

tahrir
 
1876-yilda Janob Hugh Bell va uning 8 yashar qizi Gertrude. PortretEdward Poynter tomonidan ishlangan.

Gertrude Bell 1868-yil 14-iyulda Vashingtondagi Nyu-Hallda (hozirgi Dame Margaret Xoll nomi bilan tanilgan) Vashington, Durham okrugi, Angliyada tugʻilgan. Uning oilasi badavlat edi, bu unga oliy maʼlumot olish va sayohat qilish imkonini berdi. Nyukasl-na-Taynlik Jon Shildning qizi Meri (qizlik familiyasi: Shield) Bell 1871-yilda oʻgʻlini dunyoga keltirayotganda vafot etdi, uning ismi Moris Bell edi (keyinchalik 3-baroneta). Oʻsha paytda Gertruda Bell atigi uch yoshda edi va oʻlim uning otasi ser Hugh Bell, 2-baroneta, ilgʻor kapitalist va ishchilariga yaxshi maosh olishiga ishonch hosil qilgan tegirmon egasi bilan umrbod yaqin munosabatlarga olib keldi.[1] Gertrude butun hayoti davomida otasi bilan shaxsiy namunasi boʻlgan katta va kichik masalalarda maslahatlashdi.[2] Xususan, Hugh Gertrude bilan hukumat va yuqori lavozimli amaldorlar bilan muloqot qilish haqidagi bilimlarini oʻrtoqlashdi.

Gertruda yetti yoshga toʻlganda, otasi unga oʻgay ona Florens Bell (qizlik familiyasi Ollif) va oxir-oqibat uchta oʻgay aka-uka bilan taʼminlab, yana uylandi. Florens Bell dramaturg va bolalar hikoyalari muallifi, shuningdek, Bell zavodi ishchilari haqidagi tadqiqot muallifi edi. Shuningdek, u oʻzining aql-zakovatini tan oldi va mukammal maktab oʻqishini taʼminlash orqali intellektual rivojlanishiga hissa qoʻshdi. Florens Bellning Midlsbro yaqinidagi Eston shahridagi Bolkou Vogan temirchilarning xotinlari bilan qilgan faoliyati uning oʻgay qizining keyinchalik iroqlik ayollar uchun taʼlim olishiga yordam bergan boʻlishi mumkin.[3] Baʼzi tarjimai hollar shuni koʻrsatadiki, onasi Maryning yoʻqolishi ruhiy tushkunlik va xavfli xatti-harakatlar davrida aniqlangan asosiy bolalik travmasiga sabab boʻlgan. Bu yoʻqotish, albatta, uni belgilagan boʻlsa-da, Gertrude va Florens ijobiy va umrbod munosabatlarga ega edilar.[4]

1883– 1886-yillarda Gertrude Bell Londondagi Qirolicha kollejida, qizlar uchun nufuzli maktabda taʼlim oldi. 17 yoshida u Oksford universitetidagi Ledi Margaret Hallda tahsil oldi.[5] U zamonaviy tarixga ixtisoslashgan va u Oksfordda Zamonaviy tarixni birinchi darajali imtiyozli diplom bilan tamomlagan birinchi ayol boʻldi, u bor-yoʻgʻi ikki yil ichida ushbu muvaffaqiyatlarga erishdi.[6] Oʻsha yili maktabni oʻn bir kishi bitirgandi. Toʻqqiztasi qayd etilgan, chunki ular erkak edi, qolgan ikkitasi Bell va Elis Grinvud edi. Biroq ikki ayolga ilmiy daraja berilmagan. Faqat 1920-yilga kelib, Oksford ayollarga bu borada erkaklar bilan teng munosabatda boʻldi.[7][8]

Shaxsiy hayoti

tahrir

Bell hech qachon turmushga chiqmagan yoki farzand koʻrmagan. U Oksfordni (1890 – 1892) tugatgandan soʻng ikki yarim yil davomida Londondagi ijtimoiy toʻplar va ziyofatlarda qatnashdi, u yerda munosib yosh bakalavrlar unga juft boʻlishga harakat qilishdi, ammo mos kelmadi.[9] 1892-yilda Forsga kelganidan soʻng, u Tehrondagi oʻrta darajali britaniyalik diplomat Genri Kadogan bilan uchrashdi, ammo otasi Kadoganning qarzdorligini va uning ijtimoiy teng emasligini bilganidan keyin unga turmushga chiqishga ruxsat berilmadi.[10][11] U Kadogan 1893-yilda vafot etgan. Bell bu xabarni telegramma orqali oldi.[12] U 1903-yilda akasi Gyugo bilan Singapurga tashrif buyurgan Britaniya mustamlakachi maʼmuri ser Frenk Svettenxem bilan doʻstlashdi va 1909-yilgacha u bilan yozishmalarni davom ettirdi.[13] U 1904-yilda Angliyaga nafaqaga chiqqanidan soʻng Svettenxem bilan „qisqa, ammo ehtirosli munosabatda boʻlgan“.[14] U 1913-yildan 1915-yilgacha sevgi maktublarini almashgan turmush qurgan mayor Charlz Doughty-Wylie bilan tugamagan ishqiy munosabatda boʻlgan. Doughty-Wylie 1915-yil aprel oyida Gallipoli kampaniyasi paytida vafot etdi.[15]

Sayohat va yozuvlar

tahrir

Bellning amakisi ser Frenk Lassels Forsning Tehron shahrida Britaniya vaziri edi. Bell uni ziyorat qilish uchun Forsga sayohat qildi va 1892-yil may oyida keldi. U taxminan olti oy u yerda qoldi va boʻlgan tajribalarni yaxshi koʻrardi; u Forsni uyiga yozgan xatida „Jannat“ deb atagan.[11] U keyingi oʻn yillikning koʻp qismini dunyo boʻylab sayohat qilish, Shveysariyada alpinizm va arxeologiya hamda tillarga boʻlgan ishtiyoqni rivojlantirish bilan oʻtkazdi. U arab, fors (fors), fransuz, nemis, italyan va turk tillarini yaxshi bilgan.[16] 1897-yilda u „Hofiz devoni“ sheʼrlarining fors tilidan ingliz tiliga mashhur tarjimasini nashr etdi, uning ishi keyinchalik Edvard Denison Ross, E. Granvil Braun va boshqalar tomonidan maqtovga sazovor boʻldi.[17] Shuningdek, u yoshligidan ot minishni ham yoqtirgan, bu mahorat unga sayohatlarida yordam berardi.[18]

1899-yilda Bell yana Yaqin Sharqqa joʻnab ketdi. U oʻsha yili Falastin va Suriyaga tashrif buyurdi va 1900-yilda Quddusdan Damashqqa safari chogʻida Jabal al-Druzda yashovchilar bilan tanishdi.[19]

1899—1904-yillar oraligʻida u bir qator togʻlarga, jumladan, La Meyje va Mont Blanga chiqdi va Shvetsariyadagi Bern Alp togʻlarida 10 ta yangi yoʻl yoki birinchi koʻtarilishlarni qayd etdi. Bern Oberlandidagi bir Alp choʻqqisi, 2,632 metr (8,635 ft) Gertrudspitse, u va uning yoʻlboshchilari Ulrix va Geynrix Fyurer birinchi marta 1901-yilda bosib oʻtganlari uchun uning sharafiga nomlangan. Biroq, u 1902-yil avgust oyida Finsteraarhornga urinishda muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki qor, doʻl va chaqmoqlar uni oʻz yoʻriqchilari bilan „arqonda qirq sakkiz soat“ oʻtkazishga majbur qilgan va daxshatli sharoitlarda tosh yuziga yopishib olishga hammajbur qilgan.[20][21] U 1903-yilda Shimoliy Amerika boʻylab sayohati chogʻida Rokki togʻlarida bir oz koʻproq koʻtarildi, ammo keyingi yillarda alpinizmni yengillashtirildi.[22]

 
1907-yilda Binbirkilise qazishmalarida Bell ishchilari

1905-yilda u Buyuk Suriyaga qaytdi. U oʻsha paytda britaniyalik sayohatchi Mark Sayks bilan uchrashdi. Ikkalasi janjallashib, bir-birlarini yoqtirmasdilar, bu 1912-yilgacha, yaʼni ular yarashgangacha davom etadi.[23][8][24][25] U sayohatini Kichik Osiyodagi arxeologik yodgorliklar va Konstantinopolga tashrif bilan yakunladi.[26] U 1907-yilda „Suriya: choʻl va ekinlar“ kitobida Yaqin Sharq boʻyicha oʻz kuzatuvlarini nashr etdi. Unda u Buyuk Suriyaga, jumladan Damashq, Quddus, Bayrut, Antioxiya, Aleksandretta, druzlar va badaviylar erlariga qilgan sayohatini yorqin tasvirlab berdi, suratga oldi va batafsil bayon qildi. Choʻl va Ekin gʻarbiy dunyoda yaxshi qabul qilindi, kitob ijobiy sharhlar oldi va muvaffaqiyatli yakunlandi.[27]

1907-yil mart oyida Bell Kichik Osiyoga (Anadolu) qaytib keldi va arxeolog Yangi Ahd olimi ser Uilyam M. Ramsay bilan ishlay boshladi. Bu juftlik va ularning xodimlari u moliyalashtirgan va rejalashtirgan Binbirkiliseda Vizantiya davridan qolgan vayron qilingan binolar va cherkovlarni qazishdi. Natijalar "Ming bir cherkov „ kitobida tasvirlangan.[28][29]

1909-yil yanvarda Bell Mesopotamiyaga joʻnab ketdi. U Xetitlarning Karkemish shahriga tashrif buyurdi, Halamata gʻoridagi boʻrtma oʻymakorliklarni suratga oldi, Uxaydir vayronalari xaritasini tuzdi va tasvirlab berdi. Bobil va Najafga sayohat qildi. Karkemishda u ikki arxeolog, TE Lourens va Rejinald Kempbell Tompson bilan maslahatlashdi.[30] U Lourens bilan doʻstlashdi va keyingi yillarda ikkalasi maktub almashishdi.[31] Bell ham, Lourens ham Oksfordda oʻqigan va zamonaviy tarix boʻyicha birinchi darajali faxriy unvonga sazovor boʻlgan, ikkalasi ham arab tilini yaxshi bilishgan va ikkalasi ham Arab choʻllarida koʻp sayohat qilgan va mahalliy qabilalar bilan aloqa oʻrnatgan. 1910-yilda Bell Myunxendagi “Muhammad sanʼati durdonalari" koʻrgazmasiga tashrif buyurdi. Oʻgay onasiga yoʻllagan maktubida u tadqiqot xonasini oʻzi uchun olib, koʻrgazmaning etnografik boʻlimida qatnashgan Damashqdan kelgan baʼzi suriyaliklar bilan qanday gaplashgani haqida gapirib beradi.[32] U oʻzining sayohati va arxeologik ishi haqida „Amurath to Amurath“ nomli kitob yozdi.[33][34]

 
1913-yilda Bell tomonidan olingan, oʻsha paytda Rashidiy amirligining bir qismi boʻlgan Xail darvozalarining surati.

1913-yilda u oʻzining soʻnggi va eng mashaqqatli arab sayohatini yakunlab, Damashqdan siyosiy jihatdan beqaror Xaylgacha taxminan 1800 mil yoʻl bosib, Arabiston yarim oroli boʻylab Bagʻdodga va u yerdan Damashqqa qaytib keldi. U Lady En Blantdan keyin Xailga tashrif buyurgan ikkinchi xorijlik ayol edi. Rashidiylar sulolasi ham Ibn Saud qoʻshinlari bilan urush, ham oʻzaro raqobat tufayli vayron boʻlgandi. Hozirgi amir va sulolaning eng keksa aʼzosi suiqasdlar va kelishmovchiliklar natijasida boshqa qondoshlar halok boʻlganidan keyin atigi 16 yoshda edi. Bell ozod etilgunga qadar shaharda oʻn bir kun qamoqda boʻlgan.[35][36] Keyin u „Hayilda qotillik sut toʻkilishiga oʻxshaydi“, deb yozgan edi.[36] Bagʻdoddagi safari yakunida Bell Usmonlilar hukmronligi tugaganidan keyin muhim siyosiy arbob boʻladigan nufuzli Naqib Abdurrahmon al-Gillaniy bilan uchrashdi.[37] Bellning sayohatlari natijasida 1913-yilda Geografiya jamiyati aʼzosi etib saylandi, u 1914-yilda ulardan, keyin 1918-yilda boshqa medal bilan taqdirlangan.[38][39]

Sayohatlari davomida Bell Yaqin Sharqdagi mahalliy aholi va qabilalar bilan yaqin munosabatlar oʻrnatdi. U mahalliy zodagonlarning xotinlari va qizlari bilan uchrashishi mumkin boʻlsa-da, u odob-axloq qoidalarini buzmasdan, erkak sayohatchilarni rad etsa ham, u bundan unchalik foydalanmadi, u arab ayollarining hayotiga qiziqardi. Uning asosiy maqsadi arab jamiyatidagi nufuzli erkaklar, shayxlar va rahbarlar bilan uchrashish edi.[40]

Urush va siyosiy martaba

tahrir

Urushning tarqalishi

tahrir

Inglizlar Birinchi Jahon urushiga 1914-yil avgustda kirishdi va Usmonli imperiyasi urushga oktyabr oxiri — noyabr oyining boshlarida kirdi. Wyndham Deedes taklifi bilan Britaniya Urush idorasi Belldan Usmonli Suriya, Mesopotamiya va Arabistondagi vaziyatni baholashini soʻradi. U javoban Britaniyaning mintaqadagi hamdardlik darajasi haqida oʻz fikrlarini bayon etgan xat yozdi.[41][42]

Bell Qizil Xochda koʻngilli boʻlib, 1914-yil noyabrdan 1915-yil noyabrgacha xizmat qildi, dastlab Bulonda, Fransiyada, keyin esa Londonda. U Britaniya armiyasi, fransuz kasalxonalari va askarlarning holati va urush qurbonlari haqida tashvishlangan oilalar oʻrtasida maʼlumotni muvofiqlashtirishga harakat qilgan yaradorlar va bedarak yoʻqolganlarni tergov qilish boʻlimining (W&MED) bir qismi edi.[41]

Qohira, Dehli va Basra

tahrir
 
Sent-Jon Filbi. Filbi keyinchalik 1921-yilda Bell va Faysal bilan kelisha olmadi, u Iroq uchun respublikani qoʻllab-quvvatladi va keyinchalik Saudiya Arabistoniga aylanadigan Ibn Saudga xizmat qildi.[43]
 
Oʻtirgan, oʻngdan: Uinston Cherchill, Gerbert Samuel
Birinchi qatorda, chapdan: Gertrude Bell, Sassoon Eskell, Edmund Allenby, Jafar Posho al-Askariy
 
Qirol Faysaldan olingan fotosurat. 1915—1920-yillar
 
Mis buqa, 1923-yilda qadimgi Ur shahri yaqinidagi Tell al-Ubaydda qazilgan. Bell qonuniga koʻra, artefaktlarning 50 % Iroqda, 50 % esa ekskavatorlarda saqlangan. Ur qazigʻida ekskavatorlarga Britaniya muzeyi va Penn muzeyi homiylik qilgan.[44]

2019-yilda Saudiya Arabistonida yovvoyi asalarilarni oʻrganayotgan entomologlar Bell sharafiga atalgan yangi jinsni Saudiya Arabistonining markaziy qismidagi Belliturgula najdica turidan maʼlum boʻlgan Belliturgula jinsi deb taʼrifladilar.[45]

Filmlar

tahrir
  • 1992-yil ITV televizion filmida Xavfli odam: Arabistondan keyin Lorens, Bell Gillian Barj tomonidan tasvirlangan. Film 1919-yilda Parij tinchlik konferensiyasida Yaqin Sharq kelajagi boʻyicha muzokaralarni yoritadi.[46]
  • 2015-yilda Verner Gertsogning „Choʻl malikasi“ filmida Bellni Nikol Kidman tasvirlaydi. Film Bell hayotining katta qismini tasvirlaydi.[47]
  • 2016-yilda „ Bagʻdoddan maktublar“ hujjatli filmida Tilda Svinton tomonidan Bellning maktublaridan iqtiboslar oʻqilgan. Hujjatli filmda Bell va uning zamondoshlari yozganlaridan iqtibos keltirilib, Bell hayoti va u ishtirok etgan voqealar haqida hikoya qilinadi.[48][49]
  • 2017-yilda ishlangan „Payitaht: Abdulhamid (Islomiy serial)“ filmida ham tasvirlangan.

Tanlangan asarlar

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Howell 2008, ss. 33–34
  2. ↑ Wallach 2005, ss. 12, 188
  3. ↑ Bell 2000, ss. 5–6
  4. ↑ Chalabi, Tamara „Fragments of a Mirror: The Writing of Gertrude Bell“, . Gertrude Bell in Iraq: A Life and Legacy Collins: . Oxford University Press, 2017 — 155–185-bet. DOI:10.5871/bacad/9780197266076.003.0007. ISBN 978-0-19-726607-6. 
  5. ↑ Lukitz 2013, s. 14
  6. ↑ Howell 2007, s. 41
  7. ↑ Sultan. „October 1920: Women granted full membership of Oxford University“. The Guardian (2019-yil 8-oktyabr). Qaraldi: 2020-yil 2-dekabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 Meyer & Brysac 2008, s. 164–166
  9. ↑ Wallach 2005, ss. 30–32
  10. ↑ Chalabi, Tamara „Fragments of a Mirror: The Writing of Gertrude Bell“, . Gertrude Bell in Iraq: A Life and Legacy Collins: . Oxford University Press, 2017 — 155–185-bet. DOI:10.5871/bacad/9780197266076.003.0007. ISBN 978-0-19-726607-6. 
  11. ↑ 11,0 11,1 Wallach 2005, ss. 32–36
  12. ↑ Wallach 2005, s. 37
  13. ↑ Barlow, Henry S.. Swettenham. Kuala Lumpur: Southdene, 1995 — 654–5-bet. 
  14. ↑ Barlow, Henry S. (1997). „Malaysia: Swettenham's Legacy“. Asian Affairs. 28-jild, № 3. 333-bet. doi:10.1080/714857151.
  15. ↑ Lukitz 2013, s. 75–100
  16. ↑ Wallach 2005, s. 45
  17. ↑ Workman, Nancy V. (Spring 2010). „Gertrude Bell and the poetics of translation: The Divan of Hafez“. English Literature in Transition 1880-1920. 53-jild, № 2. 182–203-bet. doi:10.2487/elt.53.2(2010)0058.
  18. ↑ Chalabi, Tamara „Fragments of a Mirror: The Writing of Gertrude Bell“, . Gertrude Bell in Iraq: A Life and Legacy Collins: . Oxford University Press, 2017 — 155–185-bet. DOI:10.5871/bacad/9780197266076.003.0007. ISBN 978-0-19-726607-6. 
  19. ↑ Wallach 2005, ss. 43–54
  20. ↑ Berry, Helen. „Gertrude Bell: adventurer, diplomat, mountaineer and anti-suffragette“. BBC History Magazine. BBC (2013-yil sentyabr). Qaraldi: 2017-yil 16-may.[sayt ishlamaydi]
  21. ↑ Wallach 2005, ss. 62–65
  22. ↑ Wallach 2005, s. 67
  23. ↑ Freeman, Colin. „How Gertrude Bell caused a desert storm“. The Telegraph (2014-yil 21-fevral). Qaraldi: 2016-yil 10-iyun.
  24. ↑ Winstone 1993, s. 163
  25. ↑ Howell 2006, ss. 259–260
  26. ↑ Wallach 2005, s. 77
  27. ↑ Wallach 2005, ss. 78–80
  28. ↑ Cohen, Getzel M.. Breaking Ground: Pioneering Women Archaeologists. University of Michigan Press, 2006 — 167-bet. ISBN 978-0-472-03174-0. 
  29. ↑ Jackson, Mark P. C. „A Critical Examination of Gertrude Bell's Contribution to Archaeological Research in Central Asia Minor“, . Gertrude Bell in Iraq: A Life and Legacy Collins: . Oxford University Press, 2017 — 47–73-bet. DOI:10.5871/bacad/9780197266076.003.0003. ISBN 978-0-19-726607-6. 
  30. ↑ Lukitz 2013, ss. 60–62
  31. ↑ Wallach 2005, ss. 94, 105
  32. ↑ „Gertrude Bell on the 1910 Masterpieces of Muhammadan Art Exhibition in Munich“.
  33. ↑ Bell, Gertrude Lowthian (1910). „The East Bank of the Euphrates from Tel Ahmar to Hit“. The Geographical Journal. 36-jild, № 5. 513–537-bet. doi:10.2307/1777340. JSTOR 1777340.
  34. ↑ Haddon, Rosalind Wade „What Gertrude Bell Did For Islamic Archaeology“, . Gertrude Bell in Iraq: A Life and Legacy Collins: . Oxford University Press, 2017 — 97–121-bet. DOI:10.5871/bacad/9780197266076.003.0005. ISBN 978-0-19-726607-6. 
  35. ↑ Howell 2007, ss. 218–219
  36. ↑ 36,0 36,1 Wallach 2005, s. 121–125
  37. ↑ Wallach 2005, s. 127, 196, 219–222
  38. ↑ Meyer & Brysac 2008, s. 166–169
  39. ↑ Winstone 1993, s. 205
  40. ↑ Wallach 2005, s. 165
  41. ↑ 41,0 41,1 Howell 2006, ss. 233–256
  42. ↑ Wallach 2005, ss. 134–135
  43. ↑ Winstone 1993, ss. 241–243
  44. ↑ Hafford. „Reconstructing Excavation Processes, Spotlight on Division of Finds: Penn's acquisition of its Ur material“. Penn Museum Blog. Penn Museum (2013-yil 4-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 30-iyul.
  45. ↑ Engel, Michael; Alqarni, Abdulaziz; Shebl, Mohamed; Thomas, Jennifer (2019). „New genera of meliturguline bees from Saudi Arabia and Persia, with notes on related genera (Hymenoptera: Andrenidae)“. Journal of Hymenoptera Research. 69-jild. 1–21-bet. doi:10.3897/jhr.69.32561.
  46. ↑ „Great Performances a Dangerous Man: Lawrence After Arabia“. 6 May 1992. Qaraldi: 16 July 2022. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  47. ↑ „About "Queen of the Desert"“. Qaraldi: 2022-yil 23-iyul.
  48. ↑ „Letters from Baghdad“. Between the Rivers Productions (2016). 2022-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-avgust.
  49. ↑ Weissberg. „'Letters from Baghdad' Review: Documentary Gives Gertrude Bell Her Due“. Variety (2017-yil 3-iyun). Qaraldi: 2017-yil 5-iyun.

Kitobiy manbalar

tahrir

Qoʻshimcha manbalar

tahrir

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gertrude_Bell&oldid=5276132" dan olindi