Gumbaz bobo maqbarasi
Gumbaz bobo maqbarasi yoki Gumbaz bobo – XI—XII asrlarga oid meʼmoriy yodgorlik, maqbara. Toshkent viloyati, Angren shahrida joylashgan. Oʻzbekiston moddiy va madaniy merosi koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan – davlat muhofazasida[1].
| Gumbaz bobo maqbarasi | |
|---|---|
| Joylashuvi | Angren, Toshkent viloyati, Oʻzbekiston |
| Koordinatalar | 40°59′16″N 70°00′56″E / 40.987886870567316°N 70.01548968826074°E , |
| Konfessiya | Islom |
| Turi | maqbara |
| Asos solinishi | XI—XII asrlar |
| Qarovchi | Toshkent viloyati Madaniy meros boshqarmasi |
| Holati | Oʻzbekiston moddiy va madaniy merosi koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatida |
| Qurilish materiali | qoraxoniylar pishiq gʻishti |
 Gumbaz bobo maqbarasi xaritada | |
 Gumbaz bobo maqbarasi Vikiomborda | |
Joylashuvi
tahrirGumbaz bobo maʼmuriy jihatdan Angren shahri tarkibiga kirgan Geolog qishlogʻi[2] hududidagi eski qabristonda[3] joylashgan. Maqbara joylashgan hududda uni qabristonning qolgan qismidan ajratib turuvchi panjara bor. Binoning asosiy jabhasi janubi-sharqqa qaragan[3].
Gumbaz bobo portali oldida yana bir imorat boʻlgan, undan faqat tosh asos saqlanib qolgan. U toʻrtburchak shaklida (5,86 × 3,85 m), uzun tomoni maqbara oʻqi boʻylab yoʻnaltirilgan[4].
Tadqiqot tarixi
tahrirGumbaz bobo maqbarasini sovet davrida arxeolog O. M. Rostovtsev oʻrgangan[2][5] va bu haqda sanʼatshunos va Oʻzbekiston musulmon meʼmorchiligi tadqiqotchisi L. Y. Mankovskayaga xabar bergan. Olimlar birgalikda binoni tekshirib, uni tadqiq qilishgan[2].
Meʼmorchiligi
tahrirGumbaz bobo portal gumbazli maqbaralar turiga mansub boʻlib, ularning namunalari Oʻrta Osiyoda X asrdan maʼlum boʻlgan[6]. Shu bilan birga, meʼmoriy yodgorlik tashqi tomondan oʻzining juda arxaik shakllari bilan ajralib turgan[4].
Tarx boʻyicha maqbara oʻlchamlari 7,86×6,42 m boʻlgan[4]. Tekshiruv vaqtida bino 1 metr chuqurlikdagi madaniy qatlamda boʻlgan[3]: ichki devorlarining balandligi 3,64 m; tashqisi esa – 2,78 m[2]. Devorlarning tashqi yuzasi bir oz ichkariga qiyalikda boʻlgan[4]. Maqbaraning nomi gumbazning mavjudligi bilan bogʻliq ekanligi taxmin qilinadi[2]. Biroq, tadqiqot vaqtida portalning qubbasi va arki qulab tushgan va yoʻqolgan, ularga faqat yodgorlikning saqlanib qolgan qismlari orqali baho berish mumkin[2][4].
Binoga yopiq kub hajmni tashkil etuvchi asosiy qism va binodan oldinga chiqib ketgan keng (4,0 m) portaldan iborat boʻlgan[2]. Oʻrganish vaqtida portaldan faqat 1,6 m uzunlikdagi pilonlar qolgan va ikkita ustundan biri, shubhasiz, kengaytma edi. Bizgacha yetib kelmagan arkali ravogʻining kengligi 2,8 m ni tashkil etgan. Oldin devorda ustunlar orasidagi boʻshliqda bitta eshikli kirish joyi boʻlgan[2][3]. Binoning boʻsh devorlarida boshqa teshiklar boʻlmagan[2]. Yerning toʻplangan qatlamlari tufayli ichki kameraga faqat emaklab kirish mumkin boʻlgan[3]. Gumbaz bobo tashqi bezaksiz, qoʻpol gʻishtlarda qoldirilgan[4].
Gumbaz boboning ichki qismi tomonlari yetarlicha teng boʻlmagan (4,62-4,52-4,56-4,46 m) kvadrat[2][4] shaklida edi[2]. Devorlarning boʻshliqlari va boshqa meʼmoriy boʻlinmalari boʻlmagan. Ichki bezakning yagona detali burchaklardagi zinapoyali konsol bagʻal boʻlgan[2][4]. Ular 16 ta gʻisht qatorida, shu jumladan 6[4] (boshqa manbalarga koʻra – 7[2]) 2 qatorli va 1 qatorli 4 yarusli zinapoyalarda qurilgan. Bagʻalning balandligi 108 sm edi, bu maqbara balandligining uchdan bir qismini tashkil etgan[2][4].
127 × 388 × 122 sm oʻlchamdagi qabr toshining uchi shimoliy devorga tutashgan. Binoning yoshi, albatta, bu qabr toshidan kattaroqdir[4].
Gumbaz asosidagi kvadrat shakllar tagidagi toʻsinlar va gʻishtlar dastlab oktaedr boʻlib, keyinchalik oʻn olti yoqli (Heksadekahedron) shaklida tekislashib boradi. Poydevorning dizayniga koʻra, yoʻqolgan gumbaz sferokonik boʻlib, dumaloq qatorli gʻishtlardan tashkil topgan. Meʼmoriy yodgorlik oʻrganilayotgan vaqtda bino taʼmirlanib, tom qismi toʻsinlar bilan mustahkamlangan cherdak bilan yopilgan[2][4]. Tom uchun gofrirovka qilingan asbest kontrplak ishlatilgan[4].
.jpg)
Gumbaz bobo pishiq gʻishtdan, koshinli (27×28×5 – 27×27×5,5 sm) yoki choʻzinchoq (27–28×14×5,5 sm) qilib qurilgan[2]. Suvogʻi loy ohak yordamida qilingan (10 qator va 10 ta tik balandligi 74,5 sm edi)[4]. Biroq, binoning yertoʻlasida tosh uchun boshqa material (35 × 17 × 5-7,5 va 41 × 20 × 5-7 sm) ishlatilgani aniqlangan[4], bu qoraxoniylar davriga mansub choʻzinchoq gʻishtlarga xosdir[2][5]. Binoning ichki qismidan ikki qator shunday gʻishtlar koʻrinib turagan. Ustunlar toshdan yasalgan plint ustida turagan. 1983-yil holatida meʼmoriy yodgorlikning poydevori oʻrganilmagan edi[4].
Meʼmoriy yechimining tahlili
Bir qator dalillar tarixiy maqbaraning arxaik tabiatini koʻrsatadi: pogʻonali bagʻallar[2][5], qirrali devorlar, meʼmoriy kompozitsiyaning umumiy soddaligi, bu oyoq ostidagi madaniy qatlamlarning sezilarli qalinligi bilan tasdiqlanadi. Choʻzinchoq qoraxoniy gʻishtlaridan foydalanish XI—XII asrlar Oʻrta Osiyo meʼmorchiligiga xosdir. Bu asrlarga taalluqliligini maqbarani oʻrgangan L. Y. Mankovskaya (1970) uni arxeologik usullar bilan, devorlar asoslarini tozalash va tekshirish orqali toʻldirish zarurligini taʼkidlagan[2].
Hozirgi holati
tahrirGumbaz bobo maqbarasi (2041-tartib raqami ostida) Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 5-dekabrdagi 335-son qarori ilovasiga muvofiq tarixiy, badiiy yoki boshqa madaniy ahamiyatga ega boʻlgan obyektlar roʻyxatiga kiritilgan[7].
2013-yilda „Gumbaz bobo“ „madaniy meros obyektlarida restavratsiya ishlarini olib borish va ularning holatini yaxshilash“ koʻzda tutilgan Toshkent viloyatida turizmni rivojlantirish dasturiga kiritilgan[8].
Oʻzbekiston moddiy-madaniy merosi koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan – davlat muhofazasida[1].
Turizm qoʻmitasi huzuridagi „Milliy PR-markazi“ DUK Gumbaz bobo maqbarasini Toshkent viloyatining oltin halqasi sayyohlik yoʻnalishidagi obyektlar qatoriga kiritgan[9].
Adabiyotlar
tahrir- Булатова В., Маньковская Л. „Мавзолей Гумбез-бобо (середина XI—XII в.)“, . Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв., 5000 экз, Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма, 1983 — 128—129-bet.
- Маньковская Л. Ю. Мавзолеи Кызыл-мазар и Гумбез-бобо // Общественные науки в Узбекистане. — 1970. — № 10. — С. 72.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 „"МОДДИЙ МАДАНИЙ МЕРОСНИНГ КЎЧМАС МУЛК ОБЪЕКТЛАРИ МИЛЛИЙ РЎЙХАТИНИ ТАСДИҚЛАШ ТЎҒРИСИДА"ги ВАЗИРЛАР МАҲКАМАСИНИНГ ҚАРОРИ“. lex.uz. Qaraldi: 9-noyabr 2023-yil.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 Маньковская Л. Ю.. Мавзолеи Кызыл-мазар и Гумбез-бобо // Общественные науки в Узбекистане, 10, 1970-yil — 72 --bet.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Булатова В., Маньковская Л.. Мавзолей Гумбез-бобо (середина XI—XII в.) // Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв... Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adaniyot va san’at nashriyoti, 1983-yil — 128 --bet.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 4,14 4,15 Булатова В., Маньковская Л.. Мавзолей Гумбез-бобо (середина XI—XII в.) // Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв... Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adaniyot va san’at nashriyoti, 1983-yil — 129 --bet.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Булатова В., Маньковская Л.. Мавзолей Гумбез-бобо (середина XI—XII в.) // Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв... Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adaniyot va san’at nashriyoti, 1983-yil — 50 --bet.
- ↑ Булатова В., Маньковская Л.. Мавзолей Гумбез-бобо (середина XI—XII в.) // Памятники зодчества Ташкента XIV—XIX вв... Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi adaniyot va san’at nashriyoti, 1983-yil — 49—50 --bet.
- ↑ Tarixiy, badiiy yoki oʻzga madaniy qimmatliligi tufayli garov va ipoteka qoʻllanishi mumkin boʻlmagan obʼektlar roʻyxatini tasdiqlash toʻgʻrisida – Oʻzbekiston respublikasi Vazirlar mahkamasining 5.12.2014 yildagi 335-son Qarori
- ↑ „Принята программа развития туризма в Ташкентской области“ (deadlink). Turkiston - press (2013-yil 15-noyabr). 2017-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 7-iyul.
- ↑ „Toshkent viloyatining oltin halqasi“. uzbekistan.travel.uz. "Milliy PR-markazi" DUK. Qaraldi: 9-noyabr 2023-yil.