Islomxoʻja

Islomxoʻja (1872-1913.9.8, Xiva) – Xiva xonligining bosh vaziri. Xorazmda jadidchilik harakati oʻng oqimi rahbarlaridan biri. I. Muhammad Rahim II va Asfandiyorxon xukmronligi davrida Xiva xonligi delegatsiyasi tarkibida Sankt-Peterburg va Moskva sh.larida bir necha marta boʻlgan (1907— 12). Ilgʻor Yevropa madaniyatini targʻib qilgan. Xudoybergan Devonovga Xorazmda kino va surat olish ishiga asos solishida homiylik qildi. Uning tashabbusi bilan Xiva va b. shaharlarda Islom-xoʻja madrasasi va minorasi, Nurulla-boy saroyi, kasalxona, elektrostansiya qurildi, jadid maktablari, hatto rus maktablari ochildi (1908—12). Asfandiyorxon hukmronligi davrida bosh va-zir (1910—13) boʻlib, xonlikning jan. qismini idora etgan hamda xorijiy davlatlar bilan boʻladigan aloqalarni boshqargan. Xonlikni idora etishdagi xizmatlari uchun „vaziri akbar“ unvoni berilgan. 1910-yil u xonlikda islohot oʻtkazish toʻgʻrisidagi farmonni ishlab chiqishda faol ishtirok etdi. Sugʻorma dehqonchilikka asoslangan Xorazmda dehqonlarning ahvolini yengillatish uchun yer soligʻini kamaytirishga harakat qilgan. Yosh xivaliklar partiyasining asoschisi Polvonniyoz Hoji Yusupovning yozishicha, taraqqiyparvarlik gʻoyalari uchun oʻz kuyovi Asfandiyorxonning buyrugʻi bilan vahshiyona oʻldirilgan.

Islomxoʻja Said Islomxoʻja سید اسلامخاوجا
Xiva xonligi bosh vaziri
Mansab davri 1907-yil – 1913-yil
Monarx	Muhammad Rahimxon II Asfandiyorxon
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	1872-yil
Vafoti	1913-yil 9-avgust Xiva, Xiva xonligi
Oʻlim sababi	Qotillik
Siyosiy partiyasi	Xorazm jadidchiligining o'ng qanoti
Otasi	Said Ibrohimxo'ja
Dini	Islom

Hayoti

Islomxoʻja 1872-yilda islom ruhoniylari vakili – Said Ibrohimxoʻja oilasida tugʻilgan. Ibrohimxoʻja (1889-yilda vafot etgan) toʻrt oʻgʻli boʻlgan: Ismoilxoʻja, Islomxoʻja, Ishonxoʻja, Muhammad Yoqubxoʻja.

Islomxoʻja Xiva madrasasida tahsil olgan. U ona oʻzbek tilidan tashqari fors va turkman tillarini ham bilgan.

Faoliyatining boshida Xazorasp hokimi edi. 1907-yilda 35 yoshida Xiva xonligiga bosh vazir (bosh vazir) etib tayinlanadi va bu Oʻrta Osiyo xonligidagi ikkinchi davlat arbobi va Xiva xonligi tarixidagi eng yosh bosh vazirlardan biriga aylanadi. Oʻsha davrda Xiva xonligining xoni Muhammad Rahimxon II boʻlgan.

1910-yilda Muhammad Rahimxon II vafot etib, uning oʻrniga uning oʻgʻli Asfandiyorxon taxtga oʻtgach, Islomxoʻja xonlik hayoti va tarixida yanada katta rol oʻynay boshladi. Asfandiyorxon Islomxoʻjadan bor-yoʻgʻi bir yosh katta boʻlib, otasidan farqli oʻlaroq, davlatni boshqarishda alohida qobiliyat bilan ajralib turmasdi. Said Islomxoʻja xonlik aholisi va hukmron elitaning bir qismi, maʼrifatli, dono va adolatli vazir sifatida juda mashhur edi.

Faoliyati

Asfandiyorxon davrida Xiva xonligi delegatsiyasi tarkibida bir necha bor Sankt-Peterburg va Moskva shaharlarida boʻlgan, Yevropa madaniyatiga xayrixohlik va hayrat bilan qarashgan, Xiva xonligida zamonaviy madaniyatni yoyishga harakat qilgan. Xon ruxsati bilan Yevropa davlatlaridan kelgan bir qancha xorijiy elchilar va delegatsiyalarni xonlikda qabul qildi. Islomxoʻja xonlikni zamonaviylashtirishga harakat qildi. Uning saʼy-harakati va oʻz mablagʻi hisobidan paxta tozalash zavodi, xonlikda birinchi elektr stansiya, kasalxona va dorixona, pochta, telegraf va jadidchilikning dunyoviy maktablari, rus maktabi qurildi.

Said Islomxoʻja xorazm jadidlarining oʻng qanotining boshligʻi boʻlib, u boylar (boylar), sanoatchilar, savdogarlar va savdogarlarni birlashtirgan. Bu davlat rahbarlaridan biri jadidchilikka „qoʻshilgan“ kamdan-kam holatlardan biri edi. Xorazm jadidlarining oʻng qanoti chap qanotdan farqli oʻlaroq, Xorazmda monarxiyani saqlab qolish tarafdori boʻlgan, lekin xonlikning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotida liberal islohotlar va keng koʻlamli islohotlarni amalga oshirish sharti bilan. Allaqachon oʻsha davrda Xiva xonligiga qoʻshni davlatlarda, masalan, Qojar Eronida konstitutsiyaviy inqilob, magʻlubiyatga uchragan Rossiya imperiyasida Birinchi rus inqilobi sodir boʻldi. Faqat qoʻshni Buxoro amirligidagi vaziyat anʼanaviy tarzda konservativ edi, Said Olimxon boshchiligidagi Buxoro rahbariyati Xorazm xoni Asfandiyorxon va uning atrofidagilar kabi tub oʻzgarishlarni xohlamadi.

Islomxoʻja binolari

1910-yilda Islomxoʻjaning saʼy-harakatlari va mablagʻlari bilan Ichan-qal’aning janubi-sharqida (Xivaning ichki shahri) katta majmua – Islomxoʻja madrasasi va shu nomdagi minoraning balandligi 1910 y. Xiva va butun Xiva viloyati xonligining eng baland minorasi boʻlgan 44,6 metr balandlikda qoʻshni Buxoro amirligining poytaxti boʻlgan Buxorodagi afsonaviy Minorai Kalondan biroz pastroqdir.

Madaniy islohoti

Qoʻshni Buxoro amirligining konservativ rahbariyatining hech qachon oʻziga xos fotografiya va kino sanʼati boʻlmagan siyosatidan farqli oʻlaroq, Islomxoʻja Xorazmda fotografiya va kino sanʼatining rivojlanishi va paydo boʻlishiga hissa qoʻshdi, rus va yevropalik mutaxassislarni Xivaga taklif qildi. U birinchi xorazmlik va oʻzbek fotografi va kinooperatori – Xudoybergen Devonovni qoʻllab-quvvatlagan.

Oila

Maʼlumki, Afsandiyorxonning xotinlaridan biri Said Islomxoʻjaning qizi, Islomxoʻja esa Asfandiyorxonning qaynotasi boʻlgan. Islomxoʻjaning oʻzi ham uylangan edi. Oʻgʻillaridan faqat bittasining ismi maʼlum, uning ismi Abdusalomxoʻja edi.

Oʻlimi

Islomxoʻjaning bir qancha ommaviy chiqishlari mavjud boʻlib, ularda jinoyatchilar va tartibsizliklar uchun baʼzi urf-odatlar va shariat jazolariga qarshi gapirgan. U, shuningdek, amaldorlarning oʻzboshimchaliklariga chek qoʻyishni, dehqonlar ommasining noroziligi kuchayishiga yoʻl qoʻymaydigan maʼmuriy islohotlar oʻtkazishni talab qildi. Ayrim manbalarga koʻra, bu shimol va shimoli-sharqdan Xiva xonligi bilan chegaradosh boʻlgan Turkiston umumiy hukumatining fikriga toʻgʻri kelgan. 1910-yilda Xiva rahbariyati yer boshliqlari va ruhoniylarning huquqlarini cheklovchi manifest eʼlon qilishga majbur boʻldi, bu esa xonlik rahbariyatining konservativ qismining norozilik toʻlqinini keltirib chiqardi. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, ular Asfandiyorxonni Islomxoʻja xon hokimiyati va davlat yaxlitligiga tahdid solayotganiga ishontirib, oʻz tarafiga olishga muvaffaq boʻlganlar.

1913-yilda bir kuni Asfandiyorxon uni oʻz saroyiga taklif qilib, kechasi, faqat kechki xufton namozidan keyin qoʻyib yuboradi. Islomxoʻja Oʻgʻlan Adiz-bobo qabristoni yonida joylashgan saroyiga ketayotib, bir necha kishining hujumiga uchraydi. Unga bir necha marta pichoq urishgan. Asfandiyorxon oʻlimidan soʻng omma oldida yigʻlab yubordi, keyin esa bu jinoyat sodir etganlarning hammasini oʻldirishni buyurdi, u qotillik haqida bilsa ham, „Yosh xivaliklar“ asoschisi Polvonniyozxoʻja Yusupovning soʻzlariga koʻra, Asfandiyorxonning oʻzi ham qotillikning bevosita buyurtmachisi boʻlgan. Islomxoʻja oʻldirilganidan koʻp oʻtmay uning oʻgʻli Abdusalomxoʻja otib oʻldirilgan, Islomxoʻjaning oʻng qoʻli va yordamchisi Raim-Bergen esa tiriklayin tuproqqa koʻmilgan.

Film

2018-yilda Islomxoʻja haqida „Islomxoʻja“ deb nomlangan tarixiy dramatik film premyerasi boʻlib oʻtdi. Senariy muallifi Joʻrabek Roʻzmetov, rejissyori Jahongir Ahmedov.

Adabiyot

• Polvonniyoz Hoji Yusupov, Yosh xivaliklar tarixi (xotiralar), Urganch, 2000;
• Xorazm tarixi, 1-jild, Urganch, 1997