Vikipediya

Mahmud Hasan Deobandi

 

Mahmud Hasan Deobandi
Tavalludi 1851-yil,
Bareyli shahrida (Hindistonning hozirgi Uttar-Pradesh shtati) Usmoniylarga mansub Deoband oilasida
Vafoti 1920-yil 30-noyabr
Hindiston, Dehli shahrida vafot etgan, Deobandga dafn qilingan
Fuqaroligi Britaniya Hindistoni fuqarosi
Kasbi Jamia Millia Islamia tashkiloti asoschisi, Hindiston ozodligi uchun “Ipak maktubi” harakati rahbari
Otasi Zulfiqar Ali Deobandi
Mukofotlari Ashraf Ali Tanviy uni "Shayx al'-Olam" (Dunyo rahbari) deb atagan. Tanvi aytadi: "Bizning fikrimizcha, u Hindiston, Sind, Arab va Ajamning Rahbaridir". Saharanpurdagi tibbiyot kollejiga uning sharafiga Shayx-ul-Hind Maulana Mahmud Hasan tibbiyot kolleji deb nom berildi
Veb-sayti https://www.milligazette.com/

Mahmud Hasan Deobandi (shuningdek, Shayx al-Hind nomi bilan ham tanilgan (1851-1920)) hind musulmon olimi va mustaqillik harakati faoli boʻlib, Jamia Millia Islamia tashkilotiga asos solgan va Hindiston ozodligi uchun „Ipak maktubi“ harakatini boshlagan. U Dorul Ulum Deobandda oʻqigan birinchi talaba edi. Uning ustozlari Muhammad Qosim Nanautaviy va Mahmud Deobandiy boʻlgan. Imdadulloh Muhojir Makkiy va Rashid Ahmad Gangohiy tomonidan unga tasavvufda tahsil berishga ijozat berilgan.

Qisqa tavsif

tahrir

Hasan Dorul Ulum Deobandning mudiri boʻlib ishlagan va „Jamiyatul ansor“ va „Nizoratul maorif“ kabi tashkilotlarga asos solgan. U Qur’onning urdu tiliga tarjimasini va Adilla-e-Kamilah, Izah al- adilla, Ahsan al-Qira va Al-Jahd al-Muqill kabi kitoblarni yozgan. U Dorul Ulum Deobandda hadis ilmidan dars bergan va Abu Dovud Sunaniga muharrir qilgan. Uning asosiy shogirdlari orasida Ashraf Ali Tanviy, Anvar Shoh Kashmiriy, Husayn Ahmad Madani, Kifayatulloh Dehlaviy, Sanaulloh Amritsari va Ubaydulloh Sindhilar boʻlgan.

Hasan Britaniya mustamlakachiligining ashaddiy raqibi edi. U Hindistonda hokimiyatni agʻdarish uchun harakat boshladi, lekin 1916-yilda hibsga olindi, Soʻng Maltada qamoqqa tashlangan. 1920-yilda ozodlikka chiqdi va Xalifat qoʻmitasi tomonidan „Shayx al-Hind“ (Hindiston rahbari) unvoni bilan taqdirlandi. U „Hamkorlik qilmaslik“ harakatini qoʻllab-quvvatlovchi diniy farmonlar yozgan va musulmonlarni ozodlik harakatida qatnashish uchun Hindistonning turli hududlarida boʻlgan. U 1920-yil noyabr oyida Jamiyat Ulemasi Hindning ikkinchi umumiy yigʻilishiga raislik qildi va uning prezidenti etib tayinlandi. Shayx-ul-Hind Mavlana Mahmud Hasan tibbiyot kolleji uning xotirasiga atalgan. 2013-yilda Hindiston hukumati uning „Ipak maktubi“ harakatining esdalik pochta markasini chiqardi.

Yoshligi

tahrir

Mahmud Hasan 1851-yilda Bareyli shahrida (Hindistonning hozirgi Uttar-Pradesh shtati) Usmoniylarga mansub Deoband oilasida tugʻilgan[1][2]. Uning otasi Zulfiqor Ali Deobandi, Bareilli kollejida professor boʻlgan va keyin madrasalar inspektori oʻrinbosari boʻlib ishlagan[1][3].

Hasan Miyanji Mangloriy bilan Qur’on, Abdul Latif bilan fors tilini oʻrgangan[1].1857-yilgi qoʻzgʻolon paytida otasi Meerutga, Hasan esa Deobandga koʻchirildi va u yerda amakisi Mehtab Alidan Dars-e-Nizomiy kursidan fors va arab adabiyotini oʻrgandi[1]. U Dorul Ulum Deobandning birinchi talabasi boʻldi[4] va Mahmud Deobandiydan tahsil oldi[1]. U 1869-yilda rasmiy oʻqishni tugatdi va Muhammad Qosim Nanautaviy bilan Sihohi Sittani oʻrganish uchun Meerutga ketdi[1]. U ikki yil davomida Nanavtaviyning hadis maʼruzalarida qatnashgan va taʼtilda otasidan arab adabiyotini oʻrgangan[1]. U 1872-yilda oʻqishni tamomlagan va 1873-yilda Dorul Ulum Deobandning birinchi chaqirigʻida faxriy salla olgan[1]. U Imdodulloh Muhojir Makkiy va Rashid Ahmad Gangohiyning soʻfiylikdagi vakolatli shogirdi edi[1].

Faoliyati

tahrir

Dorul Ulum Deobanddagi faoliyati

tahrir

Hasan oʻqishni tugatgan 1873-yilda Dorul Ulum Deobandga muallim etib tayinlangan[2]. U 1890-yilda uning direktori boʻldi[5]. U Deoband seminariyasini shunchaki oʻqish joyi deb hisoblamadi, balki 1857-yildagi qoʻzgʻolonning yoʻqotilishini qoplash uchun tashkil etilgan muassasa deb hisobladi[4].

 
Dorul Ulum Deobandning koʻrinishi

Hasan 1878-yilda „Thamratut-tarbiyat“ („Tarbiya mevasi“)ni tuzdi[6]. „Thamratut-tarbiyat“ Dorul Ulum Deoband shogirdlari va bitiruvchilarini tayyorlash maqsadida intellektual markaz sifatida tashkil etilgan[7]. Shogirdi Ubaydulloh Sindhi bilan birgalikda 1913-yil noyabrida „Nizoratul-maʼarif al-Qurʼoniy“ (Qurʼon oʻrganish akademiyasi)ni tashkil qildi[8]. Husayn Ahmad Madaniyning fikricha, "Nizoratul Maorifni tashkil etishdan maqsad musulmon yoshlarni yanada kuchliroq iymon keltirish va ularga gʻarbda taʼlim olgan bilimlarini musulmonlarga Qurʼon taʼlimotlarini mantiqiy tarzda oʻrgatish va yoʻl-yoʻriq koʻrsatish edi[4].

Ipak harflari harakati

tahrir

Hasan Hindistondagi Britaniya mustamlakachiligini agʻdarib tashlamoqchi edi, bunga erishish uchun esau ikkita geografik hududga eʼtibor qaratdi[1]. Birinchisi, Afgʻoniston va Hindiston oʻrtasida yashagan avtonom qabilalar hududi edi[1]. Asir Adraviyning taʼkidlashicha, „Hindistonga bostirib kirish uchun kelgan odamlar oʻsha yoʻldan foydalanganliklari tarixiy haqiqatdir va Hasanning oʻz harakati uchun shu hududni tanlashi, shubhasiz, uning ehtiyotkorligi va fahm-farosatining eng yuqori dalili edi“[1]. Ikkinchi hudud Hindiston hududida edi. U jamiyatga gʻamxoʻrlik qilayotgan barcha samimiy rahbarlarga uning ishini qoʻllab-quvvatlash uchun taʼsir qilishni xohladi va bunda u juda muvaffaqiyatli boʻldi[1]. Birinchi jabhada ishlagan olimlar orasida Abdulgʻafforxon, Abdurrahim Sindiy, Muhammad Miyon Mansur Ansoriy, Ubaydulloh Sindiy va Uzayr Gul Peshavariy kabi shogirdlari va hamrohlari bor edi[1]. Ular Hasan dasturini chegara hududlariga va muxtor qabilalarga targʻib qildilar[1]. Ikkinchi jabhada ishlagan olimlar orasida Muxtor Ahmad Ansoriy, Abdurahim Raypuriy va Ahmadulloh Panipati bor edi[1]. Muhammad Miyon Deobandiy shunday deydi: „Shayxul Hind shogirdlari va unga yaqinlashgan odamlarning tabiati va qobiliyatini diqqat bilan kuzatardi. Ular orasidan bir qancha kishilarni tanlab oldi va ularga Yagʻistonga yetib borishni va avtonom qabilalarni Hindistonga hujum qilishga undashni buyurdi“[9] Bu dastur Afgʻoniston va Turkiya hukumatlari militsiyaga harbiy yordam bergan taqdirda Hindiston ichidagi xalqni qoʻzgʻolonga tayyorlash uchun moʻljallangan edi. Bu qoʻshin bosqinida mamlakat ichidagi odamlar isyonga koʻtarildi[1]. Yagʻiston Mahmud Hasan harakatining markazi edi[10]. Hindiston Muvaqqat hukumati Hasan shogirdi Ubaydulloh Sindhi va uning hamrohlari tomonidan ishlab chiqilgan. Mahendra Pratap esa Prezident etib tayinlandi.

Hasanning oʻzi 1915-yilda nemis va turklarning qoʻllab-quvvatlashini taʼminlash uchun Hijozga safar qilgan[11]. U 1915-yil 18-sentabrda Bombeyni tark etgan va unga Muhammad Mian Mansur Ansoriy, Murtazo Hasan Chandpuri, Muhammad Sahool Bhagalpuri va Uzair Gul Peshavari kabi olimlar hamroh boʻlgan[12].1915-yil 18-oktabrda Makkaga borib, u yerda turk gubernatori Gʻolib posho va Turkiya mudofaa vaziri boʻlgan Anvar posho bilan uchrashdi[12]. Gʻolib posho unga yordam berishga ishontirdi va uchta maktub berdi, biri hind musulmonlariga, ikkinchisi hokim Busra poshoga, uchinchisi Anvar poshoga[9]. Hasan Suriya hokimi Jemal Posho bilan ham uchrashdi va u Gʻolib Poshoning aytganlariga qoʻshildi[9]. Hasan Hindistonga qaytsa, inglizlar tomonidan hibsga olinishi mumkinligidan qoʻrqib, Afgʻoniston chegarasiga Yagʻistonga yetib borishiga ruxsat berishlarini soʻradi[9]. Jemal bahona topib, agar hibsga olinishidan qoʻrqsa, Hijoz yoki boshqa turk hududida toʻxtash mumkinligini aytdi[9]. Keyinchalik, „Ipak maktubi harakati“ deb nomlangan dastur sizdirildi va uning aʼzolari hibsga olindi[1]. Hasan 1916-yil dekabr oyida turklarga qarshi isyon koʻtargan va inglizlar bilan ittifoq tuzgan Makka sharifi Sharif Husayn tomonidan oʻzining hamrohlari va shogirdlari Husayn Ahmad Madaniy va Uzayr Gul Peshavariylar bilan birga hibsga olingan[13]. Sharif keyin ularni inglizlarga topshirdi[9] va ular Maltadagi Fort Verdala qamoqxonasiga qamaldilar[14].

Xalifat harakati

tahrir

Hasan 1920-yil may oyida ozodlikka chiqdi[14] va 1920-yil 8-iyunda u Bombeyga yetib keldi[2]. Uni yirik olimlar va siyosiy arboblar, jumladan Abdul Bari Firangi Mahali, Hofiz Muhammad Ahmad, Kifoyatulloh Dehlaviy, Shavkat Ali va Mahatma Gandi kutib oldi[8]. Uning ozod etilishi Xalifat Harakatiga katta yordam sifatida qaraldi[8] va Xalifat qoʻmitasi tomonidan unga „Shayx al-Hind“ (Hindiston rahbari) unvoni berildi[2].

Hasan Deoband seminariyasi ulamolarini Xalifalik harakatiga qoʻshilishga ilhomlantirgan[8]. U ingliz tovarlarini boykot qilish haqida diniy farmon chiqardi. Oʻsha paytdagi uMuhammadan Angliya-Sharq kolleji talabalari tomonidan qidirilgan[1]. Bu farmonda u talabalarga hukumatni har qanday tarzda qoʻllab-quvvatlashdan saqlanishni, hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan maktab va kollejlarni boykot qilishni va davlat ishlaridan qochishni maslahat bergan edi[1]. Ushbu farmondan keyin talabalarning aksariyati kollejni tark etishdi[2]. Ushbu farmon hamkorlik qilmaslik harakatini qoʻllab-quvvatladi[1]. Keyin Hasan Allohobod, Fatehpur, Gʻozipur, Fayzobod, Laknau va Moradobodga sayohat qilib, musulmonlarga harakatni qoʻllab-quvvatlash uchun yoʻl-yoʻriq koʻrsatdi[2].

Jamiya Millia Islomiyadagi faoliyati

tahrir

Hasandan oʻsha paytda Milliy musulmon universiteti sifatida tanilgan Jamia Millia Islamianing taʼsis marosimiga raislik qilish soʻralgan[6]. Universitet Hasan tomonidan Muhammad Ali Jauhar va Hakim Ajmal Xon[15] bilan birga tashkil etilgan boʻlib, ular Aligarh Musulmon Universiteti (AMU) talabalarining talablaridan kelib chiqqan[6][16]. Biroq Hasanning xizmatkorlari uni taklifni qabul qilmaslikka undashdi, chunki u Maltada qamoqqa olingan paytdan beri tobora zaiflashib, rangi oqarib ketgandi[17]. Hasan ularning xavotirlariga javoban shunday dedi: „Agar mening prezidentligim inglizlarni azoblasa, men bu marosimda albatta ishtirok etaman“[6]. Keyinchalik uni Deoband temir yoʻl stantsiyasiga olib kelishdi va u erdan Aligarxga yoʻl oldi[6].

Hasan hech narsa yoza olmadi va shogirdi Shabbir Ahmad Usmoniydan prezidentlik nutqini tayyorlashni soʻradi. Keyin tayyorlangan nutqiga tuzatishlar va takomillashtirishlar kiritib, chop etishga joʻnatdi. 1920-yil 29-oktabrda bu nutq universitetning taʼsis marosimida Usmoniy tomonidan ovoz chiqarib oʻqildi[1], shundan soʻng Hasan Jamia Millia Islamiaʼga tamal toshini qoʻydi[17]. Hasan nutqida dedi: „Sizlarning orangizdagi bilimdonlar yaxshi biladilarki, mening oʻtmishdoshlarim chet tilini oʻrganish yoki boshqa xalqlarning ilmiy ilmlarini oʻrganish haqida hech qachon kufr farmoni chiqarmaganlar. Ha, aytilishicha, ingliz taʼlimining yakuniy taʼsiri shundan iboratki, uni izlovchilar yo oʻzlarini nasroniyliknikiga boʻyashadi yoki oʻzlarining ateistik beadabliklari bilan oʻz dinlari va dindoshlarini masxara qilishadi yoki hozirgi hukumatga sigʻinadilar; u holda bunday ilm olishga intilishdan koʻra, johil boʻlib qolgan maʼqul“[17]. U Maxatma Gandining fikriga qoʻshilib, u „Bu kollejlarning oliy maʼlumoti sutdek sof va toza, biroq oz-oz zahar bilan aralashgan“. va Musulmon Milliy Universitetini bu zaharni akademiyadan ajratadigan mezon deb hisoblagan[17].

Jamiyat Ulema-e-Hinddagi faoliyati

tahrir

Hasan 1920-yil noyabr oyida Dehlida boʻlib oʻtgan Jamiyat Ulemasi Hindning ikkinchi umumiy yigʻilishiga raislik qildi[18]. U Jamiyat raisi etib tayinlandi, bir necha kundan keyin [30-noyabrda] vafoti tufayli bu lavozimda ishlay olmadi[18]. Umumiy yigʻilish 19-noyabrdan boshlab uch kun davomida boʻlib oʻtdi va Hasanning prezidentlik nutqini shogirdi Shabbir Ahmad Usmoniy ovoz chiqarib oʻqib berdi[1]. Hasan hindu — musulmon — sikx birligini yoqlab chiqdi va agar hindular va musulmonlar birlashsa, ozodlikka erishish unchalik qiyin emasligini aytdi[1]. Bu Hasan qatnashgan oxirgi anjuman edi[19].

Talabalari

tahrir

Hasanning shogirdlari soni minglab[20] topiladi. Uning asosiy shogirdlari orasida Anvar Shoh Kashmiriy, Asgʻar Husayn Deobandi, Ashraf Ali Tanviy, Husain Ahmad Madani, Izoz Ali Amrohi, Kifayatulloh Dihlaviy, Manazir Ahsan Gilani, Muhammad Mian Mansur Ansoriy, Muhammad Shafi Deobandi, Sanaulloh, Axmadsaulloh. Sayid Faxruddin Ahmad, Ubaydulloh Sindhi va Uzayr Gul Peshavariy[5] kabi shaxslarni koʻrish mumkin. Ibrohim Musaning taʼkidlashicha, uning „yaxshi talabalar guruhi keyinchalik madrasa tarmogʻida shuhrat qozongan va diniy ilm-fan, siyosat va institut qurilishi kabi turli sohalarda Janubiy Osiyodagi jamoat hayotiga hissa qoʻshgan“[21].

Adabiy asarlari

tahrir

Qur’onning urdu tilidagi tarjimasi

tahrir

Hasan urdu tilida Qur’onning tarjimasini yozgan[22]. Keyinchalik u 1920-yilda vafot etguniga qadar "An-Niso[1]ning toʻrtinchi e-Usmoniy bobini tugatganligi sababli, bu tarjimani izohlar bilan izohlay boshladi.[23]. Bu izohlar keyinchalik Afgʻonistonning oxirgi qiroli Muhammad Zohirshoh homiylik qilgan bir guruh olimlar tomonidan fors tiliga tarjima qilingan[24].

Al-Abvob va at-tarojim li al-Buxoriy (Imom Buxoriy hadislari tushuntirishlari risolasi)

tahrir

Hasan „Sahihi Buxoriy“dan uzoq vaqt Dorul Ulum Deobandda dars bergan va Maltada qamoqqa olinganida, uning boblarini tushuntirib beruvchi risola yozishni boshlagan[1]. Hadis ilmida anʼanalar toʻplamida bob sarlavhalarini belgilash alohida fan sifatida koʻriladi[25]. Hasan risolani mavzuga oid oʻn besh asos bilan boshlagan, soʻngra vahiy bobidagi rivoyatlarni muhokama qilib, ilm bobini toʻliq yoritgan[1]. Risolaning nomi " al-abvob va al-tarojim li al-Buxoriy " (tarjimasi „Imon Buxoriy hadislari tushuntirishlari risolasi“ yoki Imom Buxoriy „Sahih“ining bob sarlavhalarining izohi) va 52 sahifadan iborat[1].

Ahsan al-Qiro

tahrir

Hasan bu kitobda qishloq va chekka joylarda juma namozining joizligini muhokama qilgan[1]. Sayid Nozir Husayn bu masalani koʻtarib, diniy farmonni eʼlon qilgan edi, unda [juma namozi uchun] hech qanday aniq joy yoʻqligi haqida hukm chiqargan edi. Qayerda kamida ikki kishi yigʻilsa, juma namozini oʻqish kerak, dedi[1]. Hanafiy huquqshunosi va olimi Rashid Ahmad Gʻangohiy bunga javoban 14 sahifadan ortiq fatvo yozgan, uning nomi „Avsoq al-Uro“ (tarjimasii: „Eng kuchli uzuk“) edi.

Gangohiyning ijodi ahli hadis ulamolari tomonidan tanqid qilingan, ularning aksariyati bir xil dalillarni takrorladi[1]. Gangohiyning shogirdi Mahmud Hasan bu asarlarning tilini betakror deb bildi va bunga javoban „Ahsan al-Qira fi Tavzih Avthaq al-Uro“ (tarjimasi: "Eng kuchli uzukning yoritilishi" sahnasidagi eng yaxshi nutq) asarini yozdi.

Al-Jahd al-Muqill

tahrir

Bid’atdan (diniy bid’atlardan) musulmonlarni isloh qilish uchun harakat qilgan Shoh Ismoil Dehlaviy va uning hamrohlari bu bid’atlarga aloqador boʻlgan odamlar tomonidan keng tanqidga uchradi[1]. Ayniqsa, Dehlaviy kufrlikda ayblanib, Islomdan chiqarib yuborilgan[1]. Keyinchalik islom olimi Ahmad Hasan Kanpuriy „Tanzih ar-Rahmon“ asarini yozdi (tarjimasi: „Rahmonning tasbehi“), unda Dehlaviyni Moʻʼtazilaning ekstremal guruhiga aʼzoligini zikr qilgan[1]. Mahmud Hasan bunga javoban ikki jildlik „Al-Jahd al-Muqill fī Tanzihi al-Muizzi va al-muzill“ (tarjimasi: „Bir arzimas zotning inoyat va xor qiluvchini tasbehga urinishi“)[1] asarini yozdi. Kitobda Nasafiy aqidasiga oid At-Taftazoniyning Sharah Aqoid-i Nasafiy tafsirining urgʻusiga amal qilib, „Ilm al-Kalom“ terminologiyasi bilan Allohning sifatlari va sifatlari muhokama qilinadi[1]. Hasan Shoh Ismoil Dehlaviy va shunga oʻxshash boshqa olimlarga qarshi aytilgan ayblovlarga „Ilm al-Kalom“dan foydalanib javob berdi[1].

Tashih Abu Dovud

tahrir

Sihohi sittaning yozma qoʻlyozmalari islom davlatlarining kutubxonalarida saqlanib qolgan, ularning aksariyati Makka va Madinada saqlanadi[1]. Hind olimi Ahmad Ali Saharanpuriy Makkada mavjud boʻlgan qoʻlyozmalardan koʻchirib olib, soʻng ularni Shoh Muhammad Is’hoq bilan birga oʻrgangan. Hindistonga qaytgach, u oʻz matbuotida ushbu hadis qoʻlyozmalarining koʻchirilgan nashrlarini nashr eta boshladi[26]. Uning shogirdi Muhammad Qosim Nanavtaviy hadis qoʻlyozmalaridan nusxa koʻchirish amaliyotini Hindistonda barcha kitoblar nashr etilgunga qadar davom ettirdi[1].

Keyinchalik hadisning oltita asosiy kitoblaridan biri boʻlgan „Sunani Abu Dovud“ ni koʻchirishga turtki boʻldi. Biroq, nashr etilgan nashrlar va asl yozma qoʻlyozmalar bir-biridan tubdan farq qiladi[1]. Shunday qilib, Hasan mavjud boʻlgan barcha qoʻlyozmalarni toʻpladi, matnni koʻchirib tahrir qildi va uning bir necha nashrlarini kitob holida nashr ettirdi. Bular 1900-yilda Dehlidagi Mujtabai nashriyotida chop etilgan[1].

Oʻlimi va merosi

tahrir
 
Jamia Millia Islamia Maulana Mahmud Hasan darvozasi.

1920-yil 30-oktabrda, Aligarxda Jamia Millia Islamia tashkil etilganidan bir kun oʻtib, Hasan Muxtor Ahmad Ansoriy iltimosiga koʻra Dehliga yoʻl oldi. Bir necha kundan keyin uning sogʻligʻi yomonlashdi va Ansoriydan Daryoganjdagi uyida davolandi[1]. U 1920-yil 30-noyabrda Dehlida vafot etdi[1]. Uning oʻlimi haqidagi xabar eʼlon qilinganda, hindular va musulmonlar doʻkonlarini yopdilar va Hasanga hurmat bajo keltirish uchun Ansoriyning uyi oldiga toʻplanishdi[27]. Keyin Ansoriy Hasanning ukasi Hakim Muhammad Hasandan Mahmud Hasanni Dehlida, Mehdiyon qabristoniga dafn qilishni afzal koʻrasizmi yoki jasadni koʻchirish uchun tuzatilgan holda Deobandda dafn qilishni afzal koʻrasizmi, deb soʻradi[1]. Ustozi Muhammad Qosim Nanautaviy qabri yoniga dafn etilishini xohlagani uchun uni Deobandda dafn etishga qaror qilindi[1]. Janoza namozi bir necha marta oʻqilgan. Dehli aholisi Ansoriyning uyi tashqarisida namoz oʻqishdi, keyin jasad Deobandga koʻchirildi. Dehli temir yoʻl vokzaliga yetib borishganda, koʻplab odamlar yigʻilib, janoza namozini oʻqidilar. Keyinchalik Meerut Siti temir yoʻl stantsiyasida va Meerut Cantt temir yoʻl stantsiyasida ibodat qilindi[1]. Uning beshinchi va oxirgi janoza namozini ukasi Hakim Muhammad Hasan imomlik qildi va u Qasmi qabristoniga dafn qilindi[1].

Eʼtirofi

tahrir

Mahmud Hasan bir qancha faxriy unvonlarga sazovor boʻlgan. Ashraf Ali Tanviy uni „Shayx al'-Olam“ (Dunyo rahbari) deb atagan[28]. Tanvi aytadi: „Bizning fikrimizcha, u Hindiston, Sind, Arab va Ajamning Rahbaridir“[28]. Saharanpurdagi tibbiyot kollejiga uning sharafiga Shayx-ul-Hind Maulana Mahmud Hasan tibbiyot kolleji deb nom berildi[29]. 2013-yil yanvar oyida Hindiston Prezidenti Pranab Mukerji Hasanning „Ipak maktubi“ harakati haqidagi esdalik pochta markasini chiqardi[30].

Manbalar

tahrir

Havolalar

tahrir
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 Adrawi 2012.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Tayyab 1990.
  3. ↑ Rizwi 1980.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Salam & Parvaiz 2020.
  5. ↑ 5,0 5,1 Rizwi 1981.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Deobandi.
  7. ↑ Hasan, Nayab. „حضرت شیخ الہند کا تصورِ فلاحِ امت“ (ur). Millat Times (1-dekabr 2017-yil). Qaraldi: 27-iyul 2021-yil.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Khimjee 1999.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 Deobandi 2013.
  10. ↑ Tabassum 2006.
  11. ↑ Trivedi 1982.
  12. ↑ 12,0 12,1 Deobandi 2002.
  13. ↑ Wasti 2006.
  14. ↑ 14,0 14,1 Nakhuda. „Where were Indian Muslim scholars interned in Malta?“. Basair. Qaraldi: 30-iyul 2021-yil.
  15. ↑ Basheer, Intifada P.. „Jamia Millia Islamia: A University That Celebrates Diversity“. Outlook India (29-oktabr 2020-yil). Qaraldi: 30-iyul 2021-yil.
  16. ↑ „Shaikhul-Hind Mahmood Hasan: symbol of freedom struggle“. Milli Gazette (12-fevral 2016-yil). Qaraldi: 27-iyul 2021-yil.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Nizami 2011.
  18. ↑ 18,0 18,1 Wasif Dehlavi 1970.
  19. ↑ Nizami 2018.
  20. ↑ Qasmi 1999.
  21. ↑ Moosa 2015.
  22. ↑ „The Translations of the Quran“. The Islamic Quarterly. 40–41-jild. London: Islamic Cultural Centre. 1996. 228-bet.
  23. ↑ Haqqani 2006.
  24. ↑ Zaman 2018.
  25. ↑ „Shaykh (Maulana) Muhammad Zakariyya Kandhlawi“. Central Mosque. — „Assigning chapter headings in a hadith collection is a science in itself, known among the scholars as al-abwab wa 'l-tarajim [chapters and explanations].“. 2021-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-iyun.
  26. ↑ Adrawi 2016.
  27. ↑ Saad Shuja'abadi 2015.
  28. ↑ 28,0 28,1 Thanwi, Ashraf Ali. Malfūzāt Hakīm al-Ummat (ur) Usmani: . Multan: Idāra Tālīfāt-e-Ashrafia — 300-bet. 
  29. ↑ „Saharanpur medical college to be named after Madni“. Times of India (24-noyabr 2013-yil). Qaraldi: 27-iyul 2021-yil.
  30. ↑ „Prez releases special stamp on 'Silk Letter Movement'“. Business Standard (29-yanvar 2013-yil). Qaraldi: 29-iyul 2021-yil.

 

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir
  • Arshad, Mawlāna Abdur Rasheed „Shaykhul Hind Mawlānā Maḥmūd Ḥasan“, . Sawaneh Ulama-e-Deoband (ur) Deobandi: . Deoband: Nawaz Publications, January 2000 — 434–522-bet. 
  • Metcalf, Barbara D.. Islamic Revival in British India: Deoband, 1860–1900. Princeton: Princeton University Press, 1982. ISBN 0-691-05343-X. OCLC 889252131. 
  •  

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahmud_Hasan_Deobandi&oldid=4448235" dan olindi