Marketing atamasi

Marketing – (Marketing) ingliz tilidan olingan boʻlib, bozor faoliyatini oʻrganish maʼnosini anglatadi. Marketing – bozorda isteʼmolchilarga mahsulotlarni toʻgʻri shakllangan narxlarda yetkazib berishni oʻrgatadi. Marketing – ayirboshlash yoʻli bilan ehtiyoj va talablarni qondirishga yoʻnaltirilgan inson faoliyatining turi, bozordagi barcha qatnashchilarning oʻzaro manfaatlariga asoslangan harakatlarini, talabni shakllantirish va qondirish uchun birlashtirishdir. Marketing bu tovar harakatining barcha bosqichlarini oʻz ichiga oluvchi, talab va taklifni oʻrganish, mahsulot ishlab chiqarish dasturini yaratish, sotish va isteʼmol qilish bilan bogʻliq boʻlgan turli xildagi xizmatlar koʻrsatish va isteʼmoldan chiqqandan keyin utilizatsiyalashni tashkil qilish kabi bozor muammolarini yechishda yaxlit-tizimli (kompleks-sistemali) yondashishdir.
F.Kotler quyidagi taʼrifni taklif etadi: marketing – bu tovarlarni taqdim etish va almashtirish bilan alohida bir individlar va guruhlarning talab va ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilgan ijtimoiy va boshqaruv jarayonidir. Ushbu taʼrifning asosiy tushunchalari – zarurat, ehtiyoj va talab, mahsulot, xarajatlar va qondirish, almashuv, transaksiyalar va oʻzaro munosabatlardir. Buyuk Britaniyaning marketing jamoa instituti marketingga „isteʼmolchining talablarini aniqlash, bashorat qilish va qondirishga shuningdek daromad olishga yoʻnaltirilgan boshqaruv jarayoni“ degan taʼrifni beradi. Shu kabi Amerika tashkilotlari ham marketingni taxminan ushbu kategoriyalarda aniqlashtiradi^[1]

Tarixi

Marketing XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida xaridor ta1abini qondirishga moʻljallangan, korxonalarning ishlab chiqarish, sotish, savdo faoliyatlarini tashkil qilish va boshqarish tizimi sifatida paydo boʻlgan. Biroq, sobiq sotsialistik, moliyaviy-xoʻjalik faoliyatini reja asosida, maʼmuriy boshqarish asos boʻlgan jamiyatda, marketingni eng dastlabki tashkil boʻlish zarurati, negizi ham oʻz-oʻzidan yaroqsiz, keraksiz holga keldi. Ayniqsa, 50—80-yillardagi xoʻjalik yuritishda baholashdagi yalpi miqdoriy koʻrsatkichlarning ustunligi, yirik xoʻjalik va vazirliklarning yakkahokimligi kun sayin yemirilib borayotgan, „kasallangan“ xoʻjalik mexa- nizmining yaratilishiga olib keldi.^[2]

XIX - XX asrlarda marketing

XIX asrgacha G’arb iqtisodiyoti mahalliy yoki hududiy miqyosda tovarlarni sotuvchi kichik taʼminotchilar sifatida xarakterlanadi. Shunga qaramasdan, transport tizimi XIX asr oʻrtalaridan rivojlana boshlaganida, iqtisodiyot milliy darajada standartlashtirilgan, brendga ega tovarlarni yetkazuvchi kompaniyalar orqali yagona tizimga ega boʻldi. Bu keng miqyosda marketing yondashuvni rivojlanishiga turtki berdi. Ishlab chiqaruvchilar mahsulot xarajatlarini kamaytirishni saqlab qolish va mahsulot hayotiy faoliyatining dastlabki bosqichlarida bozorga kirish orqali iqtisodiyot shkalasiga erishish maqsadida qatʼiy standartlashtirishni talab qilishga odatlandilar. Ford Model T nomli avtomashina rivojlanayotgan oʻrta sinf vakillari uchun maqbul narxlarda ishlab chiqarilgan mahsulotga yaqqol misol edi[1].
Marketing" termini AQSHda 20 asrning boshlarida paydo boʻlib, yetakchi boshqaruv funksiyasi sifatida esa marketing 50-yillardan boshlab koʻrila boshladi. Hozirgi davrda marketingning 2000 yaqin taʼriflari mavjud boʻlib, ularning har biri marketingning u yoki bu tarafini yoritib berishga yoki uning kompleks tavsifini berishga harakat qiladi.^[1]

Marketingda talab

Marketing jarayoni xaridorni oʻrganish va uning talablarini aniqlash bilan boshlansa, xaridor tomonidan mahsulotni xarid qilish va uning aniqlangan talabini qondirish bilan ushbu jarayon oʻz nihoyasiga yetadi.
Marketingni boshqarishning asosiy mazmuni bu talabni boshqarish deb qaraladi. Shunday ekan talabni turlari va bu talabning turli holatlarida marketingning qanday yoʻl tutishini koʻrib chiqish kerak. Talabning asosiy turlari 8 ta boʻlib, ular quyidagilardan iborat:

Qarshi talab. Bunda bozor qarshi talabga uchragan boʻlib, tovarni yoqtirmaganlar bu tovarni chetlab oʻtish uchun qoʻshimcha harakat qilishga ham tayyor boʻladi. Bu holatda marketingning vazifasi – nega bozor tovarni yoqtirmayapti degan savolni tahlil qilib, bu holatni marketing dasturi orqali tovarni oʻzgartirish, narxini pasaytirish bilan hal qilish mumkinmi degan savolga javob topishi kerak.
Talabning yoʻqligi. Bunda xaridorlar tovarga nisbatan qiziqishlari yoʻq yoki umuman befarq boʻladilar. Marketing bu holatda xaridorlarni tovarga qiziqishlarini oshirish yoʻllarini topishi zarur.
Yashirin talab. Koʻp xaridorlar oʻz ehtiyojlarini namoyon qiladilar, ammo bu ehtiyojlarni qondirib boʻlmaydi. Marketing bu holatda isteʼmolchi talabini qondiruvchi samarali tovar va xizmatlarni yaratishi lozim.
Pasayuvchi talab. Erta yoki kech har bir korxona talabning pasayishi bilan toʻqnashadi. Marketing bunda bu tendensiya (ziddiyat)ni tovar taklifini oʻzgartirish orqali teskarisiga aylantirishi lozim.
Doimiy boʻlmagan talab. Koʻpchilik korxonalar mavsumi, kunlik tarzda ishlaydi va ishning ortib ketishi va kamayib ketishi muammosi kelib chiqadi. Marketing bunday talabning vaqt boʻyicha taqsimlanishini egiluvchan narxlar orqali toʻgʻirlashi zarur.
Toʻliq talab. Korxona oʻz savdo oboroti bilan mamnun boʻladi. Marketing bunda mavjud talabni kuchayayotgan raqobatga qaramasdan ushlab turishi lozim.
Ortiqcha talab. Koʻp korxonalarda talab hajmi ular qondira olish hajmidan yuqoridir. Marketing bunda vaqtincha yoki doimiy talabni pasaytirish yoʻllarini izlab topishlari zarur.
Ratsional boʻlmagan talab. Sogʻliq uchun zararli boʻlgan tovarlarga talabni kamaytirishga harakat qilish zarur. Marketing bunda har xil qoʻrqinchli xabarlarni tarqatib, narxni tezda koʻtarib, odamlarni oʻzi sevgan zararli odatlarni tashlashga undaydi.^[1]

Marketingda 4P qoidasi

Marketingda 4P qoidasi(aralashmasi) – moʻljallangan bozorda marketing maqsadlarga erishish uchun foydalaniladigan marketing vositalarining jamlanmasidir. Marketing oʻzgarishlar koʻlamini boʻlaklarga boʻlish yoki toʻrt xil farqli kategoriyalarga aralashtirish marketing strategiyasini rivojlatirish va tartibga solishni osonlashtiradi. Ushbu 4 kategoriyaga quyidagilar kiradi:

Mahsulot (ing.-"product")
Hudud (ing.-"place")
Narx (ing.-"price")
Rag’batlantirish (ing.-"promotion")

Mahsulot

Armstrong va Kotler mahsulotni quyidagicha taʼriflaydi: „ehtiyoj yoki xohishni qondirishi mumkin boʻlgan har qanday isteʼmol uchun, foydalanish, bilim yoki eʼtibor uchun bozorga taklif qilina oladigan vositadir“ (Armstrong & Kotler, 2005). Koʻpgina taʼriflar bir biriga oʻxshash va u taʼkidlanishi kerakki, „mahsulot tayyor tovarlar bilan cheklanmagan“. Marketing strategiyasi yaratilayotgan vaqtda mahsulotni rivojlantirish va uning brendi, muddatliligi va qadogʻi bilan bogʻliq muhim jihatlari inobatga olinishi kerak. Isteʼmolchi ehtiyojlarini tushunish va tahlil qilish maqsadga koʻra mahsulot ishlab chiqarish demografiyasini inobatga olishda muhim hisoblanadi.

Hudud

Hudud – joylashuv, yetkazib berish, joʻnatish, xavf-xatar va oqim turi(channel type) kabi marketing muammolarini oʻz ichiga oladi. Mahsulot – isteʼmolchi istagan vaqtda va joyda mavjud boʻlishi zarur. Marketologlar bu jarayonni „channel“(daryo, kanal, oqim) sifatida taʼriflaydi. „Oqim“ ishlab chiqaruvchilardan isteʼmolchilargacha mahsulot oqimi jarayonida qatnashadigan korxonalar yoki individlar jamlanmasini qamrab oladi
.

Narx

Marketing rejalari narx muhokamasini ham oʻz ichiga olishi kerak. Narxlashtirish raqobat, tannarx, oʻsish, diskontlash(chegirish) va geografiya kabilarni oʻz ichiga oladi. Hattoki, agar Marketing aralashmasining qolgan barcha jihatlari notoʻgʻri narx bilan mukammal boʻlsa, isteʼmolchilar mahsulotni sotib olmasligi mumkin. Marketing rejalashtirishda narxlarning qanchalik moslashuvchan ekanligi inobatga olinadi.^[3]

Rag’batlantirish

Ragʻbatlantirish(ing.-"promotion") – Ragʻbatlantirishning maqsadi isteʼmolchilar uchun zarur boʻlgan mahsulotga qoʻyilgan narxga koʻra ular bilan oʻzaro muloqot tarzida namoyon boʻladi. Ragʻbatlantirish mahsulotni tanishtirish uchun reklama, ommaviy jalb qilish va umuman ommaviy axborot vositalaridagi strategiyalarni oʻz ichiga oladi^[4].

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Sh.To‘laganova; U.Boymatova. Marketing asoslari. O‘quv qo‘llanma. «IQTISOD-MOLIYA», 2007 — 6-bet.
↑ Xudoyberdiyev Z. Ya.; Yu.S. Xo‘janazarov. Marketing asoslari. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti — 5-bet.
↑ Ramin, Rahnama „MODERN MARKETING, CONCEPTS AND CHALLENGES“. https://www.arabianjbmr.com. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.
↑ ALEXANDRA, TWIN „The 4 Ps of Marketing and How to Use Them in Your Strategy“. www.investopedia.com. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.

Havolalar

[Marketing_asoslari._O‘quv_qo‘llanma._-T:_«IQTISOD-MOLIYA»,_2007._358_bet.-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Sh.To‘laganova; U.Boymatova. Marketing asoslari. O‘quv qo‘llanma. «IQTISOD-MOLIYA», 2007 — 6-bet.

[2] Xudoyberdiyev Z. Ya.; Yu.S. Xo‘janazarov. Marketing asoslari. O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti — 5-bet.

[Arabian_Journal_of_Business_and_Management_Review_(OMAN_Chapter)_Vol._2,_No.6,_Jan._2013-3] Ramin, Rahnama „MODERN MARKETING, CONCEPTS AND CHALLENGES“. https://www.arabianjbmr.com. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.

[https://www.investopedia.com/terms/f/four-ps.asp-4] ALEXANDRA, TWIN „The 4 Ps of Marketing and How to Use Them in Your Strategy“. www.investopedia.com. Qaraldi: 15-sentabr 2022-yil.

[1]

[2]

[3]

[4]