Marshall rejasi

Marshall rejasi (inglizcha: Marshall Plan, rasmiy nomiinglizcha: European Recovery Program; „Yevropani tiklash dasturi“) — Ikkinchi jahon urushidan keyin Yevropaga yordam berish dasturi. 1947-yilda AQSh Davlat kotibi Jorj C. Marshall tomonidan ishlab chiqilgan va 1948-yil aprelidan kuchga kirgan. Rejaga Yevropaning 17 davlati, shu jumladan G‘arbiy Germaniya ham jalb qilingan.

Marshall rejasi Gʻarbiy Yevropada urushdan keyingi tinchlik oʻrnatilishiga hissa qoʻshdi. Rejaning belgilangan maqsadi urushdan vayron boʻlgan Yevropa iqtisodiyotini tiklash, savdo toʻsiqlarini olib tashlash, Yevropa mamlakatlari sanoatini modernizatsiya qilish, kommunistlarni kuch tuzilmalaridan siqib chiqarish va butun Yevropani rivojlantirish edi.

Marshall rejasi urushdan keyingi SSSR iqtisodiyotini tiklashda yordam koʻrsatishni ham oʻz ichiga oladi, ammo Sovet Ittifoqi rahbariyati reja boʻyicha har qanday yordam koʻrsatishdan bosh tortdi^[1].

Reja tarixi

Jorj Marshall

Marshall rejasini ishlab chiqishning zaruriy shartlaridan biri Morgenthau rejasining muvaffaqiyatsizligi edi.

Jorj Marshall 1947-yil 5-iyunda Garvard universitetida yordam dasturi haqida nutq soʻzladi. 12-iyul kuni Gʻarbiy Yevropaning 16 davlati vakillari Parijda yigʻildi. Uchrashuvga Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining vakillari ham taklif qilingan edi, biroq buni oʻz manfaatlariga tahdid deb bilgan SSSR rahbariyatining talabiga koʻra, bu davlat rahbarlari bu taklifni rad etishdi. Finlandiya^[2]^[3] ham „Marshall rejasi“da ishtirok etishdan bosh tortdi (yordam olish uchun siyosiy shartlar rejaning „Trumen doktrinasi“^[4] bilan davomiyligini ochib berdi).

AQShning sobiq vitse-prezidenti Genri Uolles Marshall rejasini qoralab, uni SSSRga qarshi sovuq urush vositasi deb atadi^[5].

Ishtirokchilar ularning har biri uchun zarur boʻlgan aniq yordam miqdorini muhokama qilishdi. Amerika Qoʻshma Shtatlarida uni qabul qilish istagiga javoban, mamlakat iqtisodiyoti holatini va uning bunday yordam koʻrsatish qobiliyatini oʻrganish uchun Hukumat qoʻmitasi tuzildi.

Marshall rejasi boʻyicha Gʻarbiy Germaniyaga moliyaviy yordam Germaniya tomonidan Ikkinchi jahon urushida gʻolib mamlakatlarga yetkazilgan moddiy zarar uchun Germaniyadan tovon puli (reparatsiya) undirilishi bilan bir vaqtda amalga oshirildi.

Marshall rejasi 1948-yil 4-aprelda AQSh Kongressi Yevropaga toʻrt yillik iqtisodiy yordam dasturini nazarda tutuvchi Iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisidagi qonunni qabul qilgandan soʻng amalga oshirila boshlandi. Marshall rejasi boʻyicha umumiy ajratmalar (1948 yil 4 apreldan 1951 yil dekabrgacha) taxminan 13 milliard^{[П 1]}. dollarni tashkil etdi va asosiy ulush Buyuk Britaniya (2,8 milliard), Fransiya (2,5 milliard), Italiya (1,3 milliard), Gʻarbiy Germaniya (1,3 milliard), Niderlandiya (1 milliard) ga toʻgʻri keldi. Shu bilan birga, amerikaliklar yordam koʻrsatishning dastlabki sharti sifatida shartnomani imzolagan mamlakatlar hukumatlari tarkibidan kommunistlarni olib tashlashni talab qildilar^[6] . 1948 yilga kelib, Gʻarbiy Yevropada hech qanday hukumatda kommunistlar yoʻq edi.

Keyinchalik Marshall rejasi Yaponiya va boshqa Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ham qoʻllanila boshlandi.

1960-yillarning ikkinchi yarmida Marshall rejasi qisqartirildi: oluvchi mamlakatlar hukumatlari dollardan qutula boshladilar. Birinchi marta dollarni oltinga almashtirish Fransiya hukumati tomonidan 1965 yilda talab qilingan. 1971 yilga kelib Amerikadan yordam olgan barcha davlatlar dollardan voz kechdi. Natijada Amerika valyutasining qadrsizlanishi va natijada AQSh dollarning oltin standartidan voz kechdi, shuningdek, Fransiyaning NATOdan qisman chiqishi edi^{[П 2]} .

Harbiy qurbonlar

Ikkinchi jahon urushining oxiriga kelib, Yevropaning katta qismi vayronaga aylangan edi. Doimiy havo bombardimonlari aksariyat yirik shaharlar va sanoat obyektlarini jiddiy ravishda vayron qildi. Qitʼaning koʻplab yirik shaharlari, jumladan Varshava, Rotterdam va Berlin vayron boʻldi. Mintaqaning iqtisodiy tuzilishi vayron boʻldi va millionlab odamlar boshpanasiz qoldi.

Ayniqsa, transport infratuzilmasi jiddiy zarar koʻrdi, chunki temir yoʻllar, koʻpriklar va doklar havo hujumlari nishoniga aylangan, koʻplab savdo kemalari choʻkib ketgan. Garchi Gʻarbiy Yevropaning koʻpgina kichik shaharlari va qishloqlari hech qanday zarar koʻrmagan boʻlsa-da, transport aloqalarining buzilishi ularni iqtisodiy jihatdan yakkalab qoʻydi. Bu muammolarning hech birini hal qilib boʻlmadi, chunki koʻpchilik mamlakatlar urush xarajatlaridan keyin moliyaviy jihatdan bankrot boʻlgan.

Gʻarbda infratuzilmasi urush paytida ozgina zarar koʻrgan yagona davlatlar Kanada va Qoʻshma Shtatlar edi. Ammo eksport Amerika iqtisodiyotida muhim rol oʻynadi. Shuning uchun Marshall rejasi tovar va mahsulotlarni Yevropa mamlakatlariga sotishni nazarda tutgan.

Marshall rejasi oʻzining maqsadlaridan biri sifatida Yevropani „birlashtirish“ ni, yaʼni Yevropaning oʻzida ham, Yevropa va AQSh oʻrtasidagi barcha valyuta va bojxona toʻsiqlarini yoʻq qilishni belgilab qoʻydi, xususan, u Rur koʻmirini birlashtirish va Lotaringiya temir rudasi va yagona Yevropa bozorini yaratish. 1950 yil may oyida bu reja aniq shaklda — Yevropa koʻmir va poʻlat hamjamiyatida („Shuman rejasi“ deb ataladi) amalga oshirildi. Bunday assotsiatsiyaga aʼzo boʻlmoqchi boʻlgan davlatlar qator chora-tadbirlarni amalga oshirishlari kerak edi: 1) bu davlatlar bojxona tariflarini pasaytirish va „koʻp tomonlama“ savdo toʻgʻrisidagi Jeneva va Gavana konventsiyalarini imzolaganlaridan soʻng, import tizimini qisman bekor qilishlari kerak edi. 1949 yil dekabr oyida litsenziyalar; 2) Angliya va Fransiya tomonidan valyuta kurslari uchinchi marta pasayganidan keyin 1949-yil sentabrda yana 28 davlat oʻz valyutalarini devalvatsiya qilishga majbur boʻldi. Bu chora-tadbirlarning barchasi Amerika kapitaliga ushbu mamlakatlarda xom ashyoni arzon narxlarda sotib olish va Yevropaning turli korxonalariga yanada qulay shartlarda sarmoya kiritish imkonini berishga qaratilgan edi.

Urushdan keyingi holat

Tiklanish

Yevropa iqtisodiyoti juda sekin tiklandi, chunki ishsizlik va oziq-ovqat tanqisligi bir qancha mamlakatlarda ish tashlashlar va tartibsizliklarga olib keldi. 1947-yilda Yevropa davlatlari hali ham urushgacha boʻlgan darajadan ancha past edi, ammo oʻsishning baʼzi ko‘rsatkichlari bor edi. Qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishi 1938-yilga nisbatan 83%, sanoat ishlab chiqarishi 88%, eksport atigi 59% ni tashkil etdi. Buyuk Britaniyada vaziyat unchalik dahshatli emas edi. 1945—1946-yillarda Germaniyada turmush sharoiti va oziq-ovqat yomon ahvolda edi, transport aloqalari buzildi. Mamlakatning gʻarbiy qismida, koʻplab portlashlardan soʻng, 5 million uy va kvartira vayron boʻldi va shu bilan birga, sharqiy qismdan (Polshaga oʻtkazilgan hududlarni hisobga olgan holda) 12 million qochqinlar keldi. Oziq-ovqat ishlab chiqarish urushgacha boʻlgan darajasining atigi uchdan ikki qismini tashkil etdi, gʻalla va goʻsht esa Sharqdan yetkazib berilmadi. Urush paytida Germaniyaning bosib olingan mamlakatlardan olgan yirik oziq-ovqat partiyalari tugab qoldi.

Natijalar:

Qayta tiklash uchun sarmoya talab qiladigan tarmoqlar qisqa muddatda qayta tuzildi. Amerika aktivlarining ulushi ancha yuqori boʻlganligi sababli, bu mamlakatlarning milliy iqtisodiy siyosatining oʻzgarishiga olib keldi va iqtisodiy va siyosiy globallashuvning rivojlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi (1950 — ECSC tashkil etilishi, 1957 — EEC).). Natijada Yevropa iqtisodlari urush oqibatlaridan kutilganidan tezroq — bor-yo‘g‘i 20 yil ichida tiklandi.
Yevropa mamlakatlariga tashqi qarzlarni, shu jumladan led-lizing yoki restitusiya va reparatsiya qarzlarini toʻlash imkoniyati berildi.
Kommunistlar va SSSRning taʼsiri zaiflashdi.
Siyosiy barqarorlik va barqaror rivojlanishning kafolati boʻlgan Yevropa oʻrta sinfi tiklandi va mustahkamlandi.
Yigirma yil ichida yordam koʻrsatilgan mamlakatlar butun aholining turmush darajasini yaxshilashga erishdilar.
Buyuk Britaniya dunyodagi birinchi davlat sifatida iqtisodiy va siyosiy maqomini yoʻqotdi; uning oʻrnini AQSH egalladi.