Muhtasib

Muhtasib (arabсhada -محتسب (hisobdor - حسنة) o`zagidan olingan bo'lib, nazorat qiluvchi) — oʻrta asr musulmon davlatlarida islom marosimlari, urf-odatlari va shariat qonunlarining bajarilishi, odamlarning jamoat joylarida yurishturishi ustidan nazorat qiluvchi amaldor. Shariat tizimiga xos mansabdor shaxslar toifasiga kirgan. Oʻrta Osiyoda ular rais yoki ‘amil al-suq, sahib al-suq'^[1] deb atalgan. Muhtasiblar bozorlardagi narx-navo va oʻlchov asboblarining toʻgʻriligi ustidan nazorat qilish, urfodatlarning bajarilishini kuzatish, diniy vazifalarini bajarmagan kishilarni jazolashga xukm chiqarish kabilar bilan shugʻullangan. Buxoro amirligida Muhtasib shayx ul-islom va muftiydan keyin uchinchi mansab hisoblangan.

Terminologiya

Sami Hamarnehning so'zlariga ko'ra, "diniy terminologiyada" hisba "o'z-o'zini ta'minlash yoki hayotda yaxshi ish uchun mukofot izlashni anglatadi". U 9-asr boshlarida boshqa maʼnoga ega boʻlib, yaxshilikka buyuruvchi va yomonlikdan qaytaruvchi “maqsadini amalga oshirishdan iborat boʻlgan diniy mavqe yoki idora”^[2].

Tarixi

Muhtasibning islom tarixida qanchalik keng tarqalganligiga misollar keltirish mumkin: “Forsda mutasibning vazifasi XVI asrgacha deyarli oʻzgarmagan holda faoliyat yuritgan, Misrda esa Xediv davlatining asoschisi Muhammad Ali hukmronligigacha mavjud boʻlgan. Bundan tashqari, 1855-yilda Usmonlilar imperiyasida, 1925-yilda Suriya Respublikasida qayta tashkil etilgan”.^[3]

Ilk islom davri

Islom an'analariga ko'ra, Makka va Madinadagi bozorlar ustidan yurisdiktsiyaga ega boʻlgan birinchi shaxslar Islom payg'ambari Muhammad sollallohi alayhi vasallam tomonidan tayinlangan. Makka fath qilinganidan keyin (milodiy 629) Madinaning suq (arabcha — bozor) ustidan, keyinchalik, Roshid xalifa ("To'g'ri yo'l-yo'riqli xalifa") Umar ibn Xattob davrida Madinaning bozorida muhtasib vazifasida ikki kishi ishlagan. Ulardan biri “Amil ‘ala Suq” unvonini olgan.^[4] ^[5]

Umaviylar davrida to'rtta bozor inspektorlari, jumladan Ibn az-Zubayr Makka bozorini, Iroq va Sharq gubernatori ostidagi Vosit bozorini Yazid II uchun nazorat qilganlar haqida xabarlar bor edi. Ispaniyadagi Umaviylar sulolasida bozor nazoratchisi "Sohib as-Suq" deb atalgan<refBuckley, R.P. „The Muhtasib“. doi:10.1163/157005892X00292. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam) ref>.

Huquqiy jihat

Inson huquqi bo'yicha milliy institutlar dastavval Arab xalifialigida tashkil etilgan. Umar ibn Xattob xalifaligida muhtasib mansabi ta'sis etilgan bo'lib, uning vazifasi davlat mansabdorlari faoliyati ustidan fuqarolarning ariza va shikoyatlarini qabul qilish va ko`rib chiqishdan iborat boʻlgan. Shuningdek o`sha davrda Turkiyada ham "Qadi al Qudrat" mansabi tashkil etilgan va uning funksiyasi amaldorlarning xatti-harakati ustidan fuqarolardan kelib tushgan shikoyatlarni qabul qilish va ko'rib chiqish vazifasi yuklatilgan.

Shvetsiya qiroli Karl XII Turkiyaga rasmiy tashrif bilan kelganda "Qadi al Qudrat" mansab tog`risida eshitib, vataniga qaytib kelganidan keyin Ombudsman masabini joriy etadi.(1713-yil)^[6]

Manbalar

↑ Mottahedeh, Roy; Stilt, Kristen (20 August 2021.). „"Public and Private as Viewed through the Work of the Muhtasib"“. . Social Research: An International Quarterly. doi:10.1353/sor.2003.0036. {{cite magazine}}: |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |access-date= va |date= (yordam)CS1 maint: multiple names: authors list ()
↑ Hamarneh, Sami. „"Origin and Functions of the Ḥisbah System in Islam and its Impact on the Health Professions"“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= (yordam)
↑ Hamarneh, Sami (3 September 2021.). [JSTOR 20775086 „"Origin and Functions of the Ḥisbah System in Islam and its Impact on the Health Professions"“]. PMID 14212666. Qaraldi: 22.03.2024. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); Check |url= value (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= va |date= (yordam)
↑ Buckley, R.P. ((1992)). „The Muhtasib“. doi:10.1163/157005892X00292. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= va |date= (yordam)
↑ OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
↑ Inson huquqi. Inson huquqi bo`yicha milliy institutlarning jahon tajribasi. Yuridik adabiyotlar publish — 81-bet-bet.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

[1] Mottahedeh, Roy; Stilt, Kristen (20 August 2021.). „"Public and Private as Viewed through the Work of the Muhtasib"“. . Social Research: An International Quarterly. doi:10.1353/sor.2003.0036. {{cite magazine}}: |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |access-date= va |date= (yordam)CS1 maint: multiple names: authors list ()

[Sudhoffs_Archiv_für_Geschichte_der_Medizin_und_der_Naturwissenschaften._48_(2):_157–173._JSTOR_20775086._PMID_14212666._Retrieved_3_September_2021.-2] Hamarneh, Sami. „"Origin and Functions of the Ḥisbah System in Islam and its Impact on the Health Professions"“. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= (yordam)

[Sudhoffs_Archiv_für_Geschichte_der_Medizin_und_der_Naturwissenschaften.-3] Hamarneh, Sami (3 September 2021.). [JSTOR 20775086 „"Origin and Functions of the Ḥisbah System in Islam and its Impact on the Health Professions"“]. PMID 14212666. Qaraldi: 22.03.2024. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); Check |url= value (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= va |date= (yordam)

[Arabica._39_(1):_60-61-4] Buckley, R.P. ((1992)). „The Muhtasib“. doi:10.1163/157005892X00292. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam); |qaralgan sana= parametriga qiymat berilganda, |url= parametriga ham qiymat berilishi lozim (yordam); sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |accessdate= va |date= (yordam)

[5] OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

[6] Inson huquqi. Inson huquqi bo`yicha milliy institutlarning jahon tajribasi. Yuridik adabiyotlar publish — 81-bet-bet.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]