Oʻrta paleolit

Paleolit soʻzi (lotincha soʻzdan olingan boʻlib, ― paleos ― qadimgi, ― litos ― tosh) yaʼni qadimgi tosh davri degan maʼnoni beradi. Paleolit davri xronologik jihatidan milloddan avvalgi 2 million yillikdan to 12 ming yillikkacha davom etadi va uch davrga ― ilk, oʻrta va soʻnggi davrlarga boʻlinadi. Paleolitning uch davri ham oʻzining rivojlanish darajasiga qarab, mehnat qurollaridagi oʻzgarishlar asosida turli davrlarga boʻlinadi. Ilgari ilk paleolit davri shellgacha, shell, ashel davrlariga boʻlingan edi. Lekin keyingi davrlarda qilingan tadqiqotlar natijasida, uni olduvay va ashel davrlariga boʻlish muvofiq deb topildi. Chunki ilgarilari olduvay davri yodgorliklari kam boʻlib, uni davr tariqasida ajratish imkoni boʻlmagan. Shuning uchun shell va ashel davrlari qoʻlchoʻqmorlaridagi vazn jihatidan farqini eʼtiborga olib ularni davrlarga ajratishgan. Keyingi yillarda esa, olduvay davri mehnat qurollarining koʻplab topilishi uning davr sifatida ajratib koʻrsatishga imkon tugʻdirdi. Tarix fanining bir yoʻnalishi tarixshunoslik (istoriografiya) boʻlib, har bir davr tarixining oʻrganilganlik darajasini tadqiq va tahlil qilishdan iborat. Ibtidoiy jamoa tuzumi tarixini oʻrganishda Gerodot, Ksenofont, Strabon, Sezar va Tatsit, Demokrit, Lukretsiy Kar, Foma Akvinskiy, Smit va Rikardo, Baxofen, Morgan, Spenser, Teylor, Lebbok, Bastian, Mak – Lennan, Lippert juda katta hissa qoʻshishgan. Sovet etnograflari dialektik va tarixiy materializm mavqeida turib, inqilobgacha boʻlgan etnografiyaning boy merosiga tanqidiy nazar bilan qarab, uni qaytadan baholadilar va shu merosni yangi tadqiqotlar bilan boyitdilar. Sovet etnograflar maktabining asosiy tadqiqot ob’yekti – konkret xalq – oʻzi yaratgan madaniyatning ijodkori va uning yoyuvchisidir. Ibtidoiy jamoa tuzumi tarixi ham boshqa davrlarga nisbatan keng oʻrganilgan. Bu davrga oid makonlarning tadqiq qilinishi oʻrta paleolit davri xoʻjalik madaniy hayotining barcha tomonlarini yoritdi. Bu davr Oʻ.Islomov, K.Kraxmal, A.Okladnikov, V.Ranov, M.Qosimov, R.Sulaymonov, T.Mirsoatov, N.Toshkenboev, M.Jungorov, Z.Abramova va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. Odamning kelib chiqish jarayoni va avstralopiteklar, pitekantrop, sinantrop, geydelberg kabilarning shakllanishi, ibtidoiy odamlarning paydo boʻlishidan to davlat yuzaga kelguniga qadar boʻlgan davr ibtidoiy davr hisoblanadi. Jamoa boʻlib mehnat qilish va jamoa boʻlib istemol qilish ibtidoiy jamiyatning oʻziga xos xususiyatidir. Eng oddiy mehnat qurollariga ega boʻlgan ibtidoiy odam yakka-yakka holda tabiat kuchlariga va hayvonlarga qarshi kurasha olmas edi. Shuning uchun ibtidoiy odamlar jamoa ravishda mehnat qilib, oʻz mehnatlarining mahsulini teng taqsimlar edilar. Ibtidoiy jamoa iborasi juda buyuk kashfiyot hisoblanib, u birinchi navbatda etnograf olim L. G. Morgan nomi bilan bogʻliq. L. G. Morgan oʻzining „Qadimgi jamiyat“ (1877) asarida juda boy etnografik materiallarga asoslangan holda ilmiy olamga birinchi boʻlib, kishilik tarixining dastlabki sinfiy jamiyatga qadar boʻlgan davrini ikki bosqichga boʻlgan: 1-bosqich „ibtidoiy toʻda“, 2-bosqichi esa „ibtidoiy urugʻchilik jamoasi“ deb atadi. Ibtidoiy toʻda bosqichi oʻz mazmun va mohiyati bilan ilk ajdodlarimizning „hayvonot“ olamidan ajralib insoniyat olamiga oʻtish davri bilan harakterlanadi. L. G. Morgan bu bosqichni Ibtidoiy jamoaga kiritmagan.

Arxeologik jihatdan ilk va oʻrta paleolit davriga muvofiq keluvchi ibtidoiy toʻda davrida yashagan ajdodlarimizning odamsimon maymun podalariga xos xatti harakatlari, ularni fan olamida eng oily tipdagi odamsimon maymunlardan tarqalgan, degan tasavvurni keltirib chiqardi. Aslida, hech bir odamsimon maymunlardan (shimpanze, gibbon, orangutan, gorillalardan) odam tarqalmagan. Odamzotning ilk ajdodlari oʻzlarining oziq tishlaridagi naqshlari va bosh miyasining maymun bosh miyasidan kattaligi bilan farq qiluvchi maymunsimon odam ajdodi (Goranna driopiteki)dan tarqalgan. Bu tipdagi odamzot ajdodlarining qoldiqlari Janubiy Afrikada zinjantrop, Indoneziyaning Yava orolida pitekantrop (1-rasm), Xitoyda sinantrop, Oʻzbekistonda fergantrop, Germaniyada neandertallar (2-rasm) nomlari ostida topib oʻrganildi. Fan olamining xulosasiga koʻra, ular to „aqlli odam“ („Homo sapiens“) holatiga kelguniga qadar (mil.av. 40—35 ming yillikka qadar) oʻzining tadrijiy shakllanish taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtgan. Ular eng oddiy tosh qurollardan va olovdan foydalanishni oʻrgandilar. Madaniyatning dastlabki kurtaklari vujudga keldi, maʼnoli nutq paydo boʻldi. Inson asta-sekin biologik jihatdan takomillasha bordi, eng ibtidoiy (pitekantrop, sinantrop va neandertal) tiplari yuksak taraqqiy etgan va ijtimoiy mehnat qilish qobiliyatiga ega boʻlgan odam darajasiga yetdi. Avvalo mehnat, goʻshtni pishirib isteʼmol qilish, soʻngra soʻzlash kabi muhim sabab boʻldiki, bu sabablar taʼsiri ostida ilk ajdodlarimizning miyasi sekin-asta aqlli odam miyasiga aylandi. Ilk va oʻrta paleolitdan uning soʻnggi bosqichiga oʻtish davrida tosh qurollarni yasashda, ovchilikda ancha yutuqlarga erishildi. Mehnat va mehnat qurollarining roli, fikr, nutqning vujudga kelishi.

Ibtidoiy toʻdadan soʻnggi paleolitga oʻtish davrida ijtimoiy munosabatlar va odam qiyofasi ancha oʻzgardi va taraqqiy etdi. Oʻrta Osiyoda, jumladan, Oʻzbekistonda ibtidoiy jamoaning har bir davriga mansub mehnat qurollari Fargʻona vodiysidagi Selungʻur gʻorida va boshqa joylarda topildi. Arxeolog A. P. Okladnikov tomonidan 1938-39-yillarda tekshirilgan Teshiktosh gʻori yodgorliklari ham mazkur davrning mustʼe bosqichiga mansubdir. Yuqori paleolit davri odamlari xoʻjaligining asosini ovchilik tashkil etgan. Asosan bugʻu, yovvoyi ot, sirtlon, arxar, qulon, tuya kabi yirik hayvonlar ovlangan. Daraxt mevalari, don va ildiz mevali oʻsimliklarni ham terib ovqat sifatida ishlatganlar. Baliqchilikning ham dastlabki bosqichlari paydo boʻlgan. Bu davrda ov va mehnat qurollarining turi koʻpaygan. Tosh qurollari ishlash uslubi oʻzgargan. Bunga esa tosh qurollarini yasash texnikasidagi yangilik sabab boʻlgan. Yorma texnika usuli ilk bosqichda keng qoʻllangan boʻlsa, keyingi bosqichlarda retushlash usuli ixtiro qilingan. Bu qurollar turini koʻpaytiribgina qolmay, ularning mayda, yaʼni ixchamlashtirishga olib kelgan. Retushlash deganda chaqmoqtosh qurolni suyakdan yasalgan ingichka va uzun tayoq bilan bir necha ming marta urib yupqa tosh paraqalar uchirib, kerakli shaklga keltirish tushuniladi. Bu usul juda murakkab boʻlib, salgina ehtiyotsizlik qilinsa, qurol sinib ketgan. Retushlangan nukleuslar toʻgʻri pichoqsimon shaklga kirgan va yupqalashgan pichoqlar paydo boʻlgan. Bu davrda eng muhim mehnat qurollari tosh kesgich va tosh qirgʻich boʻlgan. Tosh kesgich qattiq materiallarni ishlashda foydalanilgan. Tosh qirgʻich uzunchoq parrakcha boʻlib, bir uchi yoysimon tigʻ boʻlgan, mustʼe davridagi qirgʻichdan ancha farq qilgan, undan yumshoq materiallarni ishlashda foydalanganlar. Paleolit davridan soʻng mezolit davri boshlanadi.