Vikipediya

O‘z-o‘zini hurmat qilish

Oʻz-oʻzini hurmat qilish bu oʻz qadr-qimmatiga yoki qobiliyatiga ishonchdir. Oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻzi haqidagi eʼtiqodlarni (masalan, „men sevaman“, „men loyiqman“), shuningdek, gʻalaba, umidsizlik, magʻrurlik va uyat kabi hissiy holatlarni oʻz ichiga oladi[1]. Smith va Mackie (2007) buni shunday taʼriflagan: „Oʻz-oʻzini anglash — bu biz oʻz-oʻzimiz haqida nimani oʻylashimizdir; oʻz-oʻzini hurmat qilish — bu oʻz-oʻzini ijobiy yoki salbiy baholash, oʻz-oʻziga qanday munosabatda boʻlishdir“[2].

Oʻz-oʻzini hurmat qilish jozibali psixologik konstruksiyadir, chunki u akademik muvaffaqiyat[3], baxt[4], nikoh va munosabatlardan qoniqish[5] va jinoiy xatti-harakatlar kabi maʼlum natijalarni bashorat qiladi[5]. Oʻz-oʻzini hurmat qilish maʼlum bir xususiyatga koʻra yoki global miqyosda qoʻllanishi mumkin. Psixologlar odatda oʻz-oʻzini hurmat qilishni doimiy shaxsiy xususiyat sifatida koʻrishadi (oʻzini oʻzi hurmat qilish xususiyati), ammo normal, qisqa muddatli oʻzgarishlar ham mavjud. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning sinonimlari quyidagilarni oʻz ichiga oladi: oʻz-oʻzini qadrlash[6], oʻz-oʻzini sevish[7], oʻz-oʻzini ardoqlash[8].

Tarix

tahrir

Oʻz-oʻzini hurmat qilish tushunchasi XVIII asrda paydo boʻlgan, u birinchi marta Shotlandiya maʼrifatparvari Devid Yumning asarlarida ifodalangan. Yumning taʼkidlashicha, oʻz-oʻzini qadrlash va oʻzi toʻgʻrisida yaxshi oʻylash muhim, chunki u odamlarga oʻz imkoniyatlarini toʻliq oʻrganishga imkon beradigan motivatsion funksiyani bajaradi[9][10].

Oʻz-oʻzini hurmat qilishni alohida psixologik konstruksiya sifatida aniqlash faylasuf, psixolog, geolog va antropolog William Jamesning (1892) ishidan kelib chiqadi. James ikki darajadagi ierarxiyaga ega boʻlgan oʻzining koʻp oʻlchovlarini aniqladi: bular moddiy oʻzim, ijtimoiy oʻzim va maʼnaviy oʻzimdir. Ijtimoiy oʻzini oʻzi qadrlash eng yaqin boʻlib, boshqalar tomonidan tan olingan barcha xususiyatlarni oʻz ichiga oladi. Moddiy oʻzini oʻzi qadrlash tana va mol-mulkning tasviri va oʻziga nisbatan tavsiflovchi tasvirlar va baholovchi dispozitsiyalarning ruhiy oʻzini oʻz ichiga oladi. Shaxsning oʻziga boʻlgan munosabati yigʻindisi sifatida oʻz-oʻzini hurmat qilishning bunday qarashi bugungi kungacha saqlanib qolgan.

1960-yillarning oʻrtalarida ijtimoiy psixolog Morris Rosenberg oʻz-oʻzini hurmat qilishni oʻzini oʻzi qadrlash hissi deb taʼrifladi va ijtimoiy fanlarda oʻz-oʻzini hurmat qilish uchun eng keng tarqalgan shkala boʻlgan Rosenberg oʻzini oʻzi hurmat qilish shkalasini (RSES) ishlab chiqdi[11].

XX asr boshlarida bixevioristik harakat aqliy jarayonlar, his-tuygʻular va kechinmalarni introspektiv oʻrganishni minimallashtirdi, introspeksiyani atrof-muhit bilan bogʻliq holda kuzatilgan xatti-harakatlar boʻyicha tajribalar orqali obyektiv oʻrganish bilan almashtirdi. Behaviorizm insonga takomillashgan hayvon sifatida qaraydi va psixologiyani kimyo yoki biologiyaga oʻxshash eksperimental fan sifatida koʻrishni taklif qiladi. Natijada, oʻz-oʻzini hurmat qilish boʻyicha klinik sinovlar eʼtibordan chetda qoldi, chunki bixevioristlar gʻoyani qatʼiy oʻlchovlarga kamroq javobgar deb bilishgan[12]. XX asr oʻrtalarida fenomenologiya va gumanistik psixologiyaning yuksalishi oʻz-oʻzini hurmat qilishga qiziqishning yangilanishiga olib keldi. Oʻz-oʻzini hurmat qilish shaxsiy oʻzini oʻzi anglashda va ruhiy kasalliklarni davolashda markaziy rol oʻynadi. Psixologlar psixoterapiya va oʻzini yuqori baholaydigan odamlarning shaxsiy qoniqishlari oʻrtasidagi bogʻliqlikni soha uchun foydali deb hisoblashni boshladilar. Bu oʻz-oʻzini hurmat qilish konsepsiyasiga yangi elementlarning kiritilishiga olib keldi, jumladan, odamlar nima uchun oʻzlarini kamroq loyiq his qilishlari va nima uchun odamlar tushkunlikka tushishlari yoki qiyinchiliklarni oʻzlari hal qila olmasligi sabablari oʻrganila boshlandi[12].

1992-yilda siyosatshunos Frensis Fukuyama oʻz-oʻzini hurmat qilishni Platon ruhining „ruhdorlik“ qismi bilan bogʻladi[13].

1997-yildan boshlab oʻz-oʻzini baholashning asosiy yondashuvi oʻz-oʻzini baholashni toʻrtta oʻlchovdan biri sifatida oʻz ichiga oladi[14]. Judge, Locke, and Durham (1997) tomonidan birinchi marta oʻrganilgan oʻzini oʻzi baholashning asosiy konsepsiyasi[14] ishdan qoniqish va ish samaradorligini bashorat qilish qobiliyatiga ega ekanligini isbotladi[14][15][16][17][18]. Oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻz-oʻzini baholash uchun muhim boʻlishi mumkin[17].

Davlat siyosatida

tahrir

Oʻz-oʻzini hurmat qilishning ahamiyati 1970-yillardan boshlab baʼzi hukumat va nodavlat guruhlar tomonidan maʼqullandi, shuning uchun oʻz-oʻzini hurmat qilish harakati haqida gapirish mumkin[4][19]. Harakatning asosiy g‘oyasi shundan iborat ediki, o‘zini past baholash odamlar uchun muammolarning ildizi bo‘lib, uni ijtimoiy muammolar va disfunksiyalarning ildiziga aylantiradi. Harakatning yetakchi arbobi, psixolog Nathaniel Branden shunday dedi: „[Men] tashvish va tushkunlikdan tortib, yaqinlik yoki muvaffaqiyat qoʻrquvi, turmushdagi munosabatlar yoki bolalarni tahqirlashgacha boʻlgan yagona psixologik muammo haqida oʻylay olmayman, bularning bari oʻzini past baholash muammosiga borib taqaladi“[4]:3.

Oʻz-oʻzini hurmat qilishga ishonch Gʻarb individualistik jamiyatlarining madaniy hodisasidir, chunki Yaponiya kabi kollektivistik mamlakatlarda oʻz-oʻzini hurmat qilish past boʻlmagan[20]. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning pastligi va uning koʻplab taxmin qilingan salbiy oqibatlari haqidagi tashvish Kaliforniyalik deputat Jon Vaskonsellosni 1986-yilda Kaliforniyada oʻz-oʻzini hurmat qilish va shaxsiy va ijtimoiy mas’uliyat boʻyicha ishchi guruhni tashkil etish va moliyalashtirish ustida ishlashga undadi. Vaskonsellosning taʼkidlashicha, ushbu ishchi guruh shtatning koʻplab muammolariga — jinoyatchilik va oʻsmirlarning homiladorligidan maktabda oʻqishga kirishish va ifloslanishgacha kurashishi mumkin[4]. U oʻz-oʻzini hurmat qilishni oshirishni kasallikka qarshi emlash bilan solishtirdi: bu odamlarni hayot qiyinchiliklariga duchor boʻlishdan himoya qilishga yordam beradi.

Ishchi guruh Kaliforniyaning koʻplab okruglarida qoʻmitalar tuzdi va oʻz-oʻzini hurmat qilish boʻyicha mavjud adabiyotlarni koʻrib chiqish uchun olimlar qoʻmitasini tuzdi. Bu qoʻmita oʻz-oʻzini past baholash va uning taxminiy oqibatlari oʻrtasida juda kichik bogʻliqliklarni aniqladi, natijada oʻzini past baholash barcha ijtimoiy muammolarning ildizi emasligini va qoʻmita dastlab oʻylaganchalik muhim emasligini koʻrsatdi. Biroq adabiyotlarni koʻrib chiqib jamlangan maqola mualliflari hali ham oʻz-oʻzini hurmat qilish asosiy ijtimoiy muammolarga taʼsir qiluvchi mustaqil oʻzgaruvchi ekanligiga ishonishadi. 1995-yilda ishchi guruh tarqatib yuborildi va Oʻz-oʻzini hurmat qilish boʻyicha Milliy kengash, keyinroq Oʻz-oʻzini hurmat qilish milliy assotsiatsiyasi (NASE) tashkil etildi. U ishchi guruhning vazifasini oʻz zimmasiga oldi. Vaskonsellos va Jek Kanfild 2003-yilda uning maslahat kengashi aʼzolari boʻlgan va uning magistrlar koalitsiyasi aʼzolari Entoni Robbins, Berni Sigel va Gloriya Shtaynemlar edi[4].

Nazariyalar

tahrir

Koʻpgina dastlabki nazariyalar oʻz-oʻzini hurmat qilish insonning asosiy ehtiyoji yoki motivatsiyasi ekanligini koʻrsatdi. Amerikalik psixolog Avraam Maslou oʻz-oʻzini hurmat qilishni inson ehtiyojlari ierarxiyasiga kiritdi. U „hurmat“ning ikki xil shaklini taʼriflagan: tan olish, muvaffaqiyat va hayrat ko‘rinishidagi boshqalar tomonidan hurmatga bo‘lgan ehtiyoj va o‘z-o‘zini sevish, o‘ziga ishonch, mahorat yoki qobiliyat shaklida o‘zini hurmat qilish zarurati[21]. Boshqalarning hurmati ichki oʻz-oʻzini hurmat qilishdan koʻra nozikroq va osonlikcha yoʻqoladi deb ishonilgan. Maslouning soʻzlariga koʻra, oʻz-oʻzini hurmat qilish ehtiyoji qondirilmasa, odamlar uni izlashga intiladilar va oʻsish va oʻzini namoyon qila olmaydilar. Maslou, shuningdek, oʻz-oʻzini hurmat qilishning eng sogʻlom ifodasi „biz boshqalarga munosib boʻlgan hurmatda namoyon boʻladigan, shon-sharaf, shon-shuhrat va xushomadgoʻylikdan koʻra koʻproq namoyon boʻlishini“ taʼkidlaydi. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning zamonaviy nazariyalari odamlarning oʻzlariga nisbatan yuqori hurmatni saqlashga undash sabablarini oʻrganadi. Sotsiometr nazariyasi oʻz-oʻzini hurmat qilish insonning ijtimoiy guruhdagi maqomi va qabul qilish darajasini tekshirish uchun rivojlanganligini taʼkidlaydi. Terrorni boshqarish nazariyasiga koʻra, oʻz-oʻzini hurmat qilish himoya funksiyasini bajaradi va hayot va oʻlim haqidagi tashvishlarni kamaytiradi[22].

Gumanistik psixologiya tarafdori Carl Rogers (1902—1987) koʻp odamlarning muammolarining kelib chiqishini ularning oʻzlarini mensimasligi va oʻzlarini qadrsiz va sevishga qodir emas deb hisoblashlari bilan izohladi. Shuning uchun Rogers mijozni soʻzsiz qabul qilish muhimligiga ishondi va bu amalga oshirilganda mijoz oʻzini oʻzi qadrlashni boshlashi mumkin edi[12]. Mijozlar bilan boʻlgan terapiya mashgʻulotlarida u nima boʻlishidan qatʼiy nazar ijobiy munosabatni taklif qildi[23]. Darhaqiqat, oʻz-oʻzini hurmat qilish konsepsiyasi oʻsha paytdan beri gumanistik psixologiyada har bir inson uchun ajralmas huquq sifatida qaraladi va quyidagi jumlada umumlashtiriladi:

Har bir inson boshqalarning so'zsiz hurmatiga loyiqdir; u o'zini hurmat qilishga va hurmatga loyiqdir[12].

Oʻlchov

tahrir

Oʻz-oʻzini hurmat qilish odatda hisobot inventarlari yordamida baholanadi.

Eng koʻp qoʻllaniladigan vositalardan biri Rosenberg oʻz-oʻzini hurmat qilish shkalasi (RSES)[24] boʻlib, u 10 elementdan iborat. Shkala ishtirokchilardan oʻzlari haqidagi bir qator bayonotlar bilan rozilik darajasini koʻrsatishni talab qiladi. Muqobil oʻlchov Kupersmit inventarizatsiyasi turli mavzular boʻyicha 50 savoldan iborat batareyadan foydalanadi va subyektlardan kimnidir oʻziga oʻxshash yoki oʻxshamagan deb baholaganligini soʻraydi[25]. Agar subyektning javoblari oʻzini-oʻzi hurmat qilishini koʻrsatsa, shkala ularni ham moslashtirilgan deb hisoblaydi. Agar bu javoblar ichki sharmandalikni ochib beradigan boʻlsa, bu ularni ijtimoiy ogʻishlarga moyil deb hisoblaydi[26].

Oʻz-oʻzini hurmat qilishning aniq koʻrsatkichlari 1980-yillarda qoʻllanila boshlandi[27]. Ular bilvosita oʻz-oʻzini hurmat qilish bilan bogʻliq deb oʻylangan kognitiv qayta ishlashning bilvosita oʻlchovlariga tayanadi, shu jumladan, ism harfi vazifasi (yoki birinchi afzallik vazifasi)[28] va yashirin assotsiatsiya vazifasi[29].

Bunday bilvosita choralar baholash jarayoni haqida xabardorlikni kamaytirish uchun moʻljallangan. Ulardan yashirin oʻz-oʻzini hurmat qilishni baholash uchun foydalanilganda psixologlar ishtirokchiga oʻziga tegishli stimullarni qoʻllaydilar va keyin odam ijobiy yoki salbiy stimullarni qanchalik tez aniqlashini oʻlchaydilar[30]. Misol uchun, agar ayolga ayol va onaning oʻziga tegishli stimullari berilgan boʻlsa, psixologlar uning salbiy soʻz, yomon yoki ijobiy soʻz, mehribon soʻzini qanchalik tez aniqlaganini oʻlchaydilar.

Hayot davomida rivojlanish

tahrir

Inson hayotidagi tajribalar oʻz-oʻzini hurmat qilishning asosiy manbai hisoblanadi[4]. Bola hayotining dastlabki yillarida ota-onalar oʻz-oʻzini hurmat qilishiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi va bolada boʻladigan ijobiy va salbiy tajribalarning asosiy manbai deb hisoblanishi mumkin[31]. Ota-onalarning cheksiz mehr-muhabbati bolada gʻamxoʻrlik va hurmatni barqaror his qilishiga yordam beradi. Bu his-tuygʻular keyinchalik bola oʻsib ulgʻaygan sayin oʻz-oʻzini hurmat qilishiga taʼsir qiladi. Boshlangʻich maktabda oʻzini yuqori baholaydigan oʻquvchilarning ota-onalari gʻamxoʻr, qoʻllab-quvvatlovchi sifatlarga ega boʻlishadi, ular oʻz farzandlari uchun aniq standartlarni belgilaydilar va qaror qabul qilishda oʻz fikrlarini bildirishlariga imkon beradilar.

Hozirgacha olib borilgan tadqiqotlarda ota-onaning iliq, qoʻllab-quvvatlovchi uslublari (asosan obroʻli va ruxsat beruvchi) oʻz-oʻzini hurmat qiladigan bolalar bilan oʻzaro bogʻliqligi haqida xabar berilgan boʻlsa-da, bu tarbiya uslublari oʻz-oʻzini hurmat qilishning rivojlanishiga qandaydir sababchi taʼsir koʻrsatishi mumkin deb hisoblash mumkin[31][32][33][34]. Sogʻlom oʻzini oʻzi qadrlashga hissa qoʻshadigan bolalik tajribalari tinglash, hurmat bilan gapirish, tegishli eʼtibor va mehr-muhabbatni taqdim qilish, yutuqlarni tan olish, xatolar yoki muvaffaqiyatsizliklarni tan olish va qabul qilishni oʻz ichiga oladi. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning pastligiga hissa qoʻshadigan tajribalar orasida qattiq tanqid qilish, jismoniy, jinsiy yoki hissiy jihatdan zoʻravonlik, eʼtibordan chetda qoldirish, masxara qilish yoki har doim „mukammal“ boʻlishni kutish kabilar kiradi[35].

Maktab yoshida oʻquv yutuqlari oʻz-oʻzini hurmat qilishning rivojlanishiga muhim hissa qoʻshadi[4]. Doimiy ravishda muvaffaqiyatga erishish yoki doimiy ravishda muvaffaqiyatsizlik oʻquvchilarning shaxsiy oʻzini oʻzi qadrlashiga kuchli taʼsir qiladi[36]. Ijtimoiy tajribalar oʻz-oʻzini hurmat qilishning yana bir muhim omilidir. Bolalar maktabga borar ekan, ular oʻzlari va sinfdoshlari oʻrtasidagi farqlarni tushuna boshlaydilar. Ijtimoiy taqqoslashdan foydalangan holda bolalar turli mashgʻulotlarda sinfdoshlariga qaraganda yaxshiroq yoki yomonroq ish qilganligini baholaydilar. Bu taqqoslashlar bolaning oʻzini oʻzi qadrlashini shakllantirishda muhim rol oʻynaydi va ulardagi oʻziga nisbatan ijobiy yoki salbiy his-tuygʻularga taʼsir qiladi[37][38]. Bolalar oʻsmirlik davridan oʻtgach, tengdoshlarining taʼsiri muhimroq boʻladi. Oʻsmirlar oʻzlarini yaqin doʻstlari bilan boʻlgan munosabatlariga qarab baholaydilar[39]. Doʻstlar oʻrtasidagi muvaffaqiyatli munosabatlar bolalarning oʻzini oʻzi qadrlashi uchun juda muhimdir. Ijtimoiy qabul qilish ishonchni keltirib chiqaradi va oʻzini yuqori baholashga olib keladi, tengdoshlarning voz kechishi va yolgʻizlik oʻziga shubha tugʻdiradi va oʻzini past baholashga sabab boʻladi[40].

Oʻsmirlik yosh va oʻrta yoshda oʻsishda davom etadigan oʻz-oʻzini hurmat qilishning oʻsishini koʻrsatadi[5]. Oʻrta yoshdan keksalikka qadar pasayish kuzatiladi, bu kichik yoki katta pasayish boʻladi[5]. Oʻzgaruvchanlikning sabablari keksa yoshdagi salomatlik, kognitiv qobiliyat va ijtimoiy-iqtisodiy maqomdagi farqlar boʻlishi mumkin[5]. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning rivojlanishida erkaklar va ayollar oʻrtasida hech qanday farq topilmagan[5]. Bir nechta kohort tadqiqotlari shuni koʻrsatadiki, taʼlim darajasidagi inflyatsiya yoki ijtimoiy media mavjudligi kabi ijtimoiy oʻzgarishlar tufayli avlodlar oʻrtasida oʻzini oʻzi qadrlashning umr koʻrish traektoriyasida farq yoʻq[5].

Yuqori darajadagi mahorat, kam tavakkalchilik va yaxshi salomatlik yuqori oʻz-oʻzini baholashni bashorat qilish usullaridir. Shaxsiyat nuqtai nazaridan hissiy jihatdan barqaror, ekstrovert va vijdonli shaxslar oʻz-oʻzini yuqori darajada hurmat qilishadi[5]. Ushbu bashoratlar bizga oʻz-oʻzini hurmat qilish shaxsiyat va aql kabi vaqt oʻtishi bilan barqarorlashadigan holat boʻlib, oʻziga xos xususiyatlarga ega ekanligini koʻrsatdi[5]. Biroq bu uni oʻzgartirish mumkin emas degani emas[5]. Ispaniyalik oʻsmirlar qora va oq tanli tengdoshlariga qaraganda bir oz pastroq oʻz-oʻzini hurmat qilish darajasiga egalar, ammo 30 yoshga kelib bu koʻrsatkich bir oz yuqorilashadi[41][42]. Oq tanlilarga qaraganda afro-amerikaliklarning oʻsmirlik va yoshlik davrida oʻz-oʻzini hurmat qilish darajasi keskin oshadi. Biroq keksalikda ular oʻz-oʻzini hurmat qilishning tezroq pasayishini boshdan kechiradilar[5].

Uyat

tahrir

Oʻzini past baholaydiganlar uchun uyat buning sabab boʻlishi mumkin. Uyat hissi odatda ijtimoiy qadrsizlanadigan vaziyat tufayli yuzaga keladi, masalan, ijtimoiy baholangan yomon ishlash. Kambagʻallik psixologik holatlarning yuqori reaksiyalariga olib keladi, bu ijtimoiy oʻziga tahdidni, yaʼni ijtimoiy oʻzini oʻzi qadrlashning pasayishi va uyatning kuchayishini koʻrsatadi[43]. Uyatning bu oʻsishiga oʻziga rahm qilish bilan yordam berish mumkin[44][45].

Haqiqiy oʻzlik, ideal oʻzlik va qoʻrqinchli oʻzlik

tahrir

Haqiqiy oʻzlik, ideal oʻzlik va qoʻrqinchli oʻzlik singari shaxsga nisbatan oʻz-oʻzini baholash rivojlanishining uchta darajasi mavjud. Haqiqiy, ideal va qoʻrqinchli shaxs bolalarda kognitiv darajadagi ketma-ket shaklda rivojlanadi[46].

  • Axloqiy hukm bosqichlari: Shaxslar oʻzlarining haqiqiy, ideal va qoʻrqinchli oʻzlarini „yaxshi“ yoki „yomon“ kabi stereotipik belgilar bilan tasvirlaydilar. Shaxslar oʻzlarining ideal va haqiqiy shaxsini xatti-harakatlarga moyillik yoki xulq-atvor odatlari sifatida tasvirlaydilar. Qoʻrqinchli shaxs koʻpincha muvaffaqiyatsiz yoki yomon odatga ega boʻlgan deb taʼriflanadi.
  • Ego rivojlanish bosqichlari: Shaxslar oʻzlarining ideal va haqiqiy shaxsini xatti-harakatlar bilan bir qatorda munosabatlarga asoslangan xususiyatlar nuqtai nazaridan ham tasvirlaydilar. Qoʻrqinchli „men“ koʻpincha ijtimoiy umidlarni qondira olmagan yoki oʻzini oʻzi oʻylaydigan deb taʼriflanadi.
  • Oʻz-oʻzini anglash bosqichlari: Shaxslar oʻzlarining ideal va haqiqiy shaxsini birlashgan shaxsiyat yoki belgilarga ega deb taʼriflaydilar. Qoʻrqinchli oʻz-oʻzini tavsiflashda asosiy eʼtibor haqiqiy dunyo muammolari tufayli oʻz ideallari yoki rol umidlarini oqlay olmaslikka qaratilgan.

Bu rivojlanish tobora murakkablashib borayotgan va qamrab oluvchi axloqiy talablarga olib keladi. Bu darajada odamlarning oʻzini oʻzi qadrlashi yomonlashishi mumkin, chunki ular oʻzlarini maʼlum umidlarni oqlayotgandek his qilmaydilar. Bu tuygʻu odamning oʻzini oʻzi qadrlashiga oʻrtacha darajada taʼsir qiladi va odamlar oʻzlarining qoʻrqinchli shaxsga aylanganiga ishonishganda koʻproq taʼsir qiladi[46].

Turlari

tahrir

Yuqori

tahrir
 
Maslow piramidasi.

Sogʻlom oʻzini oʻzi hurmat qiladigan odamlar:[47]

  • Muayyan qadriyatlar va tamoyillarga qatʼiy ishonadilar va hatto qarshilik koʻrsatganda ham ularni himoya qilishga tayyor boʻladilar, tajriba asosida ularni oʻzgartirish uchun oʻzlarini yetarlicha xavfsiz his etadilar[12].
  • Oʻzlari eng yaxshi tanlov deb hisoblagan narsaga koʻra harakat qila oladilar, oʻz mulohazalariga ishonadilar va boshqalarga ularning tanlovi yoqmasa, oʻzlarini aybdor his qilmaydilar[12].
  • Oʻtmishda sodir boʻlgan voqealar yoki kelajakda nima boʻlishi mumkinligi haqida haddan tashqari tashvishlanib vaqtni yoʻqotmayydilar. Ular oʻtmishdan saboq olishadi va kelajakni rejalashtirishadi, lekin hozirgi paytda shiddat bilan yashashadi[12].
  • Muvaffaqiyatsizlik va qiyinchiliklardan keyin ikkilanmay muammolarni hal qilish qobiliyatiga toʻliq ishonishadi. Ular kerak boʻlganda boshqalardan yordam soʻrashadi[12].
  • Muayyan isteʼdodlar, shaxsiy obroʻ-eʼtibor yoki moliyaviy ahvoldagi farqlarni qabul qilgan holda, oʻzlarini past yoki ustun emas, balki boshqalar bilan teng deb hisoblashadi[12].
  • Ular boshqalar uchun hech boʻlmaganda ular bilan doʻst boʻlganlar uchun qanday qiziqarli va qimmatli shaxs ekanligini tushunishadi[12].
  • Manipulyatsiyaga qarshi turadilar, faqat oʻrinli va qulay boʻlsa, boshqalar bilan hamkorlik qiladilar[12].
  • Ijobiy yoki salbiy boʻlgan turli xil ichki his-tuygʻular va harakatlarni tan oladilar va qabul qiladilar, bu drayverlarni faqat ular tanlaganlarida boshqalarga ochib beradilar[12].
  • Turli xil tadbirlardan zavqlanishga qodir boʻladilar[12].
  • Boshqalarning his-tuygʻulari va ehtiyojlariga sezgir; umumeʼtirof etilgan ijtimoiy qoidalarni hurmat qiling va boshqalarning hisobidan gullab-yashnash huquqiga yoki xohishiga daʼvo qilmaydilar[12].
  • Qiyinchiliklar yuzaga kelganda oʻzini yoki boshqalarni kamsitmasdan, yechim topish va norozilikni ovoz bilan aytish ustida ishlay oladilar[48].

Xavfsiz va himoyaviy

tahrir

Himoyachi yuqori oʻzini-oʻzi hurmat qiladigan odamlar ongli ravishda oʻziga ishonchsizlikni namoyon qiladi, bu ularning har qanday tanqidga juda salbiy munosabatda boʻlishiga olib keladi. Bu odamlar oʻz qadr-qimmatini saqlab qolishlari uchun boshqalardan doimiy ijobiy fikr-mulohazalarga ehtiyoj sezadilar. Takroriy maqtov zarurati maqtanchoqlik, magʻrur xatti-harakatlar yoki baʼzan hatto oʻz qadr-qimmatiga shubha qiladigan har qanday odamga nisbatan tajovuzkor va dushmanlik hissi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, bu tahdid qilingan egotizm misolidir[49][50].

Journal of Educational Psychology oʻtkazgan tadqiqotlarga koʻra ular beshta davlat universitetida mehnatni integratsiyalashgan oʻrganish (WIL) dasturlarida ishtirok etgan 383 nafar Malayziya magistrantlaridan oʻz-oʻzini hurmat qilish va oʻzini oʻzi boshqarish kabi boshqa psixologik atributlar oʻrtasidagi munosabatni sinab koʻrishdi. Natijalar shuni koʻrsatdiki, oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻziga ishonch va oʻz-oʻzini samaradorligi bilan ijobiy va muhim aloqaga ega, chunki yuqori oʻz-oʻzini hurmat qiladigan talabalar universitetda oʻzini past baholaganlarga qaraganda yaxshiroq natijalarga erishgan. Oliy taʼlim muassasalari va ish beruvchilar bakalavriatda o‘z-o‘zini hurmat qilish hissini rivojlantirish muhimligini taʼkidlashlari kerak, degan xulosaga keldi[51].

Yashirin va aniq

tahrir

Yashirin oʻz-oʻzini hurmat qilish — bu odamning oʻz-oʻzidan, avtomatik yoki ongsiz ravishda oʻzini ijobiy yoki salbiy baholashga moyilligini anglatadi. Bu aniq oʻz-oʻzini hurmat qilishdan farq qiladi, bu esa koʻproq ongli va aks ettiruvchi oʻz-oʻzini baholashni talab qiladi. Aniq oʻz-oʻzini hurmat qilish ham, yashirin oʻz-oʻzini hurmat qilish ham nazariy jihatdan oʻz-oʻzini hurmat qilishning kichik turlaridir.

Biroq konstruksiya sifatida yashirin oʻz-oʻzini hurmat qilishning haqiqiyligi juda shubhali, chunki uning nafaqat aniq oʻz-oʻzini hurmat qilish va maʼlumot beruvchi reytinglari bilan zaif yoki mavjud boʻlmagan bogʻliqligi[9][13], balki bir nechta oʻlchovlarning muvaffaqiyatsizligi ham hisobga olinadi. bir-biri bilan bogʻlanish uchun yashirin oʻzini-oʻzi hurmat qilish[21].

Hozirgi vaqtda oʻz-oʻzini hurmat qilish yashirin vositalar yordamida ishonchli yoki toʻgʻri oʻlchanishi mumkinligi haqida juda kam ilmiy dalillar mavjud[22].

Narsisizm va tahdidli egotizm

tahrir

Narsissizm — bu odamlarning oʻziga boʻlgan haddan tashqari muhabbatini ifodalovchi feʼl-atvori. Bu oʻz-oʻzini qadrlashning yuqori baholanishi bilan tavsiflanadi. Narsisizm oʻlchovlari boʻyicha yuqori ball olgan shaxslar „Agar men dunyoni boshqarganimda, bu juda yaxshi joy boʻlardi“ kabi soʻzlar ijrochilari sifatiga mos keladilar. Narsisizm va oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻrtasida faqat oʻrtacha korrelyatsiya mavjud[52], yaʼni odam oʻzini yuqori baholagani holda past narsisizmga ega boʻlishi yoki oʻzini past baholagani holda yuqori narsisizmga ega boʻlishi mumkin[53]. Biroq korrelyatsiya tahlili ustunlik hissi yoki narsisizmning oʻzini-oʻzi hayratga solish jihatlari bilan chegaralanganda, narsisizm va oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻrtasidagi korrelyatsiya kuchli boʻladi (odatda r = .50 yoki atrofida, lekin baʼzan b = .86 gacha)[7][6][8]. Bundan tashqari, oʻz-oʻzini hurmat qilish, hatto umumiy narsissizmni nazorat qilishda ham ustunlik hissi bilan ijobiy bogʻliqdir[1][3].

Biroq oʻziga boʻrttirilgan hurmatdan tashqari, narsisizm qoʻshimcha ravishda huquq, ekspluatatsiya va hukmronlik kabi xususiyatlar bilan belgilanadi. Bundan tashqari, ijobiy oʻzini oʻzi tasavvur qilish narsisizm va oʻzini oʻzi qadrlashning umumiy xususiyati boʻlsa-da, narsisistik oʻzini-oʻzi baholash boʻrttirilgan, narsistik boʻlmagan oʻz-oʻzini hurmat qilishda esa boshqalar bilan solishtirganda oʻziga nisbatan ijobiy qarashlar nisbatan oddiy. Shunday qilib, ijobiy oʻz-oʻzini hurmat qilish asosiy xususiyat sifatida boʻlishish va narsisizm yuqori oʻzini oʻzi hurmat qilish bilan tavsiflangan boʻlsa-da, ikkala konstruktsiya bir-birini almashtirib boʻlmaydi.

Tahdid qilingan egotizm narsistlarning egoiga tahdid soladigan tanqidga javob sifatida tavsiflanadi; ular koʻpincha dushmanlik va tajovuzkor munosabatda boʻlishadi[11][54][55].

Past

tahrir

Oʻz-oʻzini hurmat qilishning pastligi turli omillar, jumladan, genetik, tashqi koʻrinish yoki vazn, ruhiy salomatlik muammolari, ijtimoiy-iqtisodiy holat, muhim hissiy tajribalar, ijtimoiy stigma, tengdoshlar bosimi yoki zoʻravonlik natijasida yuzaga kelishi mumkin[56].

Oʻzini past baholaydigan odam quyidagi xususiyatlardan baʼzilarini namoyon qilishi mumkin: [57] .

  • Ogʻir oʻz-oʻzini tanqid qilish va norozilik[12];
  • Tanqidchilarga nisbatan norozilik va hujumga uchraganlik hissi bilan tanqidga yuqori sezuvchanlik[12];
  • Surunkali qatʼiyatsizlik va xatolardan haddan tashqari qoʻrqish[12];
  • Haddan tashqari rozi boʻluvchanlik va har qanday holatda kishini norozi qilishni istamaslik[12];
  • Mukammallikka erishilmaganda umidsizlikka olib kelishi mumkin boʻlgan mukammallik[12];
  • Nevrotik aybdorlik, oʻtmishdagi xatolar haqida oʻylash yoki boʻrttirish[12];
  • Hech qanday sababsiz suzuvchi dushmanlik va umumiy himoya va asabiylashish[12];
  • Pessimizm va umumiy salbiy qarash[12];
  • Hasad, beadablik yoki umumiy norozilik[12];
  • Vaqtinchalik muvaffaqiyatsizliklarni doimiy, chidab boʻlmas shartlar deb bilish[48].

Oʻzini past baholaydigan odamlar oʻzlariga nisbatan tanqidiy munosabatda boʻlishadi. Baʼzilar oʻz qadr-qimmatini baholashda boshqalarning maʼqullashi va maqtoviga bogʻlangan boʻladilar. Boshqalari oʻzlarining yoqtirishlarini muvaffaqiyatlar bilan oʻlchashlari mumkin: boshqalar muvaffaqiyatga erishsalar, oʻzlarini qabul qiladilar, lekin muvaffaqiyatsizlikka uchrasalar, qabul qilmaydilar[58]. Surunkali oʻzini past baholaydigan odamlarda psixotik kasalliklarni boshdan kechirish xavfi yuqori; va bu xatti-harakat psixotik alomatlarni shakllantirish bilan chambarchas bogʻliq[59][60][61][62][63][64][65][66].

Muolajalar

tahrir

Metakognitiv terapiya, EMDR texnikasi, ongga asoslangan kognitiv terapiya, ratsional emotsional xulq-atvor terapiyasi, kognitiv xulq-atvor terapiyasi va xususiyat va konstruktiv terapiya bemorning oʻzini oʻzi qadrlashi darajasini yaxshilashi aniqlangan[67].

Uch davlat

tahrir

Martin Ross tomonidan taklif qilingan ushbu tasnif oʻz-oʻzini hurmat qilishning uchta holatini shaxslarning „jasoratlari“ (gʻalabalar, sharaflar, fazilatlar) va „anti-feats“ (magʻlubiyatlar, sharmandalik, sharmandalik va boshqalar) bilan taqqoslaydi[68].

Buzilgan

tahrir

Inson oʻzini qadrli yoki sevimli deb hisoblamaydi. U mag‘lubiyatdan, sharmandalikdan g‘am-g‘ussaga tushadi yoki o‘zini shunday ko‘radi va oʻziga „anti-feat“ deb nom beradi. Chunonchi, ular maʼlum bir yoshdan katta bo‘lishni epchillik deb hisoblasa, o‘zlariga qarshi kurash nomi bilan taʼriflab, „men qaridim“ deyishadi. Ular achinish, oʻzlarini haqorat qilish kabi xatti-harakatlar va his-tuygʻularni ifodalaydilar va qaygʻudan falaj boʻlib qolishlari mumkin.

Zaif

tahrir

Shaxs odatda oʻzini ijobiy tasavvur qiladi. Biroq ularning oʻzini oʻzi qadrlashi, shuningdek, yaqinlashib kelayotgan anti-jasurlik xavfiga (magʻlubiyat, sharmandalik, sharmandalik, obroʻsizlanish kabi) nisbatan zaifdir, shuning uchun ular koʻpincha asabiylashadi va muntazam ravishda himoya mexanizmlaridan foydalanadilar. Oʻz-oʻzini hurmat qilish qobiliyati zaif odamlarni himoya qilishning odatiy mexanizmi qaror qabul qilishdan qochishdan iborat boʻlishi mumkin. Garchi bunday odamlar tashqi koʻrinishida oʻziga boʻlgan katta ishonchni namoyon etishi mumkin boʻlsa-da, asosiy haqiqat aksincha boʻlishi mumkin: oʻziga boʻlgan ishonch ularning kuchayishiga qarshi qoʻrquvi va oʻz-oʻzini hurmat qilishning zaifligidan dalolat beradi. Shuningdek, ular oʻz imidjini unga tahdid soladigan vaziyatlardan himoya qilish uchun boshqalarni ayblashga harakat qilishlari mumkin. Ular mudofaa mexanizmlarini qoʻllashlari mumkin, shu jumladan, oʻyinlarda va boshqa musobaqalarda magʻlub boʻlishga urinish, oʻz imidjini himoya qilish uchun oʻzlarini gʻalaba qozonish zaruratidan ommaviy ravishda ajratish va oʻzlari juda xohlashlari mumkin boʻlgan ijtimoiy qabul qilishdan mustaqillikni tasdiqlash. Tengdoshlar tomonidan qabul qilinmaslikdan qoʻrqib, ular xavfli qarorlar qabul qilish orqali notoʻgʻri hayot tanlashadi[68][69].

Kuchli

tahrir

Kuchli oʻzini-oʻzi hurmat qiladigan odamlar oʻzlarining ijobiy imidjiga va yetarlicha kuchga ega boʻlib, anti-feats oʻzlarining hurmatini boʻysundirmaydilar. Ular muvaffaqiyatsizlikdan kamroq qoʻrqishadi. Bu odamlar kamtar, quvnoq koʻrinadi va bu jasorat bilan maqtanmaslik va jasoratga qarshi qoʻrqmaslik uchun maʼlum bir kuchni koʻrsatadi[68]. Ular oʻz maqsadlariga erishish uchun bor kuchlari bilan kurashishga qodir, chunki agar narsalar notoʻgʻri boʻlsa, ularning oʻzini oʻzi qadrlashiga taʼsir qilmaydi. Ular oʻzlarining xatolarini aniq tan olishlari mumkin, chunki ularning oʻz imidji kuchli va bu tan olish ularning oʻz imidjiga putur etkazmaydi yoki taʼsir qilmaydi[69]. Ular ijtimoiy obroʻsini yoʻqotishdan kamroq qoʻrquv bilan koʻproq baxt va umumiy farovonlik bilan yashaydilar[69]. Biroq oʻz-oʻzini hurmat qilishning hech bir turi buzilmaydi  va hayotdagi muayyan vaziyatlar yoki holatlar tufayli inson bu darajadan oʻzini oʻzi qadrlashning boshqa har qanday holatiga tushib qolishi mumkin[69].

Kontingent va shartsiz

tahrir

Shartli[70] va shartli boʻlmagan[71] oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻrtasida farqlar mavjud.

Shartli oʻzini-oʻzi hurmat qilish tashqi manbalardan kelib chiqadi, masalan, boshqalar aytadigan narsa, muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik, oʻz malakasi[72] yoki munosabatlarga bogʻliq boʻlgan oʻzini oʻzi qadrlash kabilardan.

Shu sababli, shartli oʻzini-oʻzi hurmat qilish beqarorlik, ishonchsizlik va zaiflik bilan ajralib turadi. Shartli boʻlmagan oʻz-oʻzini hurmat qilish qobiliyatiga ega boʻlmagan odamlar „oʻz qadr-qimmatini tinimsiz izlashga moyil“[73]. Biroq shartli oʻz-oʻzini hurmat qilishga intilish rozilikni olishga asoslanganligi sababli muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, chunki hech kim doimiy maʼqullamaydi va norozilik koʻpincha depressiyani keltirib chiqaradi[74].

Shartli boʻlmagan oʻz-oʻzini hurmat qilish haqiqiy, barqaror va mustahkam sifatda tavsiflanadi[75]. Bu „qabul qilinadigan davr, hayotning oʻzidan oldin maqbul, ontologik jihatdan maqbul“ degan ishonchidan kelib chiqadi. Insonning „ontologik jihatdan maqbul“ ekanligiga ishonish — bu uning maqbulligi „narsalar tasodifiy boʻlmagan tarzda“ ekanligiga ishonishdir[76]. Bu eʼtiqodga koʻra ilohiyotshunos Paul Tillich taʼkidlaganidek, maqbullik insonning fazilatiga asoslanmaydi[77].

Xavfsiz boʻlmagan oʻzini-oʻzi hurmat qilish ontologik jihatdan maqbul va qabul qilinganligiga ishonishdan kelib chiqadi[78].

Domenga xos oʻzini oʻzi hurmat qilish

tahrir

Global oʻz-oʻzini hurmat qilish odamlarning oʻzini toʻliq baholashiga qaratilgan boʻlsa, domenga xos oʻzini oʻzi hurmat qilish jihatlari hayotning turli sohalarida oʻzlarini qanday baholashlari bilan bogʻliq. Oʻz-oʻzini hurmat qilishning bunday funksional jihatdan ajralib turadigan jihatlari ijtimoiy, hissiy, tana bilan bogʻliq, maktab faoliyati bilan bogʻliq va ijodiy-badiiy sohalarda oʻz-oʻzini baholashni oʻz ichiga olishi mumkin[79].

Ular psixologik faoliyat, sogʻliq, taʼlim va ish bilan bogʻliq natijalarni bashorat qilishlari aniqlandi[80]. Ijtimoiy sohada oʻziga past baho berish bir necha bor zoʻravonlik qurboni boʻlish uchun xavf omili sifatida aniqlangan[81].

Muhimligi

tahrir

Abraham Maslowning taʼkidlashicha, agar insonning asosiy yadrosi boshqalar tomonidan va oʻzi tomonidan tubdan qabul qilinmasa, sevilmasa va hurmat qilinmasa, psixologik salomatlik haqida gap boʻlishi ham mumkin emas. Oʻz-oʻzini hurmat qilish odamlarga hayotga koʻproq ishonch, xayrixohlik va nekbinlik bilan qarashga imkon beradi va shu bilan oʻz maqsadlariga osonlik bilan erishadi va oʻzini namoyon qiladi[82].

Oʻz-oʻzini hurmat qilish odamlarning baxtga loyiq ekaniga ishonch hosil qilishi uchun muhim[82]. Buni tushunish asosiy va universal foydalidir, chunki ijobiy oʻz-oʻzini hurmat qilish boshqa odamlarga hurmat va xayrixohlik bilan munosabatda boʻlish qobiliyatini oshiradi, shu bilan boy shaxslararo munosabatlarni qoʻllab-quvvatlaydi va buzgʻunchi munosabatlardan qochadi[82]. Erich Frommga koʻra boshqalarning sevgisi va oʻzimizga boʻlgan sevgi muqobil emas. Aksincha, oʻziga nisbatan sevgi munosabati boshqalarni sevishga qodir boʻlgan barcha odamlarda topiladi. Oʻz-oʻzini hurmat qilish ish joyida ijodkorlikka imkon beradi va oʻqituvchilik kasblari uchun juda muhim shartdir.

José-Vicente Bonetning taʼkidlashicha, oʻz-oʻzini hurmat qilishning ahamiyati aniq, chunki oʻz-oʻzini hurmat qilmaslik boshqalarning hurmatini yoʻqotish emas, balki oʻzini oʻzi rad etishdir. Bonetning taʼkidlashicha, bu asosiy depressiv buzilishga mos keladi[12]. Freydning taʼkidlashicha, depressiv „oʻz-oʻzini hurmat qilishda favqulodda pasayish oʻz egosining katta miqyosda qashshoqlashuvi“ ni boshdan kechirishdir. . . U oʻzini hurmatini yoʻqotadi"[83].

Yogyakarta tamoyillari, xalqaro inson huquqlari huquqi boʻyicha hujjat, LGBT odamlariga nisbatan kamsituvchi munosabatni koʻrib chiqadi, bu esa ularning oʻz qadr-qimmatini past qilib, inson huquqlarining buzilishiga, shu jumladan, odam savdosiga duchor qiladi[84]. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti 2000-yilda nashr etilgan „Oʻz joniga qasd qilishning oldini olish“[85] asarida tavsiya qiladiki, oʻquvchilarning oʻzini oʻzi qadrlashini kuchaytirish bolalar va oʻsmirlarni ruhiy tushkunlikdan himoya qilish, ularga qiyin va stressli hayotiy vaziyatlarni adekvat ravishda yengish imkonini berish uchun muhim ahamiyatga ega.

Maʼlumki, oʻzini oʻzi qadrlash darajasi yuqori boʻlganlarda bu daraja past boʻlganlarga nisbatan stressni yengish qobiliyati va qiyin vazifalarni bajarish ehtimoli yuqori boʻladi[86].

Korrelyatsiyalar

tahrir

1970-yillarning oxiridan 1990-yillarning boshigacha koʻpgina amerikaliklar oʻquvchilarning oʻzini oʻzi qadrlashi ularning maktabda olgan baholarida, tengdoshlari bilan munosabatlarida va keyingi hayotdagi muvaffaqiyatlarida hal qiluvchi omil boʻlib xizmat qiladi, deb oʻylashgan. Ushbu taxminga koʻra, baʼzi Amerika guruhlari talabalarning oʻzini oʻzi qadrlashini oshirishga qaratilgan dasturlarni yaratdilar. 1990-yillarga qadar ushbu mavzu boʻyicha kamdan-kam hollarda koʻrib chiqilgan va nazorat qilinadigan tadqiqotlar olib borildi.

Oʻshandan beri olib borilgan tengdoshlar tomonidan koʻrib chiqilgan tadqiqotlar avvalgi taxminlarni tasdiqlamadi. Oxirgi tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, oʻquvchilarning oʻziga boʻlgan hurmatini oshirish oʻz-oʻzidan baholarga ijobiy taʼsir koʻrsatmaydi. Roy Baumeister oʻz-oʻzini hurmat qilishning baholarni pasaytirishi mumkinligini koʻrsatdi[87][88]. Oʻz-oʻzini hurmat qilish va akademik natijalar bilan bogʻliq munosabatlar yuqori oʻz-oʻzini hurmat qilish yuqori akademik natijalarga hissa qoʻshishini anglatmaydi. Bu shunchaki yuqori oʻz-oʻzini hurmat qilish ushbu koʻrsatkichga taʼsir qiluvchi ijtimoiy oʻzaro taʼsirlarning boshqa oʻzgaruvchilari va hayotiy voqealar tufayli yuqori akademik koʻrsatkichlar natijasida amalga oshirilishi mumkinligini anglatadi[4].

Hurmatli tarafdorlarning oʻquvchilarda faqat inson sifatidagi oʻziga xosligi tufayli oʻz-oʻzidan magʻrurlanishni ragʻbatlantirishga urinishlari, agar farovonlik tuygʻulari farovonlik bilan birga boʻlmasa, muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Talabalar haqli ravishda gʻururlanishi mumkin boʻlgan shaxsan mazmunli saʼy-harakatlar bilan shugʻullansagina, oʻziga boʻlgan ishonch oshadi va bu oʻz-oʻziga ishonch, oʻz navbatida, keyingi yutuqlarga olib keladi[89].

Oʻz-oʻzini hurmat qilish va hayotdan qoniqish oʻrtasidagi munosabatlar individualistik madaniyatlarda kuchliroqdir[90].

Bundan tashqari, oʻz-oʻzini hurmat qilish yaqin munosabatlarda kechirimlilik bilan bogʻliq ekanligi aniqlandi, chunki oʻzini yuqori baholaydigan odamlar oʻzini past baholaydiganlarga qaraganda koʻproq kechirimli boʻladi[91].

Yuqori oʻz-oʻzini hurmat qilish bolalarning chekish, ichish, giyohvand moddalarni isteʼmol qilish yoki erta jinsiy aloqada boʻlishlariga toʻsqinlik qilmaydi[4].

Ruhiy salomatlik

tahrir

Oʻz-oʻzini hurmat qilish bir nechta ruhiy salomatlik holatlari, jumladan depressiya[92], tashvish[92] va ovqatlanish buzilishi bilan bogʻliq[93]. Masalan, oʻz-oʻzini hurmat qilishning pastligi notoʻgʻri fikrlarni boshdan kechiradigan odamlarda depressiya belgilari paydo boʻlish ehtimolini oshirishi mumkin[94]. Bundan farqli oʻlaroq, yuqori oʻz-oʻzini hurmat qilish salbiy ruhiy salomatlik holatining rivojlanishidan himoya qilishi mumkin, tadqiqot shuni koʻrsatdiki, yuqori oʻz-oʻzini hurmat qilish bulimiya[4] va tashvishlanish ehtimolini kamaytiradi[95].

Neyrologiya

tahrir

2014-yilda Robert S. Chavez va Todd F. Heatherto tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotda oʻz-oʻzini hurmat qilish frontostriatal konturning ulanishi bilan bogʻliqligi aniqlandi. Frontostriatal yoʻl oʻz-oʻzini bilish bilan shugʻullanadigan medial prefrontal korteksni motivatsiya va mukofot hissi bilan shugʻullanadigan ventral striatum bilan bogʻlaydi. Kuchli anatomik yoʻllar yuqori uzoq muddatli oʻz-oʻzini hurmat qilish bilan bogʻliq boʻlsa, kuchli funktsional bogʻliqlik yuqori qisqa muddatli oʻzini-oʻzi hurmat bilan bogʻliq[96].

Tanqid va qarama-qarshilik

tahrir

Amerikalik psixolog Albert Ellis koʻp hollarda oʻz-oʻzini hurmat qilish tushunchasini asosan oʻzini oʻzi magʻlub etuvchi va oxir-oqibat halokatli deb tanqid qilgan. Garchi insonning egoizmga moyilligini tugʻma deb tan olgan boʻlsa-da, u oʻz-oʻzini hurmat qilish falsafasini haqiqatga toʻgʻri kelmaydigan, mantiqsiz va ijtimoiy jihatdan halokatli deb tanqid qildi — unga koʻra oʻz-oʻzini hurmat qilish koʻpincha yaxshilikdan koʻra koʻproq zarar keltiradi. Umumlashtirilgan ego kuchining asoslari va foydaliligini shubha ostiga olib, u oʻz-oʻzini hurmat qilish oʻzboshimchalik bilan taʼriflangan va haddan tashqari umumlashtirilgan, mukammallik va buyuk fikrlashga asoslanganligini daʼvo qildi[97]. Xulq-atvor va xususiyatlarni baholash funksional va hatto zarur ekanligini eʼtirof etib, u insonning butunligi va jami shaxsini baholashni mantiqsiz va axloqsiz deb biladi. Uning soʻzlariga koʻra, oʻz-oʻzini hurmat qilishning eng sogʻlom alternativi — bu oʻz-oʻzini va boshqalarni soʻzsiz qabul qilish. Ratsional hissiy xulq-atvor terapiyasi — bu yondashuvga asoslangan psixoterapiya[98].

Soxta urinishlar

tahrir

Oʻzini past baholaydigan odamlar uchun har qanday ijobiy stimul vaqtinchalik oʻz-oʻzini hurmat qilishni oshiradi. Shuning uchun mulk, jins, muvaffaqiyat yoki tashqi koʻrinish oʻz-oʻzini hurmat qilishning rivojlanishiga olib keladi, lekin rivojlanish eng yaxshi holatda vaqtinchalik ahamiyat kasb etadi. Ijobiy ragʻbatlantirish orqali oʻz qadr-qimmatini oshirishga boʻlgan bunday urinishlar „boom yoki bust“ naqshini keltirib chiqaradi. „Maqtovlar va ijobiy fikr-mulohazalar“ ragʻbatlantiradi, ammo bunday fikr-mulohazalarning yoʻqligidan keyin bust paydo boʻladi[74].

Narsissizm sifatida

tahrir

Hayotdan qoniqish, baxt, sogʻlom xulq-atvor amaliyotlari, idrok etilgan samaradorlik, akademik muvaffaqiyat va moslashuv yuqori darajadagi oʻz-oʻzini hurmat qilish bilan bogʻliq[99]:270. Biroq keng tarqalgan xato — oʻzini sevish, masalan, Erik Erikson „egoga postnarsisistik sevgi“ deb aytadigan narsadan farqli oʻlaroq, mutlaqo narsissizmga teng deb oʻylashdir[100]. Sogʻlom oʻzini-oʻzi hurmat qiladigan odamlar oʻzlarini soʻzsiz qabul qiladilar va sevadilar, oʻzlarining fazilatlarini ham, kamchiliklarini ham tan oladilar, shuningdek, har qanday holatda ham oʻzlarini sevishda davom etadilar. Narsistlarda, aksincha, „oʻz qadr-qimmatiga nisbatan noaniqlik … oʻzini himoya qiladigan, lekin koʻpincha butunlay soxta, ulugʻvorlik aurasini keltirib chiqaradi“[101].

Narsistlar uchun oʻzlarining hurmatini tartibga solish ularning doimiy tashvishidir. Ular himoya vositalaridan (masalan, inkor etish, prognoz qilish, oʻzini-oʻzi inflyatsiya qilish, hasad, takabburlik va tajovuzkorlik) oʻzini reklama qilish, bezash, yolgʻon gapirish, jozibadorlik va hukmronlik orqali taassurotlarni boshqarishdan foydalanadilar va yuqori maqomli, raqobatbardosh va ierarxik muhitni afzal koʻradilar. Ularning beqaror, moʻrt va buzilgan oʻzini oʻzi qadrlashini qoʻllab-quvvatlaydilar[102].

Shunday qilib, narsisizmni tubdan past darajadagi oʻzini oʻzi qadrlashning alomati sifatida koʻrish mumkin, yaʼni u oʻziga nisbatan sevgi yoʻqligi, lekin koʻpincha „ortiqcha kompensatsiya orqali rad etishning himoya mexanizmi“ asosida „oʻzini oʻzi hurmat qilishning ulkan oʻsishi“ bilan birga keladi[103].

Yana qarang

tahrir

Qoʻshimcha oʻqish uchun

tahrir
  • Baumeister, Roy F. (2001 yil aprel). " Zoʻravon magʻrurlik: odamlar oʻz-oʻzidan nafratlanish yoki oʻzini sevish tufayli zoʻravonlikka aylanadimi? ", Scientific American, 284, № 4, bet. 96-101
  • Branden, N. (1969). Oʻz-oʻzini hurmat qilish psixologiyasi . Nyu-York: Bantam.
  • Branden, N. (2001). Oʻz-oʻzini hurmat qilish psixologiyasi: zamonaviy psixologiyada yangi davrni boshlagan oʻz-oʻzini anglashning inqilobiy yondashuvi . San-Frantsisko: Jossey-Bass.ISBN 0787945269ISBN 0787945269
  • Burke, C. (2008) " Oʻz-oʻzini hurmat qilish: Nima uchun?; Nega emas? ", Nyu-York 
  • Franklin, Richard L. (1994). „Oʻz-oʻzini qadrlash haqidagi afsonani yengish: oʻzingizga aytgan soʻzlaringizdagi aql va yolgʻon“.ISBN 0963938703ISBN 0963938703
  • Hill, SE & Buss, DM (2006). „Oʻz-oʻzini hurmat qilish evolyutsiyasi“. Maykl Kernis, (Tahr.), Oʻz-oʻzini hurmat qilish: muammolar va javoblar: Hozirgi istiqbollar manbasi. . Psixologiya matbuoti: Nyu-York. 328-333. Toʻliq matn (Wayback Machine saytida 2015-08-23 sanasida arxivlangan)
  • Lerner, Barbara (1985). „Oʻz-oʻzini hurmat qilish va mukammallik: tanlov va paradoks“, amerikalik oʻqituvchi, 1985 yil qish.
  • Makka, Endryu M. va boshqalar, (1989). Oʻz-oʻzini hurmat qilishning ijtimoiy ahamiyati Kaliforniya universiteti matbuoti, 1989. (tahrir ; boshqa muharrirlar orasida Nil J. Smelser va Jon Vaskonsellos ham bor)
  • Mruk, C. (2006). Oʻz-oʻzini hurmat qilish tadqiqoti, nazariyasi va amaliyoti: Oʻz-oʻzini hurmat qilishning ijobiy psixologiyasiga (3-nashr.). Nyu-York: Springer. [ ISBN yoʻqolgan ]
  • Ruggiero, Vinsent R. (2000). „Yomon munosabat: talabaning oʻrganishiga toʻsqinlik qiladigan qarashlarga qarshi turish“ Amerikalik oʻqituvchi .
  • Sedikides, C. va Gregg. AP (2003). „Oʻz-oʻzini portretlari“. MA Xogg va J. Kuperda (Eds.), Sage ijtimoiy psixologiya qoʻllanmasi (s. 110-138). London: Sage nashrlari. [ ISBN yoʻqolgan ]
  • Twenge, Jan M. (2007). Men avlodi: Nima uchun bugungi yosh amerikaliklar oʻziga ishongan, qatʼiyatli, huquqli va har qachongidan ham baxtsizroq . Erkin matbuot.ISBN 978-0743276986ISBN 978-0743276986

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Hewitt, John P.. Oxford Handbook of Positive Psychology. Oxford University Press, 2009 — 217–224-bet. ISBN 978-0195187243. 
  2. ↑ Smith, E. R.. Social Psychology, 3rd, Hove: Psychology Press, 2007. ISBN 978-1841694085. 
  3. ↑ 3,0 3,1 Marsh, H.W. (1990). "Causal ordering of academic self-concept and academic achievement: A multiwave, longitudinal path analysis.". Journal of Educational Psychology 82 (4): 646–656. doi:10.1037/0022-0663.82.4.646. https://archive.org/details/sim_journal-of-educational-psychology_1990-12_82_4/page/646. 
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 Baumeister, R. F.; Campbell, J. D.; Krueger, J. I.; Vohs, K. D. (2003). "Does High Self-Esteem Cause Better Performance, Interpersonal Success, Happiness, or Healthier Lifestyles?". Psychological Science in the Public Interest 4 (1): 1–44. doi:10.1111/1529-1006.01431. ISSN 1529-1006. PMID 26151640. 
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Orth U.; Robins R.W. (2014). "The development of self-esteem". Current Directions in Psychological Science 23 (5): 381–387. doi:10.1177/0963721414547414. 
  6. ↑ 6,0 6,1 „Great Books Online – Quotes, Poems, Novels, Classics and hundreds more“. Bartleby.com. 2009-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  7. ↑ 7,0 7,1 „Bartleby.com: Great Books Online – Quotes, Poems, Novels, Classics and hundreds more“. Bartleby.com. 2009-yil 25-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  8. ↑ 8,0 8,1 „Great Books Online – Quotes, Poems, Novels, Classics and hundreds more“. Bartleby.com. 2009-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 „Hume Texts Online“. davidhume.org. Qaraldi: 2019-yil 15-dekabr.
  10. ↑ Morris, William Edward; Brown, Charlotte R. (2019), Zalta, Edward N. (muh.), „David Hume“, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2019-nashr), Metaphysics Research Lab, Stanford University, qaraldi: 2019-12-17
  11. ↑ 11,0 11,1 Baumeister, Roy F.; Smart, L.; Boden, J. (1996). "Relation of threatened egotism to violence and aggression: The dark side of self-esteem". Psychological Review 103 (1): 5–33. doi:10.1037/0033-295X.103.1.5. PMID 8650299. https://archive.org/details/sim_psychological-review_1996-01_103_1/page/5. 
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 12,18 12,19 12,20 12,21 12,22 12,23 José-Vicente Bonet. Sé amigo de ti mismo: manual de autoestima. 1997. Ed. Sal Terrae. Maliaño (Cantabria, España). ISBN 978-8429311334.
  13. ↑ 13,0 13,1 Fukuyama, Francis. The End of History and the Last Man. New York: Simon and Schuster, 1992 — xvi–xvii-bet. ISBN 978-0743284554. Qaraldi: 2018-yil 29-iyul. „[...] Plato in the Republic [...] noted that there were three parts to the soul, a desiring part, a reasoning part, and a part that he called thymos, or 'spiritedness.' [...] The propensity to feel self-esteem arises out of the part of the soul called thymos.“ 
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Judge, T. A.; Locke, E. A.; Durham, C. C. (1997). "The dispositional causes of job satisfaction: A core evaluations approach". Research in Organizational Behavior 19: 151–188. 
  15. ↑ Bono, J. E.; Judge, T. A. (2003). "Core self-evaluations: A review of the trait and its role in job satisfaction and job performance". European Journal of Personality 17 (Suppl1): S5–S18. doi:10.1002/per.481. 
  16. ↑ Dormann, C.; Fay, D.; Zapf, D.; Frese, M. (2006). "A state-trait analysis of job satisfaction: On the effect of core self-evaluations". Applied Psychology: An International Review 55 (1): 27–51. doi:10.1111/j.1464-0597.2006.00227.x. 
  17. ↑ 17,0 17,1 Judge, T. A.; Locke, E. A.; Durham, C. C.; Kluger, A. N. (1998). "Dispositional effects on job and life satisfaction: The role of core evaluations". Journal of Applied Psychology 83 (1): 17–34. doi:10.1037/0021-9010.83.1.17. PMID 9494439. https://archive.org/details/sim_journal-of-applied-psychology_1998-02_83_1/page/17. 
  18. ↑ Judge, T. A.; Bono, J. E. (2001). "Relationship of core self-evaluations traits – self-esteem, generalized self-efficacy, locus of control, and emotional stability – with job satisfaction and job performance: A meta-analysis". Journal of Applied Psychology 86 (1): 80–92. doi:10.1037/0021-9010.86.1.80. PMID 11302235. https://archive.org/details/sim_journal-of-applied-psychology_2001-02_86_1/page/80. 
  19. ↑ Nolan, James L.. The Therapeutic State: Justifying Government at Century's End. NYU Press, 1998 — 152–161-bet. ISBN 978-0814757918. Qaraldi: 2013-yil 6-may. 
  20. ↑ Heine S. J.; Lehman D. R.; Markus H. R.; Kitayama S. (1999). "Is there a universal need for positive self-regard?". Psychological Review 106 (4): 766–794. doi:10.1037/0033-295X.106.4.766. PMID 10560328. https://archive.org/details/sim_psychological-review_1999-10_106_4/page/766. 
  21. ↑ 21,0 21,1 Maslow, A. H.. Motivation and Personality, 3rd, New York: Harper & Row, 1987. ISBN 978-0060419875. 
  22. ↑ 22,0 22,1 Greenberg, J. (2008). "Understanding the vital human quest for self-esteem". Perspectives on Psychological Science 3 (1): 48–55. doi:10.1111/j.1745-6916.2008.00061.x. PMID 26158669. 
  23. ↑ Wickman S.A.; Campbell C. (2003). "An analysis of how Carl Rogers enacted client-centered conversation with Gloria". Journal of Counseling & Development 81 (2): 178–184. doi:10.1002/j.1556-6678.2003.tb00239.x. 
  24. ↑ Rosenberg, M.. Society and the adolescent self-image. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1965. DOI:10.1515/9781400876136. ISBN 978-1400876136. 
  25. ↑ „MacArthur SES & Health Network – Research“. Macses.ucsf.edu. 2010-yil 11-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  26. ↑ Slater, Lauren. „The Trouble With Self-Esteem“. The New York Times (2002-yil 3-fevral). Qaraldi: 2012-yil 27-noyabr.
  27. ↑ Bosson J.K.; Swann W.B.; Pennebaker J.W. (2000). "Stalking the perfect measure of implicit self esteem: The blind men and the elephant revisited?.". Journal of Personality & Social Psychology 79 (4): 631–643. doi:10.1037/0022-3514.79.4.631. PMID 11045743. https://archive.org/details/sim_journal-of-personality-and-social-psychology_2000-10_79_4/page/631. 
  28. ↑ Stieger, S.; Burger, C. (2013). "More complex than previously thought: New insights into the optimal administration of the Initial Preference Task.". Self and Identity 12 (2): 201–216. doi:10.1080/15298868.2012.655897. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/15298868.2012.655897. 
  29. ↑ Greenwald, A. G.; McGhee, D. E.; Schwartz, J. L. K. (1998). "Measuring individual differences in implicit cognition: The Implicit Association Test.". Journal of Personality and Social Psychology 74 (6): 1464–1480. doi:10.1037/0022-3514.74.6.1464. PMID 9654756. https://faculty.washington.edu/agg/pdf/Gwald_McGh_Schw_JPSP_1998.OCR.pdf. 
  30. ↑ Hetts J.J.; Sakuma M.; Pelham B.W. (1999). "Two roads to positive regard: Implicit and explicit self-evaluation and culture". Journal of Experimental Social Psychology 35 (6): 512–559. doi:10.1006/jesp.1999.1391. 
  31. ↑ 31,0 31,1 Raboteg-Saric Z.; Sakic M. (2014). "Relations of parenting styles and friendship quality to self-esteem, life satisfaction, & happiness in adolescents". Applied Research in the Quality of Life 9 (3): 749–765. doi:10.1007/s11482-013-9268-0. 
  32. ↑ Coopersmith, S.. The Antecedents of Self-Esteem. New York: W. H. Freeman, 1967. ISBN 978-0716709121. 
  33. ↑ Isberg, R. S.; Hauser, S. T.; Jacobson, A. M.; Powers, S. I.; Noam, G.; Weiss-Perry, B.; Fullansbee, D. (1989). "Parental contexts of adolescent self-esteem: A developmental perspective". Journal of Youth and Adolescence 18 (1): 1–23. doi:10.1007/BF02139243. PMID 24271601. 
  34. ↑ Lamborn, S. D.; Mounts, N. S.; Steinberg, L.; Dornbusch, S. M. (1991). "Patterns of Competence and Adjustment among Adolescents from Authoritative, Authoritarian, Indulgent, and Neglectful Families". Child Development 62 (5): 1049–1065. doi:10.1111/j.1467-8624.1991.tb01588.x. PMID 1756655. https://archive.org/details/sim_child-development_1991-10_62_5/page/1049. 
  35. ↑ „Self-Esteem.“ Self-Esteem. N.p., n.d. Web. 27 Nov. 2012.
  36. ↑ Crocker, J.; Sommers, S. R.; Luhtanen, R. K. (2002). "Hopes Dashed and Dreams Fulfilled: Contingencies of Self-Worth and Graduate School Admissions". Personality and Social Psychology Bulletin 28 (9): 1275–1286. doi:10.1177/01461672022812012. https://archive.org/details/sim_personality-and-social-psychology-bulletin_2002-09_28_9/page/1275. 
  37. ↑ Butler, R. (1998). "Age Trends in the Use of Social and Temporal Comparison for Self-Evaluation: Examination of a Novel Developmental Hypothesis". Child Development 69 (4): 1054–1073. doi:10.1111/j.1467-8624.1998.tb06160.x. PMID 9768486. https://archive.org/details/sim_child-development_1998-08_69_4/page/1054. 
  38. ↑ Pomerantz, E. M.; Ruble, D. N.; Frey, K. S.; Grenlich, F. (1995). "Meeting Goals and Confronting Conflict: Children's Changing Perceptions of Social Comparison". Child Development 66 (3): 723–738. doi:10.1111/j.1467-8624.1995.tb00901.x. PMID 7789198. https://archive.org/details/sim_child-development_1995-06_66_3/page/723. 
  39. ↑ Thorne, A.; Michaelieu, Q. (1996). "Situating Adolescent Gender and Self-Esteem with Personal Memories". Child Development 67 (4): 1374–1390. doi:10.1111/j.1467-8624.1996.tb01802.x. PMID 8890489. https://archive.org/details/sim_child-development_1996-08_67_4/page/1374. 
  40. ↑ Leary, M. R. „The Nature and Function of Self-Esteem: Sociometer Theory“, . Advances in Experimental Social Psychology Zanna: . San Diego, CA: Academic Press, 2000 — 1–62-bet. ISBN 978-0120152322. 
  41. ↑ Erol, R. Y.; Orth, U. (2011). "Self-Esteem Development From Age 14 to 30 Years: A Longitudinal Study". Journal of Personality and Social Psychology 101 (3): 607–619. doi:10.1037/a0024299. PMID 21728448. https://archive.org/details/sim_journal-of-personality-and-social-psychology_2011-09_101_3/page/607. 
  42. ↑ Maldonado L.; Huang Y.; Chen R.; Kasen S.; Cohen P.; Chen H. (2013). "Impact of early adolescent anxiety disorders on self-esteem development from adolescence to young adulthood". Journal of Adolescent Health 53 (2): 287–292. doi:10.1016/j.jadohealth.2013.02.025. PMID 23648133. PMC 3725205. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3725205. 
  43. ↑ Gruenewald T.L.; Kemeny M.E.; Aziz N.; Fahey J.L. (2004). "Acute threat to the social self: Shame, social self-esteem, and cortisol activity". Psychosomatic Medicine 66 (6): 915–924. doi:10.1097/01.psy.0000143639.61693.ef. PMID 15564358. 
  44. ↑ Johnson E.A.; O'Brien K.A. (2013). "Self-compassion soothes the savage ego-threat system: Effects on negative affect, shame, rumination, & depressive symptoms". Journal of Social and Clinical Psychology 32 (9): 939963. doi:10.1521/jscp.2013.32.9.939. 
  45. ↑ In a survey on technology 60% of people using social media reported that it has impacted their self-esteem in a negative way.
  46. ↑ 46,0 46,1 Power, F. Clark; Khmelkov, Vladimir T. (1998). "Character development and self-esteem: Psychological foundations and educational implications". International Journal of Educational Research 27 (7): 539–551. doi:10.1016/S0883-0355(97)00053-0. 
  47. ↑ Adapted from Hamachek, D. E.. Encounters with the Self. New York: Rinehart, 1971. ISBN 978-0030777851. 
  48. ↑ 48,0 48,1 New. „Developing Your Child's Self-Esteem“. KidsHealth (2012-yil mart). 2012-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 27-noyabr.
  49. ↑ Jordan, C. H. „'I love me...I love me not': Implicit self-esteem, explicit self-esteem and defensiveness“, . Motivated social perception: The Ontario symposium Spencer: . Mahwah, NJ: Erlbaum, 2003 — 117–145-bet. ISBN 978-0805840360. 
  50. ↑ Jordan, C. H.; Spencer, S. J.; Zanna, M. P.; Hoshino-Browne, E.; Correll, J. (2003). "Secure and defensive high self-esteem". Journal of Personality and Social Psychology 85 (5): 969–978. doi:10.1037/0022-3514.85.5.969. PMID 14599258. http://www.sakkyndig.com/psykologi/artvit/jordan2003.pdf. 
  51. ↑ Jaaffar, Amar Hisham; Ibrahim, Hazril Izwar; Rajadurai, Jegatheesan; Sohail, M. Sadiq (2019-06-24). "Psychological Impact of Work-Integrated Learning Programmes in Malaysia: The Moderating Role of Self-Esteem on Relation between Self-Efficacy and Self-Confidence" (en-US). International Journal of Educational Psychology 8 (2): 188–213. doi:10.17583/ijep.2019.3389. ISSN 2014-3591. 
  52. ↑ Sedikieds, C.; Rudich, E. A.; Gregg, A. P.; Kumashiro, M.; Rusbult, C. (2004). "Are normal narcissists psychologically healthy? Self-esteem matters". Journal of Personality and Social Psychology 87 (3): 400–416. doi:10.1037/0022-3514.87.3.400. PMID 15382988. https://research.vu.nl/en/publications/155e777a-4d9d-4417-8cf2-f6e6403e2ee7. 
  53. ↑ „Narcissism vs. Authentic Self-Esteem“. afterpsychotherapy.com (2011-yil 17-yanvar). Qaraldi: 2017-yil 22-oktyabr.
  54. ↑ Morf, C. C.; Rhodewalk, F. (1993). "Narcissism and self-evaluation maintenance: Explorations in object relations". Personality and Social Psychology Bulletin 19 (6): 668–676. doi:10.1177/0146167293196001. https://archive.org/details/sim_personality-and-social-psychology-bulletin_1993-12_19_6/page/668. 
  55. ↑ Twenge, J. M.; Campbell, W. K. (2003). "'Isn't it fun to get the respect we're going to deserve?' Narcissism, social rejection, and aggression". Personality and Social Psychology Bulletin 29 (2): 261–272. doi:10.1177/0146167202239051. PMID 15272953. https://archive.org/details/sim_personality-and-social-psychology-bulletin_2003-02_29_2/page/261. 
  56. ↑ Jones FC. Low self esteem. Chicago Defender, s. 33.
  57. ↑ Adapted, Gill J. "Indispensable Self-Esteem". Human Development 1: 1980. 
  58. ↑ Baldwin, M. W.; Sinclair, L. (1996). "Self-esteem and 'if...then' contingencies of interpersonal acceptance". Journal of Personality and Social Psychology 71 (6): 1130–1141. doi:10.1037/0022-3514.71.6.1130. PMID 8979382. https://semanticscholar.org/paper/63cf1b9513bc22e36dc05c8896681935fdf5f650. 
  59. ↑ Warman DM, Lysaker PH, Luedtke B, Martin JM (2010) „Self-esteem and delusionproneness“. JNervMentDis. 198:455-457.
  60. ↑ Smith B, Fowler DG, Freeman D, Bebbington P, Bashforth H, Garety P, Dunn G,Kuipers E (2006) „Emotion and psychosis: Links between depression, self-esteem, negative schematic beliefs and delusions and hallucinations“. Schizophr Res. 86:181-188
  61. ↑ Garety PA, Kuipers E, Fowler D, Freeman D, Bebbington PE (2001) „A cognitivemodel of the positive symptoms of psychosis“. Psychol Med. 31:189-195.
  62. ↑ Bentall RP, Kinderman P, Kaney S (1994) „The self, attributional processes andabnormal beliefs: Towards a model of persecutory delusions“. Behav Res Ther. 32:331-341
  63. ↑ Karatzias T, Gumley A, Power K, OʻGrady M (2007) „Illness appraisals and self-esteemas correlates of anxiety and affective comorbid disorders in schizophrenia“. ComprPsychiatry. 48:371-375.
  64. ↑ Bradshaw W, Brekke JS (1999) „Subjective experience in schizophrenia: Factorsinfluencing self-esteem, satisfaction with life, and subjective distress.“ Am J Ortho-psychiatry. 69:254-260.
  65. ↑ Blairy S, Linotte S, Souery D, Papadimitriou GN, Dikeos D, Lerer B, Kaneva R,Milanova V, Serretti A, Macciardi F, Mendlewicz J (2004) „Social adjust-ment and self-esteem of bipolar patients: A multicentric study.“ J Affect Disord. 79:97-103
  66. ↑ Bowins B, Shugar G (1998) „Delusions and self-esteem.“ Can J Psychiatry. 43:154-158.
  67. ↑ „ORCID“. orcid.org (2021-yil 31-avgust). Qaraldi: 2021-yil 7-sentyabr.
  68. ↑ 68,0 68,1 68,2 Leiva. „Como influye el genero en la Autoestima de los Adolescentes“. Monografias.com (2015-yil 11-may). Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  69. ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named digital activity
  70. ↑ „Contingent Synonyms, Contingent Antonyms“. thesaurus.com. Qaraldi: 2017-yil 22-oktyabr.
  71. ↑ "Unconditional". The Free Dictionary. http://www.thefreedictionary.com/unconditional. Qaraldi: 11 December 2017. 
  72. ↑ Koivula, Nathalie; Hassmén, Peter; Fallby, Johan (2002). "Self-esteem and perfectionism in elite athletes: effects on competitive anxiety and self-confidence". Personality and Individual Differences 32 (5): 865–875. doi:10.1016/S0191-8869(01)00092-7. 
  73. ↑ Victoria Blom. „'Striving for Self-esteem' (Department of Psychology, Stockholm University, 2011)“.
  74. ↑ 74,0 74,1 „The Boom and Bust Ego“. Psychology Today. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  75. ↑ Christopher J. Mruk, Self-esteem Research, Theory, and Practice (Springer, 1995), 88.
  76. ↑ „Self-esteem/OKness: a personal story“. Ahpcc.org.uk. 2018-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  77. ↑ Thomas A. Harris, I’m OK — You’re OK (Harper and Row), 1969, 235.
  78. ↑ Michael H. Kernis. „Toward a Conceptualization of Optimal Self-Esteem“. Academic.udayton.edu. 2018-yil 17-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr.
  79. ↑ Barbot B.; Safont-Mottay C.; Oubrayrie-Roussel N (2019). "Multidimensional scale of self-esteem (EMES-16): Psychometric evaluation of a domain-specific measure of self-esteem for French-speaking adolescents.". International Journal of Behavioral Development 43 (5): 436–446. doi:10.1177/0165025418824996. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/0165025418824996. 
  80. ↑ Orth U.; Dapp L.C.; Erol R.Y.; Krauss S.; Luciano E.C. (2021). "Development of domain-specific self-evaluations: A meta-analysis of longitudinal studies.". Journal of Personality and Social Psychology 120 (1): 145–172. doi:10.1037/pspp0000378. PMID 33252972. http://content.apa.org/journals/psp/120/1/145. 
  81. ↑ Andreou E (2001). "Bully/victim problems and their association with coping behaviour in conflictual peer interactions among school-age children.". Educational Psychology 21 (1): 59–66. doi:10.1080/01443410125042. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01443410125042. 
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 Nathaniel Branden. Cómo mejorar su autoestima. 1987. Versión traducida: 1990. 1ª edición en formato electrónico: enero de 2010. Ediciones Paidós Ibérica. ISBN 978-8449323478.
  83. ↑ Sigmund Freud, On Metapsychology (PFL 11) pp. 254-256
  84. ↑ The Yogyakarta Principles, Preamble and Principles 11
  85. ↑ World Health Organization (2014). "Preventing suicide: A global imperative". World Health Organization – Mental Health: 92. Archived from the original on September 5, 2014. https://web.archive.org/web/20140905121318/http://www.who.int/mental_health/suicide-prevention/world_report_2014/en/. 
  86. ↑ Schacter, Daniel L. „Self Esteem“, . Psychology, Second, New York: Worth, 2009. ISBN 978-0716752158. 
  87. ↑ Baumeister, Roy F.; Jennifer D. Campbell, Joachim I. Krueger and Kathleen D. Vohs; Krueger, Joachim I.; Vohs, Kathleen D. (January 2005). "Exploding the Self-Esteem Myth". Scientific American 292 (1): 84–91. doi:10.1038/scientificamerican0105-84. PMID 15724341. Archived from the original on 2 April 2015. https://web.archive.org/web/20150402090441/http://www.castonline.ilstu.edu/walsh/Research%20Methods/Baumeister_2005%20-%20self%20esteem.pdf. Qaraldi: 20 February 2011. O‘z-o‘zini hurmat qilish]]
  88. ↑ Baumeister. „Self-Esteem“. Education.com (2009-yil 23-dekabr). Qaraldi: 2015-yil 8-yanvar.
  89. ↑ Extending Self-Esteem Theory and Research: Sociological and Psychological Currents Owens: . Cambridge: Cambridge University Press, 2001. DOI:10.1017/cbo9780511527739. ISBN 978-0521630887. 
  90. ↑ Ulrich Schimmack and Ed Diener (2003). "Predictive validity of explicit and implicit self-esteem for subjective well-being". Journal of Research in Personality 37 (2): 100–106. doi:10.1016/S0092-6566(02)00532-9. http://www.erin.utoronto.ca/~w3psyuli/PReprints/JRP_IESE_SWB.pdf. 
  91. ↑ Eaton, J; Wardstruthers, C; Santelli, A (2006). "Dispositional and state forgiveness: The role of self-esteem, need for structure, and narcissism". Personality and Individual Differences 41 (2): 371–380. doi:10.1016/j.paid.2006.02.005. ISSN 0191-8869. https://archive.org/details/sim_personality-and-individual-differences_2006-07_41_2/page/371. 
  92. ↑ 92,0 92,1 Sowislo, Julia Friederike; Orth, Ulrich (2013). "Does low self-esteem predict depression and anxiety? A meta-analysis of longitudinal studies." (en). Psychological Bulletin 139 (1): 213–240. doi:10.1037/a0028931. ISSN 1939-1455. PMID 22730921. http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/a0028931. 
  93. ↑ Colmsee, Isabelle-Sophie O.; Hank, Petra; Bošnjak, Michael (2021-01-01). "Low Self-Esteem as a Risk Factor for Eating Disorders". Zeitschrift für Psychologie 229 (1): 48–69. doi:10.1027/2151-2604/a000433. ISSN 2190-8370. https://econtent.hogrefe.com/doi/10.1027/2151-2604/a000433. 
  94. ↑ Simpson, J.; Hillman, R.; Crawford, T.; Overton, P. G. (2010-12-01). "Self-esteem and self-disgust both mediate the relationship between dysfunctional cognitions and depressive symptoms" (en). Motivation and Emotion 34 (4): 399–406. doi:10.1007/s11031-010-9189-2. ISSN 1573-6644. https://doi.org/10.1007/s11031-010-9189-2. 
  95. ↑ Greenberg, Jeff; Solomon, Sheldon; Pyszczynski, Tom; Rosenblatt, Abram; Burling, John; Lyon, Deborah; Simon, Linda; Pinel, Elizabeth (1992). "Why do people need self-esteem? Converging evidence that self-esteem serves an anxiety-buffering function." (en). Journal of Personality and Social Psychology 63 (6): 913–922. doi:10.1037/0022-3514.63.6.913. ISSN 1939-1315. PMID 1460559. http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/0022-3514.63.6.913. 
  96. ↑ Chavez, Robert S.; Heatherton, Todd F. (1 May 2014). "Multimodal frontostriatal connectivity underlies individual differences in self-esteem". Social Cognitive and Affective Neuroscience (Oxford University Press) 10 (3): 364–370. doi:10.1093/scan/nsu063. PMID 24795440. PMC 4350482. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4350482. 
  97. ↑ Manba xatosi: Invalid <ref> tag; no text was provided for refs named Ellis, A. 2001
  98. ↑ Ellis, Albert. The Practice of Rational Emotive Behavior Therapy: Second Edition. Springer Publishing Company, 2007. ISBN 978-0826122179. Qaraldi: 2017-yil 11-dekabr. 
  99. ↑ Michaels, M.; Barr, A.; Roosa, M.; Knight, G. (2007). "Self-Esteem: Assessing Measurement Equivalence in a Multiethnic Sample of Youth". Journal of Early Adolescence 27 (3): 269–95. doi:10.1177/0272431607302009. https://archive.org/details/sim_journal-of-early-adolescence_2007-08_27_3/page/269. 
  100. ↑ Erikson, Erik H.. Childhood and Society. Harmondsworth: Penguin, 1973 — 260-bet. ISBN 978-0140207545. 
  101. ↑ Crompton, Simon. All about Me. London: Collins, 2007 — 16-bet. ISBN 978-0007247950. 
  102. ↑ Lancer, Darlene. Dating, Loving, and Leaving a Narcissist: Essential Tools for Improving or Leaving Narcissistic and Abusive Relationships. Santa Monica, CA: Carousel Books, April 6, 2022 — 19, 34-38-bet. ISBN 978-0578373188. 
  103. ↑ Fenichel, Otto. The Psychoanalytic Theory of Neurosis, London, 1946 — 407–410-bet.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=O‘z-o‘zini_hurmat_qilish&oldid=5220592" dan olindi