Vikipediya

Oqmachitning bosib olinishi

1853-yilda Oqmachitning qoʻlga olinishi Qoʻqon-Rossiya urushining bir qismi hisoblanib, bu yurishning dastlabki bosqichidagi yirik toʻqnashuv boʻlib, general Perovskiy boshchiligidagi rus qoʻshinlari otryadi Sirdaryo boʻyidagi Oqmachit (hozirgi Qiziloʻrda) shahrini oʻz nazoratiga olishi.

Oqmachitning bosib olinishi

Sirdaryoning chap qirg'og'idan Oqmachit qal'asining ko'rinishi. (1856-yil, rassom V.F.Timm)
Sanalar 1853-yil 28-iyul
Urush yeri Oqmachit, Qo'qon xonligi
Sabab Rossiyaning O'rta Osiyoga bosqini
Natija Qal'aning rus qo'shinlari tomonidan bosib olinishi
Raqiblar
Rossiya Imperiyasi Qo'qon xonligi:
Qoʻmondonlar
V.A.Perovskiy
S.A.Xrulev 		Muhammad Vali
Yoʻqotishlar
30 kishi halok bo'ldi, 74 kishi yaralandi
14-dekabr:
18 kishi halok bo'ldi va 49 kishi yaralandi 		242 kishi halok bo'ldi, 52 kishi yaralandi
14-dekabr:
2000 kishi halok bo'ldi va yaralandi

Urushga boʻlgan davr

tahrir

XIX asrning birinchi yarmida harbiy yurishlar natijasida Qozogʻistonning janubiy viloyatlari Qoʻqon xonligi tarkibiga kirdi. XIX asr boshlarida qoʻqonliklar qoʻlga kiritilgan hududlarda yangi istehkomlar, jumladan, Oqmachit, Avliyota, Turkiston, Suzoq, Shaldibar, Shishtoʻbe, Toʻqmoq, Pishpak va boshqalarni qurish boshlandi[1].

Oqmachit qal’asi 1817-yilda Qoʻqon xonligi hukmdori Umarxon tomonida yetakchi qal’a va qoʻrgʻon sifatida Sirdaryoning chap qirgʻogʻida bunyod etilgan va bir yildan soʻng oʻng qirgʻoqni ham qamrab olgan[2]. Oqmachit qal’asi Toshkent, Buxoro va Xivadan Gʻarbiy Sibirga, Toʻrgʻay orqali Troitsk va Orenburggacha boʻlgan karvon yoʻllari chorrahasida joylashgan boʻlib, Orol dengizi orqali Oʻrta Osiyoga olib boruvchi barcha yoʻllarni toʻsib qoʻyish imkoniyatini berardi, shuningdek, ushbu qoʻrgʻon Oʻrta Osiyo xalqlari uchun ham katta strategik ahamiyatga ega edi[3].

1847-yilda Sirdaryoning quyi oqimida ruslar Raim qalʼasini qurib, janubga qarab harakatlana boshladilar. Oqmachit ularning keyingi rivojlanishi va daryoning yuqori oqimini bosib olishga jiddiy toʻsiq boʻlgan[4].

Yurishning sabablari

tahrir

1851-yil mart oyida Orenburg harbiy gubernatori V.A.Obruchev imperatorga Qoʻqon qal’asi Oqmachtni egallash zarurati va Xivaga qarshi boʻlajak yurish haqida maktub yoʻlladi[5]. Sibirning Orenburg bilan chegarasini yopish va bu hududlarda qoʻqonliklarning taʼsiriga chek qoʻyish maqsadida 1850-yillarda qoʻqonliklar hujum qilib, chorva mollarini oʻgʻirlay boshlaganligini, mahalliy aholiga ogʻir soliq va majburiyatlarni yuklaganligini bahona qilib Oqmachitni olishga qaror qilindi[6].

Biroq, 1851-yilda Obruchev isteʼfoga chiqdi va Orenburg viloyatini boshqarish yana V.A. Perovskiy qoʻliga oʻtdi. Perovskiy ham Oqmachitni qoʻlga olish gʻoyasini qoʻllab-quvvatladi va katta yurish uchun kuch toʻplay boshladi. Perovskiy imperator Nikolay I ga yoʻllagan murojaatida ham Sirdaryoning ikki qirgʻogʻidagi Qoʻqon va Xivaning barcha qal’alarini vayron qilishga ruxsat soʻradi[7].

1852-yilda Qoʻqon xonligida qipchoq koʻchmanchilari bilan oʻtroq aholi oʻrtasidagi kurash haqiqiy urushga aylanib ketdi. 1852-yil oktabrda Bilqillomda „Qipchoqlar“ rahbari Musulmonqul bilan xonning akasi Mallabek oʻrtasida jang boʻladi. Birinchi toʻqnashuvdan soʻng ikkala tomon ham orqaga chekindi, ammo yakunda xonlik qoʻshinlari gʻalaba qozondi. Hatto Qoʻqonda qipchoqlar qirgʻini uyushtirilgan. Ichki nizolar, albatta, qoʻqonliklarning birlashishiga toʻsqinlik qildi va davlatning tashqi ahvolini zaiflashtirdi[8].

Orenburgdagi Xiva elchisi Perovskiy bilan muzokaralar chogʻida xon Sirdaryo ustidan nazoratni turk sultoni yoki inglizlar qoʻliga topshirish bilan tahdid qildi. Elchi, shuningdek, 1851-yilda bu masalani muhokama qilish uchun "Sulton nomidan taniqli turk"[9]yuborilganini ham eslatib oʻtdi. Qolaversa, xivaliklar Qoʻqonga yordam berishni istamagan chunki ikki oʻrtada yaxshi munosabatlar boʻlmagan.[10]

Birinchi hujum

tahrir

1852-yilning bahorida Oqmachitning oʻsha paytdagi komendanti Jaqipbek qoʻmondonligi ostidagi 1500 kishilik qoʻshin rus hududiga bostirib kirdi, biroq vaqt oʻtishi bilan ular rus qoʻshinlaridan qochib, qozoq mollarini tashlab ketishdi. Shundan soʻng Qoʻqon Oqmachitini qoʻlga kiritish orqali masalani tubdan hal qilish kerakligi ayon boʻldi. Shu maqsadda Orenburg korpusi komandiri, korpusning bosh kvartalmasteri general-adyutant Perovskiy Orol dengizidagi Blarambergga yoʻl oldi. U yerga borib, otryad tuzib, birdan Oqmachit yaqinida paydo boʻlib, uni qoʻlgan kiritishni buyurdi[11]. 470 kishilik otryad qal’aning tashqi devorini olib buzishga muvaffaq boʻldi, ammo qal’ani oʻzni ololmadi — ularning hujumi juda qisqa boʻldi. Jangda ulardan 20 kishi halok boʻldi, 52 kishi yaralandi va orqaga chekindi. Chekinishda qoʻqonliklar tomonidan tashlab ketilgan 3 ta qalʼa: Kumushqoʻrgʻon, Chimqoʻrgʻon va Qoʻshqoʻrgʻon vayron qilingan[12].

Kuchlar nisbati

tahrir

Oqmachit qal’asi

tahrir

Oqmachit qal’asi har tomondan qamish va butalar bilan oʻralgan katta chuqurlikda joylashgan. Bu chuqurlik Bekaliqoʻgʻa deb atalgan va toshqin paytida Qoraoʻzak orqali Sirdaryo suvi bilan toʻlgan.

Oqmachit qal’asi, odatda, oʻrta asr shaharlarida boʻlgani kabi, ikkita devordan iborat edi: tashqi va ichki qal’a, suv xandaqlari va burchaklaridagi minoralar bilan oʻralgan va 50 sajn (100 m) dan ortiq taxminan 9 metr balandlikda boʻlgan loydan yasalgan. Ichki devorlar tashqi devorlarga qaraganda ancha balandroq qurilgan. Oʻrta Osiyo va Janubiy Qozogʻistonda keng qoʻllaniladigan sinch uslubidan istehkomlar qurishda foydalaniladi. Oradan 15 yil oʻtib Turkiston yurishlarida qatnashgan A.N.Kuropatkinning xotiralarida qayd etilishicha, „oʻsha paytdagi artilleriya hujumlari Oʻrta Osiyoning qalin devorlarini buza olmasdi“. Sirdaryo irmoqlari ham shaharning qoʻshimcha himoyasi vazifasini oʻtagan[13].

Qal’a garnizoni 3 ta toʻp va 300 askardan iborat edi[14].

Perovskiy qoʻshini

tahrir

Otryad 4-chi Orenburg chegara batalyonining uchta rotasi, 500 ta Ural kazaklari, 2 yuzta Orenburg kazaklari va 500 ta boshqirdqoʻshinlari, 36-artilleriyachi rota va sapyorlar brigadasidan iborat edi. Dengiz boʻlinmasida kapitan-leytenant Aleksey Ivanovich Butakov qoʻmondonligidagi "Perovskiy" temir paroxodi ham mavjud edi.

Butun otryad 2168 nafar harbiy xizmatchidan iborat boʻlib, ulardan 89 nafari ofitser va mansabdor shaxslar (3 general, 12 shtab ofitseri, 50 serjant, 14 turli boʻlimlarning mansabdor shaxslari), shu jumladan 12 ta toʻp va 5 ta minomyot, shuningdek, 500 ta qozoq koʻngillilari bor edi[15]. Qozoq koʻngillilari razvedka va yuk tashish bilan shugʻullangan. Boshqa maʼlumotlarga koʻra, qoʻshinlar soni 2350 nafar askar va ofitserga, 500 nafar qozoqlarga yetgan[16].

Ikkinchi hujum

tahrir

Keyingi yil, 1853-yilda, Blaramerg hujumini keng miqyosda takrorlashga qaror qilindi. Ekspeditsiyaga Orenburg korpusi qoʻmondoni general-adyutant Perovskiy boshchilik qilgan, qamalni esa general-mayor S.A.Xrulev boshqargan. 1853-yil 6-mayda Perovskiy boshchiligida otryadning birinchi kolonnasi Orenburgni tark etdi.

18 kun ichida, 410 km yoʻldan soʻng, Perovskiy otryadining asosiy esheloni 1853-yil 3-iyulda Oqmachit qoʻrgʻoniga yetib keldi. Ikki kundan keyin oxirgi eshelonlar yetib keldi. 8-iyulga oʻtar kechasi qal’adagilar allaqachon beshta toʻpni oʻrnatib boʻlgan edi[17]. Qamal tugagach, ruslar bilan qal’a oʻrtasida otishma boʻlib, qoʻqonliklar devorga qoʻl granatalarini uloqtirdilar. Boʻlinma toʻp va minomyotlardan 160 ga yaqin snaryad va 40 ta raketa otdi. Ammo artilleriya oʻqlari samarasiz edi: rus snaryadlari loydan yasalgan 8 m dan ortiq qal’aning devorlarini teshib oʻtolmadi. 11-iyulda dushman sharqiy minorani artilleriyadan otish orqali yoʻq qilishga muvaffaq boʻldi. Shundan soʻng, shu yerda jamlangan barcha 12 ta toʻp qal’a devorlariga katta teshik ochdi. Erishilgan muvaffaqiyatdan foydalanishning iloji boʻlmadi — hujum darhol boshlanmadi va 13-iyulga oʻtar kechasi qoʻqonliklar teshikni yopishga muvaffaq boʻlishdi[18].

28-iyulga oʻtar kechasi qamal boshlanganidan 25 kun oʻtgach, yana hujum boshlandi. Oʻsha paytda kapitan Nikolay Osipovich Orlovskiyning shtab-kvartirasi quruvchilar gvardiyasi sapyorlar guruhi bilan 23 kun davomida qal’a ostidan tunnel qazishgan[19]. Oxir oqibat, ular qal’a ostida portlovchi moddalar oʻrnatilib portlatilgan va oʻsha yer toʻplar bilan nishonga olingan. Soat 4:30 ta qal’a bosib olindi. Jangda Oqmachit komendanti Muhammad Vali halok boʻldi[17].

Qumdagi jang

tahrir

Oqmachitni qaytarib olishga ahd qilgan toshkentlik Beklarbek Shodmanxoʻja 1853-yil avgust oyi oʻrtalarida ruslarga qarshi yurish qildi. Uning qoʻshini 7000 kishi atrafida edi.

Harbiy serjant Borodinning 150 nafar Ural kazaklari, 120 nafar piyoda va 3 minomyotchidan iborat otryadi qoʻqonliklar bilan jang uchun Oqmachitdan joʻnab ketdi. 24-avgustda Sirdaryo sohillarida jang boʻldi. Kunduzi toshkentliklar soni bir necha baravar kam boʻlgan ruslar guruhiga hujum qilishdi, lekin har safar ularga miltiq va patronlardan oʻq otib, orqaga chekinishga majbur qilishdi. Ertasi kuni Shodmanxoʻja qoʻshinini olib ketdi[17].

 
1853-yil 28-iyuldagi hujumdan keyingi Oqmachit qal’asining koʻrinishi

Qoʻqonliklarning qarshi  hujumi

tahrir

1853-yil 14-dekabrda asosan otliqlardan iborat 13000 kishi 17 ta toʻp bilan qal’aga yaqinlashdi, qal’ada 14 ta toʻp va 5 ta minomyot ega 1055 garnizon askari bor edi. Qurilish hali tugallanmagan va qal’a qamalga dosh bera olmasdi. Shuning uchun qal’a komendanti podpolkovnik M.V. Ogarev hujumga oʻtishga qaror qildi. 18-kuni tongda kapitan Shkup boshchiligida 550 kishi 4 ta toʻp va 2 ta raketa moslamasi bilan qalʼadan yoʻlga chiqdi.

Qoʻqonliklar rus qoʻshinining ozligini payqab, oʻzlarining son jihatdan ustunligidan unumli foydalanishga qaror qildilar, tomonlarni oʻrab oldilar va qoʻshinlarni qalʼadan butunlay ajratib olish uchun chekinishga kirishdilar. Qoʻqonliklarning katta qismi ruslar orqasidan zarba berishga harakat qildi, shuning uchun markazda, toʻp va lagerda toʻplanganlar soni sezilarli darajada kamaydi. Shkup bundan darhol foydalandi: atigi 3 ta piyoda vzvod (110 kishi) va yuz kazakni oʻz oʻrnida qoldirib, qolgan 6 ta vzvod (230 kishi) qoʻqonlillaga hujum qilib barcha 17 ta toʻpni qoʻlga oldi. Bundan tashqari, har biri 80 kishidan iborat ikkita kichik otryad bittadan toʻp bilan yetib kelishdi va ular qolgan vzvodga yordam berish uchun qoʻqonliklarning orqa tomoniga zarba berdi. Qoʻqondan 2000 ga yaqin odam halok boʻldi va yaralandi, 7 ta bayroq, 17 ta toʻp va 130 kg portlovchi moddalar qoʻlga olindi. Rossiyada 18 kishi halok boʻldi, 49 kishi yaralandi. Ushbu muvaffaqiyati uchun podpolkovnik Ogarev general-mayor unvoni bilan taqdirlandi va 4-darajali Avliyo Georgiy ordeni bilan mukofotlandi[11].

Natijalar va  oqibatlar

tahrir

Imperator Qoʻqon qal’alarini qoʻlga kiritgani uchun otliq qoʻshin generali Perovskiyga minnatdorchilik bildirdi va Oqmachit qal’asini Perovskiy qal’asiga oʻtkazish toʻgʻrisida buyruq berdi. Oqmachitning qoʻlga olinishi Perovskiyga Yevropada katta shon-shuhrat keltirdi va Rossiya uchun bu Oʻrta Osiyoda qoʻshinlari tomonidan bosib olingan birinchi shahar boʻldi.[7]

Yangi chegaralar Rossiya imperiyasining Markaziy Osiyodagi yagona harbiy istehkomlar tizimini shakllantirishni yakunladi. Sirdaryo chizigʻi Orenburg yoʻnalishining bevosita davomi boʻlib, Orol dengizidan Uralning quyi oqimigacha boʻlgan istehkomlar chizigʻini oʻz ichiga olgan. 1853-yil oktabrda Rossiyaning Qrim urushi bilan band boʻlishi bir muddat uning Oʻrta Osiyodagi hujumi toʻxtatdi, keyinchalik esa 1867-yilda Oʻrta Osiyoda rus qoʻshinlari tomonidan bosib olingan yerlar negizida Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi[1].

Harbiy sohada rus qoʻmondonligining dushmanga nisbatan qozongan gʻalabasi shubhasiz yutuq edi. Oqmachitni qamal qilish koʻp sonli artilleriya vositalaridan foydalangan holda amalga oshirildi.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Grebner A. V. „Osadi i shturmi sredne-aziyatskixʼ krѣpostey i naselennixʼ punktovʼ“. Ocherkʼ A. Grebnera. (Otdѣelniy ottiskʼ izʼ Injen. jurn. № 1 i 2 1897 g.). SPb., Tipografiya i Litografiya V. A. Tixanova, Sadovaya, № 27, 1897. — 78 s., 3 l. chert.
  2. ↑ Terentev M. A. Rossiya i Angliya v Sredney Azii. — SPb.: tip. P. P. Merkuleva, 1875.
  3. ↑ Terentev M. A. Rossiya i Angliya v Sredney Azii. — SPb.: tip. P. P. Merkuleva, 1875.
  4. ↑ Grebner A. V. „Osadi i shturmi sredne-aziyatskixʼ krѣpostey i naselennixʼ punktovʼ“. Ocherkʼ A. Grebnera. (Otdѣelniy ottiskʼ izʼ Injen. jurn. № 1 i 2 1897 g.). SPb., Tipografiya i Litografiya V. A. Tixanova, Sadovaya, № 27, 1897. — 78 s., 3 l. chert.
  5. ↑ Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
  6. ↑ Yuriy Katorin. „Vzyatie russkimi voyskami kokandskoy kreposti Ak-Mechet“ v elektronnom jurnale „Nauka i texnika“
  7. ↑ 7,0 7,1 Feoktistova Ye. A. Osobennosti arxitekturno-planirovochnogo formirovaniya krepostey Yujnogo Kazaxstana v XIX veke. Mir nauki, kulturi, obrazovaniya 2010 № 03 (25).
  8. ↑ Statya „Ak-Mechet“ v Voennoy ensiklopedii Sitina.
  9. ↑ Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
  10. ↑ Plensov, A. K. Delo pod Ikanom. SPb. Izdatelstvo „Istoriko-kulturniy sentr Karelskogo peresheyka“, 2014. 320 s. S illyustratsiyami. ISBN 978-5-9905826-9-9. S. 22—24
  11. ↑ 11,0 11,1 Yuriy Katorin. „Vzyatie russkimi voyskami kokandskoy kreposti Ak-Mechet“ v elektronnom jurnale „Nauka i texnika“
  12. ↑ Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
  13. ↑ Feoktistova Ye. A. Osobennosti arxitekturno-planirovochnogo formirovaniya krepostey Yujnogo Kazaxstana v XIX veke. Mir nauki, kulturi, obrazovaniya 2010 № 03 (25).
  14. ↑ Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
  15. ↑ Yuriy Katorin. „Vzyatie russkimi voyskami kokandskoy kreposti Ak-Mechet“ v elektronnom jurnale „Nauka i texnika“
  16. ↑ Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Plensov, A. K. Delo pod Ikanom. SPb. Izdatelstvo „Istoriko-kulturniy sentr Karelskogo peresheyka“, 2014. 320 s. S illyustratsiyami. ISBN 978-5-9905826-9-9. S. 22—24
  18. ↑ Grebner A. V. „Osadi i shturmi sredne-aziyatskixʼ krѣpostey i naselennixʼ punktovʼ“. Ocherkʼ A. Grebnera. (Otdѣelniy ottiskʼ izʼ Injen. jurn. № 1 i 2 1897 g.). SPb., Tipografiya i Litografiya V. A. Tixanova, Sadovaya, № 27, 1897. — 78 s., 3 l. chert.
  19. ↑ Plensov, A. K. Delo pod Ikanom. SPb. Izdatelstvo „Istoriko-kulturniy sentr Karelskogo peresheyka“, 2014. 320 s. S illyustratsiyami. ISBN 978-5-9905826-9-9. S. 22—24

Adabiyotlar

tahrir
  • Yuriy Katorin. „Vzyatie russkimi voyskami kokandskoy kreposti Ak-Mechet“ v elektronnom jurnale „Nauka i texnika“
  • Pereyti obratno: Statya „Ak-Mechet“ v Voennoy ensiklopedii Sitina
  • Pereyti obratno: Grebner A. V. „Osadi i shturmi sredne-aziyatskixʼ krѣpostey i naselennixʼ punktovʼ“. Ocherkʼ A. Grebnera. (Otdѣelniy ottiskʼ izʼ Injen. jurn. № 1 i 2 1897 g.). SPb., Tipografiya i Litografiya V. A. Tixanova, Sadovaya, № 27, 1897. — 78 s., 3 l. chert. Pereyti obratno:1 2 Terentev M. A. Rossiya i Angliya v Sredney Azii. — SPb.: tip. P. P. Merkuleva, 1875.
  • Pereyti obratno: Feoktistova Ye. A. Osobennosti arxitekturno-planirovochnogo formirovaniya krepostey Yujnogo Kazaxstana v XIX veke. Mir nauki, kulturi, obrazovaniya 2010 № 03 (25).
  • Pereyti obratno: Plensov, A. K. Delo pod Ikanom. SPb. Izdatelstvo „Istoriko-kulturniy sentr Karelskogo peresheyka“, 2014. 320 s. S illyustratsiyami. ISBN 978-5-9905826-9-9. S. 22—24
  • Pereyti obratno: Mixaylov A. A. Perviy brosok na yug / A. A. Mixaylov. — M.: OOO „Izdatelstvo ACT“; SPb.: „Severo-Zapad Press“, 2003. — 429 s. — (Voenno-istoricheskaya biblioteka). Tiraj 5000 ekz. ISBN 5-17-020773-5 (OOO „Izdatelstvo ACT“). ISBN 5-93699-163-0 („Severo-Zapad Press“). Glava 4. „Voyna s Kokandom“.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Oqmachitning_bosib_olinishi&oldid=4550034" dan olindi