Pandora qutisi — qadimgi yunon mifologiyasida qadimgi yunon shoiri Gesiodning „Trudi i dni“ (oʻzbekcha: „Asarlar va kunlar“) sheʼrida abadiylashtirilgan Pandora afsonasi bilan bogʻliq artefakt^[1]. Afsonaning asl nusxasida eslatib oʻtilgan idish aslida katta saqlash idishi hisoblangan, ammo keyinchalik u „quti“ deb notoʻgʻri tarjima qilingan.

Zamonaviy davrda quti „katta va kutilmagan muammolarning har qanday manbasi“^[2], yoki muqobil ravishda „qimmatli koʻrinadigan, lekin aslida laʼnat boʻlgan sovgʻa“^[3] degan maʼnoni anglatuvchi idioma rolini oʻynaydi. Keyinchalik halokat idishining tavsiflari xilma-xil boʻlib, afsonaning baʼzi adabiy va badiiy qayta ishlanishi Pandoraning oʻzidan koʻra idiomatik qutining mazmuniga koʻproq eʼtibor qaratgan.

Mifologiyada

Gesiodning yozishicha, Prometey Olimp tog‘idan o‘t o‘g‘irlaganida, xudolar shohi Zevs bunga javoban o‘zi yaratgan Pandorani Prometeyning ukasi Epimeteyga berib yuborgan. Epimetey qoʻlidagi idishni ochdi, buning natijasida Pandora kasallik, oʻlim va boshqa koʻplab noaniq baxtsizliklar bilan dunyoga chiqdi^[4]. Epimetey idishni yopishga shoshilgan boʻlsa-da, unda faqat bitta mohiyat qoldi, odatda „umid“ deb ataladi (garchi u „aldamchi kutish“ deb ham salbiy maʼnoga ega boʻlishi mumkin edi)^[5].

Bu afsona „Pandora qutisini ochish“ idiomasini keltirib chiqardi, bu koʻplab kutilmagan muammolarni keltirib chiqaradigan biror ishni qilish yoki boshlash degan maʼnoni anglatadi^[6].

"Quti" etimologiyasi

Mifning oʻzida dastlab „quti“ qadimgi yunon tilidagi „pithos“ (oʻzbekcha:"katta koʻza"|yunoncha: πίθος)^[7]^[8] edi. U sharob, moy, don yoki boshqa oziq-ovqatlarni saqlash uchun yoki marosim maqsadlarida inson kulini koʻmish uchun idish sifatida ishlatilgan, undan ruhlar chiqib ketgan va qaytib kelishlari aniq deb ishonilgan^[9]. Koʻpgina tadqiqotchilar loydan yaratilgan Pandoraning oʻzi va illatlarni oʻz ichiga olgan sopol idishi oʻrtasidagi yaqin oʻxshashlikni koʻrishgan^[10].

Pithos soʻzining notoʻgʻri tarjimasi odatda XVI asrda yashagan Rotterdamlik gumanist Erazm nomi bilan bogʻliq boʻlib, u oʻzining maʼlumotlarida yunoncha pithosni „quti“ degan maʼnoni anglatuvchi pixis ga oʻzgartirgan^[11]. Buni Erazm oʻzining hikoyalaridan biridagi lotincha „Malo accepto stultus sapit“ (ahmoq jarohatdan keyin dono boʻladi) maqolida tasvirlaydi. Uning versiyasida quti Epimetey tomonidan ochilgan.

Qutining tarkibi

Yunon mifologiyasida insoniyatga berilgan neʼmatlar va baxtsizliklarni oʻz ichiga olgan idishlarning muqobil tavsiflari mavjud boʻlib, ularning eng qadimgisi Gomerning "Iliada" asarida tasvirlangan.

„Epimeteyning halokatli idishni ochishi“ Giulio Bonasonening XVI asrdagi gravyurasi

Qadimgi yunon shoiri Teognis oʻz elegiyasida Gesiod hikoyasining qarama-qarshi versiyasini taklif qiladi, bunda idish illatlar bilan emas, balki barakalar bilan toʻldirilgan^[12]. Ushbu versiya zamonaviy davrda Babrius tomonidan yozilgan Ezop ertagi bilan tasdiqlangan, unda xudolar odamlarga barakali idish yuboradilar. Undagi maʼlum bir ayol oʻrniga, „ahmoq odam“ (lotincha:κκρατννρρωπος) qiziqishi tufayli idishni ochadi va ularga qochishga imkon beradi. Qopqoq yopilgandan soʻng, qutida faqat „umid“ qoldi. Bu ertak Perri indeksida 312-oʻrinni egallagan^[13].

Uygʻonish davrida Pandora idishining hikoyasi ikki mashhur yozuvchi tomonidan qayta talqin qilingan: Andrea Alciato oʻzining „Knige emblem“ (oʻzbekcha:"Gerblar kitobi") (1534) va neo-lotin shoiri Gabriele Faerno oʻzining „Fabulum Centum“(oʻzbekcha:"Yuz ertak") toʻplamida. Alciato bu voqeaga faqat umid maʼbudasi koʻza ustida oʻtirganini tasvirlash orqali ishora qildi^[14]. Faernoning qisqa sheʼrida ham umidning kelib chiqishi haqida soʻz boradi, lekin bu holda u omon qolgan „Umumjahon neʼmatlari“ (bona universa) haqida: „odamlarga yetishmayotgan barcha neʼmatlardan bir umid qalbda qoladi“ — deb yozgandi^[15].

Idishga jamlangan neʼmatlar gʻoyasi, shuningdek, Giulio Bonasone tomonidan ishlangan gravyurada aks ettirilgan, bu yerda sodir boʻlgan voqeaning aybdori Pandoraning eri Epimetey hisoblanadi.

Yunon afsonasida insoniyatga berilgan ne'matlar va yomonliklarni o'z ichiga olgan ko'za yoki idishlar to'g'risida muqobil rivoyatlar mavjud bo'lib, ular haqida Gomerning "Iliada"sida dastlabki ma'lumotlar keltirilgan.

Jov saroyining ostida ikkita ko'za bor, biri yomon in'omlar bilan, ikkinchisi esa yaxshi narsalar bilan to'ldirilgan. Momaqaldiroq xudosi ikkala idishni kimga jo'natgan bo'lsa, u yaxshilik bilan ham, yomonlik bilan ham yuzlashadi. Ammo Jov yomon in'omlardan boshqa hech narsani yubormasa, u masxara qilinadi, ochlik uni doim ta'qib qiladi va u yer yuzidan yuqoriga va pastga ko'tarilib, tushaveradi, na xudolar orasida, na odamlar orasida hurmati qolmaydi.

Miloddan avvalgi 6-asrda yashagan yunon shoiri Megaralik Teognis Gesiod qalamiga mansub bir she'rda ta'kidlaydiki:

Umid insoniyat orasida qolgan yagona yaxshi xudodir, Qolganlari Olimpga ketishdi. Ishonarli, qudratli xudo ketdi, odamlardan vazminlik ketdi, va do'stim, inoyatlar yerni tashlab ketishdi. Erkaklar qasamyodiga endi ishonib bo'lmaydi, Ular mangu xudolarni hurmat qilmay qo'yishdi, taqvodorlar guruhi yo'q bo'ldi, va erkaklar endi xulq-atvor qoidalarini yoki taqvodorlik neligini bilmaydilar.

Sharhlashdagi qiyinchiliklar

Gesiodning ilm-fani talqin qilishning eng muhim nuqtasi bo'lgan. Yovuzlik bilan to'la idishga qamalgan umid, insoniyat uchun foydami yoki boshqa bir la'natmi? Bir qator mifologiya darsliklaridagi talqinlar, M.L. Westning fikrlariga mos tushadi: Umidning bankada saqlanishi tasalli beradi va biz hozirgi kasalliklarimizga qarshi bu dori uchun minnatdor bo'lishimiz kerak". Mark Griffit kabi ba'zi olimlar esa buning teskari nuqtai nazarini keltiradi: "Umid, odamlarning hayoti yanada qayg'uli va tushkun bo'lishi uchun ulardan mahrum qilingan ne'matga o'xshaydi". Bu talqin ikkita savolni yuzaga keltiradi: birinchidan "elpis" so'zi qanday ifodalanadi, yoki yunoncha so'z "umid" singari tarjima qilinadimi?; ikkinchidan, idish erkaklar uchun elpisni saqlaydimi yoki uni erkaklardan uzoqroq tutadimi?

Ko'pgina qadimgi yunoncha so'zlar singari, elpis ham bir necha usul bilan tarjima qilinishi mumkin. Bir qator olimlar "kutish" degan neytral tarjimani afzal ko'rishadi. Klassik mualliflar elpis so‘zini “yomonlikni kutish” yoki “yaxshilikni kutish” ma’nosida qo‘llaydilar. Statistik tahlil shuni ko'rsatadiki, oxirgi ma'no barcha qadimgi yunon adabiyotida birinchisiga qaraganda besh marta ko'proq uchraydi.[23] Boshqalar ozchilikning fikriga qo’shilishadi ya’ni ularning talqiniga ko’ra, elpis "yovuzlikni kutish" (vel sim) bo'lishi kerak. Birinchi savolning javobi koʻp jihatdan ikkinchisiga bogʻliq: bankani qamoqxona yoki omborxona deb talqin qilish kerakmi? Albatta, Pandora ozod qilgan yovuzliklar uchun qamoqxona boʻlib xizmat qiladi – ular faqat insoniyatga taʼsir qiladi. Mantiq shuni ko’rsatadiki, idish elpis uchun qamoq vazifasini ham bajaradi va uni insoniyatdan saqlaydi.[26] Agar elpis kutilayotgan umidni anglatsa, afsonaning ohangi pessimistikdir: dunyodagi barcha yovuzliklar Pandoraning ko'zasidan sochilib ketgan, shu bilan birga, potentsial yumshatuvchi kuch bo'lmish umid ichkarida mahkam yopilgan. Biroz pessimistik talqin bu afsonani tushunishga undaydi: son-sanoqsiz yovuzliklar Pandoraning idishidan qochib, insoniyatga azob-uqubatlar yuboradi; insoniyat bu yovuzliklarni o'zlashtira oladi degan umid banka ichida asirlikda qolmoqda. Hayot umidsiz emas, lekin inson umidsizdir.

Bundan tashqari, umid shunchaki ko'zadagi yovuzliklardan biri, umidning yolg'on turi bo'lib, insoniyat uchun yaxshi emasligi ta'kidlanadi, chunki keyinchalik she'rda Gesiod umid bo'sh (498) va yaxshi emas (500) deb yozadi va insoniyatni mehnatsevarlikni tark etib, dangasa qilishga, yomonlikka moyil qiladi.

Faylasuf Fridrix Nitsshe “In human, all too human” asarida “Zevs boshqa yovuzliklar insonni qanchalik qiynamasin, u o‘z joniga qasd qilishini emas, balki o‘zini yangidan azoblanishiga yo‘l qo‘yishini xohladi va u bu bilan insonga yangi umid baxsh etdi.Haqiqatdan u yomonliklarning eng yomoni, chunki u insonning azobini uzaytiradi”. “Umid yaxshi/idish qamoqdir” talqiniga e’tiroz sifatida, agar ko‘za yomonliklarga to‘la bo‘lsa, ular orasida kutilgan umidning ne’mati nima qiladi? Bu tanqid ba'zilarni elpisni yovuzlikni kutish sifatida ko'rsatishga olib keladi, bu afsonaning ohangini biroz optimistik qiladi: garchi insoniyat dunyodagi barcha yovuzliklardan qiynalayotgan bo'lsa-da, hech bo'lmaganda u hayotni chidab bo'lmas holga keltiradigan yovuzlikni doimiy kutishdan saqlaydi.

Mifning optimistik o'qilishi M. L. West tomonidan ifodalangan. Elpis kutilayotgan umidning keng tarqalgan ma'nosini beradi. Va idish qochib ketgan yovuzliklar uchun qamoqxona bo'lib xizmat qilgan bo'lsa, u keyinchalik Umid uchun qarorgoh bo'lib xizmat qiladi. West shunday deb tushuntiradi: "Kasalliklarning borligini ularni bankaga qamab qo'yish yoki umid borligini uni biridan qutulish orqali ifodalash bema'nilik bo'lardi." Shunday qilib, umid odamlar uchun foydali bo’lib qoladi.

Manbalar

↑ Hesiod, Works and Days. %3Acard%3D42 47ff.
↑ Chambers Dictionary, 1998
↑ Brewer’s Concise Dictionary of Phrase and Fable, 1992
↑ Gesiod, Труды и дни, (90)
↑ Brill’s Companion to Hesiod, Leiden NL 2009, p.77
↑ Longman Dictionary of Contemporary English
↑ Schlegel and Weinfield, „Introduction to Hesiod“ p. 6
↑ Meagher 1995, p. 148
↑ Cf. Harrison, Jane Ellen, Prolegomena to the Study of Greek history, Chapter II, „The Pithoigia“, pp.42-43
↑ Cf. Jenifer Neils 2005, p.41
↑ Meagher 1995, p. 56
↑ Theognis, 1135ff.
↑ Aesopica
↑ In simulachrum spei
↑ Fabulum Centum, London 1743, Fable 94, p.216

Adabiyotlar

Afanasakis, Apostolos, Hesiod: Teogoniya, ishlar va kunlar va Gerakl qalqoni . Tarjima, kirish va sharh, Jons Xopkins universiteti nashriyoti, Baltimor va London, 1983-yil. qarang. P.90
Beall, E. „Hesiodning Pandora jarining mazmuni: Erga 94-98“, Hermes 117 (1989) 227-30.
Gantz, Timoti, Erta yunon afsonasi: adabiy va badiiy manbalar boʻyicha qoʻllanma, Jons Xopkins universiteti nashriyoti, 1996-yil, Ikki jild: ISBN 978-0-8018-5360-9 (1-jild), ISBN 978-0-8018-5362-3 (2-jild).
Griffit, Mark. Esxil Prometey bogʻlangan matn va sharh (Kembrij, 1983).
Gesiod; Asarlar va kunlar, Xyu G. Evelin-Uayt tomonidan ingliz tiliga tarjima qilingan Gomer madhiyalari va Gomerikada, Kembrij, MA., Garvard universiteti nashriyoti; London, Uilyam Heinemann Ltd. 1914 yil. Perseus raqamli kutubxonasida %3Acard%3D1 onlayn versiya .
Lamberton, Robert, Gesiod, Nyu-Xeyven: Yel universiteti nashriyoti, 1988 yil. ISBN 0-300-04068-7 . qarang. II bob, „Teogoniya“ va III bob, „Ishlar va kunlar“, ayniqsa bet. Pandora hikoyasini yonma-yon taqqoslash va tahlil qilish uchun 96-103.
Leinieks, V. „ Elpis in Hesiod, Works and Days 96“, Philologus 128 (1984) 1-8.
Meagher, Robert E.; Xelenning maʼnosi: qadimiy ikonani qidirishda, Bolchazy-Karducci nashriyoti, 1995 yil. ISBN 978-0-86516-510-6 .
Neils, Jenifer, " Pitosdagi qiz: Hesiodning Elpisi ", Periklean Afinada va uning merosi. Muammolar va istiqbollar, tahrirlar. JM Barringer va JM Xurvit (Ostin: Texas universiteti matbuoti), 2005, bet. 37-45.
Panofskiy, Dora va Ervin. Pandora qutisi. Afsonaviy ramzning oʻzgaruvchan tomonlari (Nyu-York: Panteon, Bollingen seriyasi) 1956 yil.
Revard, Stella P., „Milton va afsona“ haqiqatni qayta yigʻish: Yigirma birinchi asr Milton, Charlz V. Durham tomonidan tahrirlangan, Kristin A. Pruitt, Susquehanna University Press, 2003 yil. ISBN 9781575910628 .
Rose, Gerbert Jennings, Yunon adabiyoti boʻyicha qoʻllanma; Gomerdan Lucian davriga qadar, London, Methuen & Co., Ltd., 1934 yil. qarang. ayniqsa III bob, Gesiod va Hesiodic maktablari, p. 61
Schlegel, Ketrin va Genri Vaynfild, Gesiodda „Gesiodga kirish“ / Teogoniya va ishlar va kunlar, Michigan universiteti matbuoti, 2006 yil. ISBN 978-0-472-06932-3 .
Verdenius, Villem Yakob, Gesiod asarlari va kunlari haqida sharh vv 1-382 (Leiden: E. J. Brill, 1985). ISBN 90-04-07465-1 . Ushbu asarda Pandora hikoyasi va jar haqidagi turli nazariyalar va taxminlarning juda chuqur muhokamasi va sintezi mavjud. Qarang: 62 va 63 va undan keyingi betlar.
Gʻarbiy, M.L. Gesiod, Ishlar va kunlar, ed. prolegomena va sharhlar bilan (Oksford 1978)

[1] Hesiod, Works and Days. %3Acard%3D42 47ff.

[2] Chambers Dictionary, 1998

[3] Brewer’s Concise Dictionary of Phrase and Fable, 1992

[4] Gesiod, Труды и дни, (90)

[5] Brill’s Companion to Hesiod, Leiden NL 2009, p.77

[6] Longman Dictionary of Contemporary English

[7] Schlegel and Weinfield, „Introduction to Hesiod“ p. 6

[8] Meagher 1995, p. 148

[9] Cf. Harrison, Jane Ellen, Prolegomena to the Study of Greek history, Chapter II, „The Pithoigia“, pp.42-43

[10] Cf. Jenifer Neils 2005, p.41

[11] Meagher 1995, p. 56

[12] Theognis, 1135ff.

[13] Aesopica

[14] In simulachrum spei

[15] Fabulum Centum, London 1743, Fable 94, p.216

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]