Yunon mifologiyasi

Yunon mifologiyasi - (“mif” - yunoncha “afsona”) qadimgi Yunonistonda dunyo va tabiatning kelib chiqishi haqidagi tasavvurlar asosida yaratilgan hikoya va afsonalar. Bu kabi hikoyalarga qadimgi yunon dinining ajralmas qismi boʻlgan: olimpiya xudolari, shuningdek, yarim xudolar, qahramonlar va ularning hayoti haqidagi hikoyalar kiradi.

Dastlab og’zaki shaklda bo’lgan bo’lsa-da, o’sha davr shoir va yozuvchilarining xizmati bilan ular bugunga qadar yetib kelgan. Xudolarning paydo bo’lishi, ularning gigantlar va titanlar bilan kurashlari haqida asosan Hesiodning “Teogoniya” (Xudolarning paydo bo’lishi) dostonida qayd etilgan. Shuningdek, yunon mifologiyasining ko’plab afsona va rivoyatlari Homerning “Illiada” va “Odisseya”, Rimlik shoir Ovidiyning “Metomorfozala” (Evrilishlar) dostonlarida uchraydi.

Tarixi

Yunon afsonalari mil. avv. 3000-yilda Kritdapaydo boʻlgan. Krit aholisi atrof-muhit va tabiat hodisalarini tushunmaganliklari sababli ulardan qoʻrqganlar. Yaʼni agar chaqmoq chaqsa, „Biz xudolarning qahrini keltirdik“, deb oʻylaganlar. Shu tariqa, ibtidoiy yunon odamining hayoti tabiiy kuchlardan qoʻrquv ostida davom etgan. Bu omil ularning eʼtiqodlariga taʼsir koʻrsatgan va dastlabki falak maʼbudlaring yerdagi qiyofalari – olimp xudolari: Zevs- momqaldiroq va bulutlar xudosi, maʼbudlar maʼbudi; Poseydon – dengiz xudosi; Aid – ohirat hoqoni; Gera- Zevsning xotini, osmon ilohasi, maʼbudalar malikasi kabilar tasavvuri shakllangan.

Yevropa xalqlari tomonidan bir necha asrlik bosqinlardan soʻng, ularning eʼtiqodlarida yangi konfiguratsiya paydo boʻldi va shu sinkretizmdan qadimgi Yunonistonda yigʻilgan afsonalar keng tarqala boshladi.

Yunon mifologiyasi xronologiyasi

Yunon mifologiyasiga koʻra, olamning yaralishi 3ta asosiy bosqichlardan iborat:

Xudolar yoshi- dunyo qanday yaratilganligi, birinchi xudolar va odamlarning paydo boʻlishi haqidagi dastlabki hikoyalarni oʻz ichiga olgan davr. Bu davr afsonalarida Xaos, Gaiya, Yerdan soʻng, tirik mavjudotlar uchun unumdor va xavfsiz makon qanday paydo boʻlganligi, Tartarus (spektral olam) Eros bilan (muhabbatning hayotiy kuchi) hosil boʻlganligi haqida hikoya qilinadi.

Keyin zulmat (Erebos), tun (Nix), samoviy va yerdagi yorugʻlik (Eter va Hemera) va osmon (Uran) paydo boʻldi. Ulardan birinchi samoviy sulolani tugatgan boshqa xudolar va ilohlarpaydo boʻldi, masalan, Gipnos (uyqu), Moiralar, Sikloplar va Gekatonchirlar (50 boshli hayvonlar). Mana shu bosqichda xudolar oʻrtasidagi birinchi toʻqnashuvlar paydo boʻla boshladi. Bunday toʻqnashuvlar Zevsboshchiligida, uning ukalari Demeter, Gera, Hades, Xestiya va Poseydonlar bilan birga boʻlgan. Toʻqnashuvlar Yunon mifologiyasida taniqli xudolardan boʻlgan ikkinchi sulolaning paydo boʻlishiga olib keldi.

Zevsning qizi Afina birinchi odamning yaratuvchisi boʻlgan.

Xudolar va odamlar asri – Ushbu bosqichda xudolardan odamlar koʻpaya boshlaydi, xuddi Afrodita , Anxislar singari va odamlar xudolar haqida xabardor boʻlib, ular bilan toʻqnashuvlarni boshlaydilar. Prometey ilohiy olovni oʻgʻirlagani bunga yaqqol misoldir.

Qahramonlik davri – bu Troyan urushi kabi yarim xudolar va odamlar haqidagi hikoyalarning toʻplami. Ushbu davrda buyuk xudolarning obroʻsi yoʻqoladi.

Bu davr adabiy namunalari qahramonlik missiyasi bajarilib, ogʻir sinovlarni boshdan kechirilishi, mifologik hayvonlar (Teseus va Minotavr) bilan yuzma-yuz turishi yoki oʻlimga duchor boʻlishlari kerak boʻlgan oʻlim odamlari ekspluatatsiyasini yuksaltirishga qaratilgan.

Yunon mifologiyasi qahramonlari

• Aktyor oʻgʻli Ir- personaj; Aktyorning o’g’li, Demonassaning eri, Yevrition va Yevritadantning otasi,
• Argonavt Faler- Alkonning o’g’li; dafn o’yinlari ishtirokchisi; kentavr bilan jang qilgan; bir qancha shaharlarga asos solgan,
• Argos podshohi Triop- Argosning 7-shohi; axeylar shohi,
• Argos podshosi Ias - Argosning 8-shohi; Triopning o’g’li,
• But, argonavt - Taleont yoki Poseydonning o’g’li. Boshqa nomi argonavt; mahalliy afsonaviy hukmdor,
• Dedal shogirdi Talos - juda iste’dodli ixtirochi personaj,
• Deksifeya - Telxinlar qiroli Damonning qizi; Minosning sevgilisi,
• Delf - shoh, hayvonlarning ichak-chavog’i, tushlar va belgilarga qarab fol ochish xususiyatiga ega bo’lgan,
• Demonassa - Argosda hukmronlik qilgan sulola a’zosi,
• Efalid - mahoratli kamonboz; kuchli xotira sohibi; Yason va boshqa qahramonlar bilan birganlikda oltin mo’ynani izlashda qatnashgan,
• Efra Okeanida - u Atlantdan 5ta giada va 7ta pleyada tug’gan (boshqa manbada 15pleyhada),
• Egisf qizi Erigona - bir qator antik fojialar ishtirokchisi; ota-onasi uchun o’g’ay akasi Orestdan qasos olgan,
• Enotroflar - Dionisning qizlari; yerdan moy, don, sharob ololadigan qizlar,
• Epiona - og’riqni yengillashtiradigan ma’buda,
• Eribot - argonavt; dafn o’yinlari ishtirokchisi; disk uloqtiruvchi,
• Erigona - otasining o’limi sababli o’zini osib qo’ygan mashhur personaj; o’limidan so’ng Zevs uni Sunbula yulduz turkumiga aylantirb qo’ygan,
• Ersa (ma'buda) - shudring ma’budasi ,
• Esak - tushlarning mohir ta’birchisi,
• Eson - lolk shohi; Yasonning otasi,
• Etna nimfa - Zavs sevgan sitsiliyalik nimfa,
• Etol - Eliada shohi; tasodifan Yasonning o’g’li qotiliga aylangan,
• Evrinoma - yoki Yevrinoma; okeanidalardan biri; Zevsning 3-xotini,
• Evteniya - ravnaq va farofonlik ma’budasi
• Fessaliya podshosi Triop - ajdarho hujumidan halok bo’lib, Ilon eltuvchi yulduz turkumiga aylangan noshud shoh,
• Germes oʻgʻli Yevrit - eng jasur argonavt; Kalidon ovi ishtirokchisi; dafn o’yinlarida kamondan o’q uzish g’olibi,
• Helios oʻgʻli Triop - Triop va Knidning asoschisi
• Ida, nimfa - Zevs yangi tug’ilganda unga yashirincha g’amxo’rlik qilgan,
• Kos podshosi Yevripil - Poseydonning o’g’li; Gerakl tomonidan o’ldirilgan,
• Krit buqasi - Krit qiroli Minosning buqasi; ba’zilar Minosning o’zi buqaga aylangan deb ishonadilar,
• Mariandinlar podshosi Titiy - idalik daktil,
• Metapont - Sizifning oʻgʻli, Troya urushi ishtirokchisi, Metapont shahrining eponimi,
• Metida - donolik timsoli; titanida (okeanida),
• Metion - Afina qiroli; ba’zi manbalarda Dedalning otasi,
• Metopa, nimfa - daryo nimfasi; Asop Fliasiyning rafiqasi,
• Mirmidon - Mirmidon qabilasining eponimi,
• Mirra - boshqa nomi Smirna; g’oyat go’zal qahramon; daraxtga aylangan,
• Skayya - ellikta Danaidlardan biri,
• Skif (Gerakl oʻgʻli) - birinchi shoh; skiflarningasoschisi,
• Steropa - pleyada; Atlant va Pleonaning qizi; Aresning sevgilisi,
• Stilba - okeanida; Okean va Tetisning qizi
• Stimfal, Elat oʻgʻli - Arkadiya qiroli,
• Stimfaliya qushlari - mis tumshuqlari va tirnoqlari bo’lgan vaxshiy qushlar; qanotlarini o’q kabi sochganlar; odamlar va hosillarni yeyishgan; Geraklning oltinchi jasorati,
• Tafiy - Paseydonning o’g’li,
• Tilanchi Ir - ochko’zligi, beadabligi va jirkanchligi bilan mashhur tilanchi,
• Tiphys - Argoning rulchisi; argonavtlar haloskori,
• Tirren - 12 shahar asoschisi; kuchli aql zakovatli, kulrang sochli personaj,
• Titon - o’lmas qariya,
• Yevdor - Troya urushi ishtirokchisi; tez yuguruvchi va jasur jangchi,
• Yevkleya - kichik xarit; pok ma’buda sifatida hurmat qilingan,
• Yevmel, Admet oʻgʻli - „Alkestid“ tragediyasining bosh qahramoni,
• Yevmey - Odisseyning sodiq quli,
• Yevney, Yason oʻgʻli - Yasonning o’g’li; arava poygalari g’olibi,
• Yevriganeya - Edipning xotini,
• Yevrilox - Krinkning afsunidan qochib qutulib, cho’chqaga aylantirilmagan yagona odam.