Qoʻrgʻontepa (Ishtixon)

Qoʻrgʻontepa — Ishtixon tumani Orlot qishlogʻida joylashgan. Qishloq 1979-yilda oʻralgan devorlarning muntazam konturlari va antiqa turdagi koʻtarilgan kengliklari bilan Galina Pugachenkova bilan boʻlgan ekspertiza guruhining eʼtiborini tortgan. 1980—1984-yillarda guruh oʻz arxeologik ishini olib borgan. Topografik jihatdan hududni uchta boʻlimga ajratishgan: qal’a, Shahriston I va uning keyingi qismi Shahriston Il.

Qoʻrgʻontepa
Meʼros obyekti
Mamlakat	Oʻzbekiston
Ilk eslatilishi	Eramizdan avvalgi VII-VIII asr
Markazi balandligi	650 m
Rasmiy til(lar)i	Oʻzbekcha

Istehkomning tuzilishi

Shahriston I joylashgan hudud

Qal’aning yoʻnalishi ham, oʻziga xos konfiguratsiyasi ham koʻrinishidan u asos solingan tepalikning shakli va yoʻnalishi bilan belgilanadi: janubiy yarmida toʻrtburchaklar, keyin burchak ostida beshburchak konturga ega boʻlgan ikki qirrani hosil qilgan. Qal’aning oʻlchamlari tepada 85×60 m, tagida 150×130 m, uning atrofidagi madaniy qatlamlar darajasiga nisbatan 15—20 m chuqurlikdagi ariq bilan oʻralgan. Koʻrinishidan, shaharning asosiy istehkomlari atrofida binolar qurilgan paytga kelib, Shahriston-ll istehkom devorlari bilan oʻralgan. Uning konturi toʻgʻri toʻrtburchak shaklda boʻlib, baʼzi joylarda ilk devor qoldiqlari bor. Devorning janubi-gʻarbiy tomonidagi uzunligi 650 m gacha, shimoli-sharqiy qismidan esa devor singan. Janubi-sharqiy tomonda devorlarni 550 m gacha, shimoli-gʻarbiy tomondan esa 400 m gacha kuzatish mumkin. Shahriston lI ning umumiy yuz uzunligi ham 650 m ga yetgan.

Qadimiy shaharlar qurilishi muhim elementaridan biri istehkom boʻlganligi sababli ekspeditsiya oʻz ishini uni oʻrganishga harakat qilgan. Qoʻrgʻon va har ikkala Shahriston devorlaridan boʻlaklar yasalib, qoʻrgʻonda qidiruv qazishmalari olib borilgan. Shimoli-sharqqa nisbatan qiya – qalinligi 1,8 m boʻlgan devor 1,6 m toʻgʻri burchakli egilish hosil qilgan va keyin gʻarbga tomon 3,5 m toʻsiq hosil qilgan.

Qoʻrgʻontepadan topilgan koʻza

Kombinatsiyalangan devor balandligi 10 sm dan 18 sm gacha boʻlgan chiziqli paxsa va sariq loydan (oʻlchamlari 50—51 × 25—26 x 9—10 sm) bir qator pishiq gʻishtlardan yasalgan boʻlgan. Bu devor uning tashqi tomonidan butunlay loy gʻisht (7x25x8 sm) bilan qoplangan. Bu turdagi qoʻshma gʻishtli paxsa va keng shaklda ajratilgan toʻgʻri burchakli loy gʻishtlar VI-VIII-asrlarning ilk oʻrta asr yodgorliklarida (Soʻgʻd (Panjikent), Shosh (Toshkentdagi Oqtepa), Fargʻona (Munchoqtepa)) mavjud. Tanishuvning bilvosita tasdigʻi bu devor orqasidagi vayronalar ichida qirrali va olmos shaklidagi bezakli ossuariy parchasining topilganligi. Qurilish tarixi 7—8 asrlarga toʻgʻri keladi. Arablar Soʻgʻdni bosib olishgandan soʻng Qoʻrgʻontepa tashlab ketilgan.

Shahriston ll qazishmalarida XVIII-XIX aslarda qal’a tepasining keyingi yashash joyidan (2—4 m gacha) koʻp sonli qatlamlar (koʻmir, uy hayvonlarining suyaklari va qoʻpol keramika boʻlaklari) topilgan. Bu davrda mahalliy chorvadorlar yashagan. Ehtimol dehqonchilik qilgan.

Qoʻrgʻontepadan topilgan tanga namunalari

Shaxriston II kuchli eroziyaga uchragan devorining tuzilishi shimoli-gʻarbiy yuzidagi kesma orqali aniqlangan. U 50—80 sm balandlikdagi paxsa qatorlarida oʻralgan boʻlib, qiya yoriqlar unga blokli tuzilish koʻrinishini bergan. Ammo bu notekis qisqarishning natijasidir. Poydevordagi devor qalinligi 5,5 m ni tashkil qilgan. Shuningdek, Shahriston I hududidan VII-III asrga borib taqaladigan Sugʻd kulollariga xos boʻlgan yupqa stakan, koʻzalar, nayzalar va turli kulolchilik namunalari topilgan. Bu davrda sobiq tekislangan devori paxsa uylar qad rostlagan. Qadimgi Baqtiriyadan farqli oʻlaroq, bu erda qurilish asosan taxtadan qilingan. Ushbu hududda VII-VIII-asr boshlariga mansub toʻrtburchak teshikli asl mis sugʻd tangasi (Ixshid Varhumon zarb qilgan kvadrat toʻrtburchakli sugʻd tangasi) topilgan. Shuningdek, oʻrganilgan tepalik maydoni 10—15 ta xonadonni oʻz ichiga olgan. 120m² da yettita qabr topilgan va barchasi musulmon urf odatlariga binoan dafn qilingan. Shahriston II ning eng qiziqarli obyekti xalq tomonidan ataladigan Tillatepadir. Shuningdek, Shahriston II hududida olov ibodatxonasi va undan qoldiqlar topilgan.

Bundan tashqari, Sugʻdiyona yerlarida joylashgan Qoʻrgʻontepa, Zarmitan, Marjonbuloq va Hasantepa qoʻrgʻonlarida olib borilgan arxeologik qazishmalaridan topilgan turli materiallarda tasvirlangan oʻxshashliklar aniqlangan.