Qorapapaxlar

Qorapapaxlar; Qarapapaqlar, Tərəkəmələr
	;
Eng koʻp tarqalgan hududlari
Ozarbayjon	400 000
Gruziya	300.000
Turkiya	200.000
Dogʻiston	130.000
Eron	54.600
Tillari
	Asli qorapapax tili, hozirda asosan ozarbayjoncha (Gʻarbiy dialekt), turk tili, fors va rus tillari
Dini
	Islom (asosan alaviylik hamda sunniylik va shialik)
Etnik guruhlari
	Ozarbayjonliklar, turklar va boshqa turkiy aholilar

Qorapapaxlar yoki Terekeme^[1] (ozarbayjoncha: Qarapapaqlar, Tərəkəmələr; turkcha: Karapapaklar, Terekemeler) – turkiy aholi boʻlib, asli Ozarbayjon va turk tillari bilan mustahkam aloqador gʻarb oʻgʻuz tili hisoblangan qorapapax tilida soʻzlashgan. Hozirgi kunda qorapapax tilini asosan ozarbayjon va turk tillari siqib chiqargan.

Oʻrta asrlarda boshqa turkiy tilda gaplashuvchilar va mangol koʻchmanchilari bilan birgalikda Gʻarbiy Osiyoga koʻchib oʻtgach, qorapapaxlar Gruziyaning sharq qismidagi Daped daryosi boʻyida (hozirgi Gruziya-Armaniston chegarasi boʻylab) joylashadi. 1828-yilda Eron bilan Rossiya oʻrtasida Turkmanchoy shartnomasi tuzilganidan soʻng ular Qajar Eroniga, Usmonlilar imperiyasiga koʻchib oʻtgan. Rossiya imperiyasi tarkibida qolgan qorapapaxlar Chor aholisi sonida alohida toʻda sifatida koʻrilgan. Sovet Ittifoqi mavjud davrda qorapapaxlar ozarbayjonlar tomonidan madaniy va til tomonidan assimilyatsiya etilgan va ular 1959 va 1970-yillardagi sovet roʻyxatida „Ozarbayjonliklar“ deb hisoblangan. 1944-yilda Sovet Ittifoqidagi qorapapaxlar ommaviy ravshda Sovet Oʻrta Osiyosiga surgun etilgan.

Qorapapaxlar dasturga koʻra, sunniylar, shialar va Ali-illohizm tarafdorlari boʻlgan. Sovet Ittifoqi etnografiyasiga tegishli soʻnggi gʻarbiy etnografik manbalarga koʻra, 1980-yillarda qorapapaxlarning koʻpchiligi Turkiya, Eron, Sovet Oʻrta Osiyosi (birinchi navbatda, Oʻzbekston SSR) va Kavkaz sovet respublikalarida (birinchi navbatda, Gruziya SSR va Armaniston SSR) yashagan.

Nomlanishi

Qorapapax oʻgʻuz turkiylarida „qora qalpoq“ deb tarjima etiladi^[2]. Qorapapaxlar baʼzan Terekeme^[3] yoki Tarakama (arabcha: تراكمة, turkmanlar uchun koʻplik turi – dasturiy turda harqanday turkiy koʻchmanchi aholi uchun ishlatiladigan termin) deyiladi.

Tili

Qorapapaxlar dastlab oʻzlarining gʻarbiy oʻgʻuz tilida soʻzlashgan, bu til gʻarbiy oʻgʻuz shevasiga kiradi va ozarbayjon va turk tillari bilan mustahkam aloqador^[4]. Sovet Ittifoqining Gruziya SSRda bu til koʻpincha ozarbayjon tili bilan oralashib ketgan^[4]. Sovet Ittifoqidagi assimilyatsiya jarayoni bilan oʻxshashliklarga ega boʻlgan Turkiyada qorapapaxlar endi oʻzlarining turkiy tillarida soʻzlashmastan, butunlay turk tiliga oʻtgan^[4]. Brent Brendemoen Turk-Eron aloqa hududlarida: tarixiy va lingvistik xususiyatlar asarida Qorapapaxlarning (boshqalar qatorida, Terekeme ham) hozirgi zamonda Turkiyaning sharqidan koʻchishi, Sivastagi Kangalga qadar boʻlgan ovloq hududlarga fors unli arabchadan oʻzlashtirilgan soʻzlarni olib kelishiga sabab boʻlgan^[5].

Dasturiy iqtisodiyoti

Qorapapaxlar dasturiy turda qoʻy boqish va aksariyati dehqonchilik bilan ham shugʻullangan^[4].

Manbalar

↑ Ercilâsun, Ahmet Bican. Kars ili ağızları: ses bilgisi (tr), 1983 — 44-bet.
↑ Bournoutian 1992.
↑ Ethnic Groups in the Republic of Turkey, 2002 — 75–77-bet. ISBN 978-3895003257.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Barthold & Wixman 1978.
↑ Brendemoen 2006.

Kitob manbalari

. Islamic Peoples Of The Soviet Union. Kegan Paul International, 1983.
van Donzel, E., ed (1978). „Ḳarapapak̲h̲“. Encyclopaedia of Islam. Volume IV: Iran–Kha (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. OCLC 758278456. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/karapapakh-SIM_3922?s.num=4&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=azeri.
Muslims of the Soviet Empire: A Guide. C Hurst & Co Publishers Ltd, 1986.
From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801-1813. Brill, 2021.
The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795-1828. Mazda Publishers, 1992.
Bournoutian, George (2017). "The Population of the South Caucasus according to the 1897 General Census of the Russian Empire". Iran and the Caucasus 21 (3): 324–340. doi:10.1163/1573384X-20170307.
Turkic-Iranian Contact Areas: Historical and Linguistic Aspects. Harrassowitz Verlag, 2006.
Minorsky, V. (1997). „Suldūz“. In Bosworth, C. E.. Encyclopaedia of Islam. Volume IX: San–Sze (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 978-90-04-10422-8. https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-SIM_7169.
An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. Greenwoon Press, 1994.
Rabi, Uzi; Ter-Oganov, Nugzar (2012). "The Military of Qajar Iran: The Features of an Irregular Army from the Eighteenth to the Early Twentieth Century". Iranian Studies 45 (3): 333–354. doi:10.1080/00210862.2011.637776.
Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press, 2014.
Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. M.E. Sharpe, 1984.

[1] Ercilâsun, Ahmet Bican. Kars ili ağızları: ses bilgisi (tr), 1983 — 44-bet.

[FOOTNOTEBournoutian1992-2] Bournoutian 1992.

[3] Ethnic Groups in the Republic of Turkey, 2002 — 75–77-bet. ISBN 978-3895003257.

[FOOTNOTEBartholdWixman1978-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Barthold & Wixman 1978.

[FOOTNOTEBrendemoen2006-5] Brendemoen 2006.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]