Qurbon hayiti

Qurbon hayiti yoki Iyd al-Adha (arabcha: عيد الأضحى, ‘Īd ’al-’Aḍḥā — qurbonlik bayrami) — Roʻza hayiti bayramidan 70 kun oʻtgach, Zulhija oyining 10-kunida, Hajning tugashida nishonlanadigan islom bayrami. Ibrohimning qurbonligi sharafiga nishonlanadi. Grigoriy taqvimiga koʻra bayramning aniq sanasi mamlakatdan mamlakatga farq qilishi mumkin.

Ibrohimning qurbonligi. „Temuriylar antologiyasi“, Sheroz, 1410-1411. Kalust Gulbenkyan muzeyi, Lissabon.

Kelib chiqishi

Qur’onga koʻra, farishta Jabroil tushida Ibrohimga (a.s)zohir boʻlib, unga oʻgʻlini qurbonlik qilish uchun Allohning amrini yetkazadi. Qur’onda oʻgʻlining ismi aytilmagan, lekin afsonada katta oʻgʻil Ismoil (a.s) ekanligi aytiladi. Islom anʼanalaridan farqli oʻlaroq, Injilda Ibrohim payg'ambarning yana bir oʻgʻli Is’hoq boʻlganligi yozilgan. Ibrohim payg'ambarga Mino vodiysiga, hozirgi Makka turgan joyga borib, hozirlik koʻra boshlaydi. Buni bilgan oʻgʻli qarshilik qilmaydi, otasiga va Allohga itoat qilib, yigʻlab duo qiladi. Biroq, bu qurbonlik Allohning sinovi boʻlib chiqadi va qurbonlik qilish arafasida, Alloh Ibrohim payg'ambarning oʻgʻlini oʻlimdan asrab qoladi. Oʻgʻil qurbonligi qoʻchqor bilan almashtiriladi.

Musulmon urf-odatlarida Qurbonlik insonni Xudoga yaqinlashtiradigan hamma narsaga ishora qiladi va bayramda hayvonni soʻyish marosimi Xudoga maʼnaviy murojaat qilishni anglatadi.

Qurbonlik bayrami Makkaga hajning choʻqqisi hisoblanadi. Bir kun oldin ziyoratchilar Arafot togʻiga koʻtarilib, Qurbonlik kuni ramziy tosh otish va tavof qilish (Kaʼba atrofida yetti marta aylanish) amalini bajarishadi.

Va tuyalarni siz uchun Allohning nishonlaridan qildik. Ularda sizga yaxshilik bor. Ularga old oyoqlaridan biri bog‘liq turgan holida Allohning nomini zikr qiling. Yonlari yerga tеkkanida esa, bas, ulardan yeng va qanoatli va tilangan kambag‘allarni ham taomlantiring. Shunday qilib, Biz ularni sizga bo‘yinsundirib qo‘ydik. Shoyadki shukr qilsangiz

— Qurʼon, 22:36

Original matn ^(ar.)  

وَٱلۡبُدۡنَ جَعَلۡنَٰهَا لَكُم مِّن شَعَٰٓئِرِ ٱللَّهِ لَكُمۡ فِيهَا خَيۡرٞۖ فَٱذۡكُرُواْ ٱسۡمَ ٱللَّهِ عَلَيۡهَا صَوَآفَّۖ فَإِذَا وَجَبَتۡ جُنُوبُهَا فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡقَانِعَ وَٱلۡمُعۡتَرَّۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرۡنَٰهَا لَكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ

Muhammad (ﷺ)(s.a.v)aytdi: „Albatta, Alloh har bir narsaning yaxshi boʻlishini, agar oʻldirishga toʻgʻri kelsa, yaxshi yoʻl bilan oʻldirishni, chorva soʻyganda esa, eng yaxshi yoʻl bilan qilishni buyurdi. Har biringiz pichogʻingizni toʻgʻri oʻtkirlang va u azobdan omonda boʻlsin“.

Muhammad (ﷺ) (s.a.v) aytdi: „Toʻrt toifa hayvonni qurbonlik qilish joiz emas: nuqsoni ochiq-oydin boʻlgan bir koʻzli hayvon; kasalligi aniq boʻlgan kasal hayvon; oqsoqligi koʻrinib turgan choʻloq hayvon; ojizligi ayon boʻlgan ozgʻin hayvon“.

Muhammad (ﷺ) (s.a.v)aytdi: „Qurbonlikka kelsak, u uchun Robbing huzurida senga ulugʻ ajr belgilab qoʻyilgandir!“

Muhammad (ﷺ) (s.a.v)aytdi: „Ey odamlar! Bir oila uchun yiliga bir marta Udhiya va Atira qurbonlik qilish lozim“.

Jobir ibn Abdulloh aytdi: Men Qurbonlik kuni Rasululloh (ﷺ) (s.a.v) bilan hayit namozini oʻqidim, oʻqib boʻlgach, bir qoʻchqor keltirdi va: „Allohning nomi bilan, Alloh buyukdir!“, — deb qurbonlik qildi.

Ibn Abbos aytadi: Bir kuni Rasululloh pichogʻini qoʻyning yuziga oʻtkirlab, unga qarab turgan bir kishining oldidan oʻtib qoldilar. Rasululloh (ﷺ) u kishidan: „Nega uni yerga yiqitishdan oldin pichogʻingni oʻtkirlamading?“, — deb soʻradilar.

Sanalar

Boburiylar davlatida hayit namozidan soʻng masjidlaridan qaytgan musulmonlar aks etgan panorama.

Musulmon taqvimi 12 qamariy oydan iborat boʻlib, taxminan 354 kunni oʻz ichiga oladi, bu quyosh yilidan 10 yoki 11 kunga kamroqdir. Shu sababli, musulmonlarning diniy bayramlari kunlari har yili Grigorian kalendariga nisbatan oʻzgaradi.

Qurbon hayitining aniq sanasi mahalliy urf-odatlarga bogʻliq: koʻpchilik mamlakatlar Saudiya Arabistoni Oliy sudi tomonidan belgilangan sanaga amal qiladi. Bu osmonda yangi oy koʻrinadigan vaqtga qarab hisoblanadi. Bangladesh, Hindiston va Pokistonda Saudiya Arabistonining qarori oʻtmaydi. Oyni koʻrish mustaqil ravishda amalga oshiriladi, shuning uchun ham baʼzi yillarda Qurbon hayitini nishonlash u yerda dunyoning qolgan qismidan farqli, boshqa kunda oʻtkaziladi.

Qurbon hayitidan oldingi kun Arafa kuni deb ataladi. Shu kuni haj amallarini bajaruvchi ziyoratchilar Arafot vodiysida boʻlishadi. Hojilardan tashqari barcha musulmonlar uchun bu kunda roʻza tutish tavsiya etiladi.

Nishonlanishi

Musulmonlar Ramazon hayitini nishonlashda toʻliq tahorat olib, toza va bayramona kiyim kiyishlari kerak. Hayit namozida „Allohu akbar, Allohu akbar, Allohu akbar la ilaha illa Allohu va-llohu akbar, Allohu akbar va-li-Llahi-l-hamd“ deb bayram takbirini aytadilar. Masjidga ertalab yurish paytida takbir takrorlanishi kerak.

Masjidda bayram namozi oʻqiladi, undan soʻng xutba oʻqiladi. Odatda Alloh va Muhammadni tasbeh qilish bilan boshlanadi, keyin hajning kelib chiqishi va qurbonlik marosimining maʼnosini tushuntiradi.

Bayram namozini oʻqib boʻlgach, imkoni boʻlgan musulmonlar qurbonlik qiladilar.

Islom davlat dini hisoblangan mamlakatlarda Ramazon hayiti bayram boʻlib, 4-5 kun, Turkiya va Qatarda 10 kun, Saudiya Arabistonida ikki hafta nishonlanadi. Gana, Nigeriya, Uganda va Oʻzbekistonda Qurbon hayiti 3 kun davomida nishonlanadi. Qrimda ham davlat bayramidir.

Qurbonlik

Qurbonlik bayram namozidan soʻng darhol va uchinchi kuni quyosh botishidan oldin (Hanafiy mazhabiga koʻra) yoki toʻrtinchi kuni (Shofiiy mazhabiga koʻra) qilinadi. Qurbonlik qilish uchun eng yaxshi kun birinchi kundir.

Qurbon qoʻchqor yoki qoʻy boʻlishi mumkin. Kamida olti oylik, sogʻlom va hech qanday nuqsonsiz boʻlishi kerak. Agar mablagʻ imkon bersa, har bir kishi uchun bitta qoʻy yoki qoʻchqorni qurbon qilish tavsiya etiladi. Butun oila uchun bitta qoʻyni qurbon qilish mumkin. Odat, agar marhum vasiyat qilgan boʻlsa, ular uchun qurbonlik qilishga ruxsat beradi. Har bir oiladan bir qoʻy soʻyiladi.

Yetti oylik (Shofeʼiy mazhabida — toʻliq bir yil) boʻlgan qoʻchqorni, ikki yoshga toʻlgan buqa yoki sigirni, besh yoshga toʻlgan tuyani qurbonlik qilish mumkin. Qurbonlik jonivori semiz, yirik va chiroyli boʻlishi maʼqul. Unda goʻsht miqdori va sifatiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan kamchiliklar boʻlmasligi kerak. Shuning uchun choʻloq, koʻr yoki kasal hayvonlarni, shuningdek, shoxining yarmidan koʻpi singan yoki qulogʻining yarmidan koʻpi kesilgan hayvonlarni qurbonlik qilish mumkin emas. Goʻshtning uchdan bir qismini oilaviy isteʼmol qilish, uchdan bir qismini qoʻshnilar va qarindoshlarga berish va uchdan birini soʻraganlarga sadaqa qilish tavsiya etiladi.

Qurbon ustidan har qanday oddiy musulmon qisqa duoni aytishi mumkin: „Bismillah, Alloh Akbar“, yaʼni „Alloh nomi bilan, Alloh buyukdir!“. Qoʻchqor soʻyishdan oldin boshini Makka tomonga qarab yerga tashlash kerak.

Odatda qurbonlik terilari masjidga beriladi. Goʻsht qaynatiladi va ovqat bilan isteʼmol qilinadi, odatda dasturxon boshida imom turadi. Qurbon bayramida har xil ziravorlar va xushboʻy hidlardan foydalangan holda turli mamlakatlarda mahalliy taʼmga mos ravishda tayyorlanadigan turli xil mazali goʻshtli taomlar tortiladi. Dasturxonni bayramona bezashga, shuningdek, koʻplab shirinliklar tayyorlashga katta eʼtibor beriladi. Bayramlarda odamlar yaqin doʻstlari va qarindoshlariga sovgʻalar berishga harakat qilishadi. Bayramdan keyingi kunlarda, odatda, qarindoshlar va yaqin doʻstlarni ziyorat qilishadi, chunki bayram kunlarida qurbonlik qilish xayrli va maqbul hisoblanadi.

Qurbonlik goʻshtini soʻygan qassobga pul toʻlash mumkin emas. Biroq, agar u kambagʻal boʻlsa, unga goʻshtning bir qismini berish yoki sadaqa qilish mumkin — lekin toʻlov sifatida emas. Qurbonlik qilgan kishi qurbonlikdan biror narsani — na goʻshtni, na terini sota olmaydi, balki teri va uning boshqa qismlaridan foydalanishi mumkin.

Tanqidlar

Soʻnggi paytlarda baʼzi musulmon boʻlmagan mamlakatlarda Ramazon hayitini nishonlash inson huquqlari tashkilotlari, siyosatchilar, madaniyat arboblari va oddiy aholi oʻrtasida salbiy munosabatga sabab boʻlmoqda. Ular hayvon oʻlimga guvoh boʻlish bolalarning ruhiyatiga salbiy taʼsir koʻrsatishidan xavotir bildirishgan. Norozilik soʻyish usulidan, shuningdek, qurbonlik uchun joy tanlashdan kelib chiqadi.

2003-yilda Buyuk Britaniya hukumati musulmonlar va yahudiylarning qurbonlik usullarini zudlik bilan taqiqlashga chaqirdilar. Ikkala usul ham mohiyatan bir xil: hayvonning tomogʻi kesiladi va qoni tashqariga sachratiladi. Fermer hayvonlarini himoya qilish kengashi (chorva mollaridan foydalanish, sotish, tashish va soʻyishni nazorat qiluvchi va Buyuk Britaniya hukumatini hayvonlarga shafqatsiz munosabatda boʻlish holatlari haqida xabardor qiluvchi maslahat organi) xulosasiga koʻra, „musulmon qonunlari qurbonlik usullari shafqatsiz — ular qoʻy-echkilar va qoramollarga qattiq azob berishi“ aytildi.

2005-yilda „VITA Hayvonlar huquqlarini himoya qilish markazi“ tashkiloti prezidenti Moskva meri Yuriy Lujkovga maktub yoʻllab, Moskvadagi Xachaturyan koʻchasidagi masjidida „Qurbon Bayram“ musulmon diniy bayramida ommaviy qurbonlikka qarshi norozilik bildirgan.

2006-yilda, aholining doimiy murojaatlaridan soʻng, Moskvada ommaviy qurbonlik qilishni taqiqlash joriy etildi. Har bir masjidda faqat bitta hayvon soʻyishga ruxsat berildi.

2010-yilda Rossiya televideniyesi, kino va estradasining taniqli namoyandalari (Andrey Makarevich, Leonid Yarmolnik, Laima Vaykule, Olga Shelest, Viktor Gusev va boshqalar) Moskva meri Sergey Sobyaninga ochiq xat bilan murojaat qilib, Qurbon hayiti madaniyatli doiraga kiritilishini tashkil qilishga chaqirishdi.