Vikipediya

Rambutan

Rambutan (/ræmˈbuːtən/; taksonomik nomi: Nephelium lappaceum) — Sapindaceae oilasiga mansub oʻrta boʻyli tropik daraxt. Bu nom, daraxtning isteʼmol qilish mumkin boʻlgan mevasini ham anglatadi. Rambutanning vatani Janubi-Sharqiy Osiyo[1]. Bu meva lychee, longan, pulasan va ginep kabi boshqa bir qancha isteʼmol qilish mumkin boʻlgan tropik mevalar bilan chambarchas bogʻliq[2][3].

Rambutan
Unpeeled and peeled rambutan
A bundle of fuzzy red fruits on woody stems
Rambutan mevalari
Ilmiy tasniflash
Oʻsimliklar
Yuksak oʻsimliklar
Gulli oʻsimliklar
Ikki urugʻpallalilar
Rosids
Sapindales
Sapindaceae
Nephelium
N. lappaceum
Binar nomi
Sargʻish rambutan klasteri

Etimologiya

tahrir

"Rambutan" nomi malaycha rambut soʻzidan olingan boʻlib, „soch“ degan maʼnoni anglatadi, bu mevalarning koʻp sonli tukli oʻsimtalariga ishora qiladi[4][5]. Mevalar Vetnamda chôm chôm („tartibsiz sochlar“ degan maʼnoni anglatadi) deb ataladi[6].

Kelib chiqishi va tarqalishi

tahrir

Rambutanlar uchun genetik xilma-xillik markazi Malayziya — Indoneziya mintaqasi hisoblanadi[7]. Ular Malayziya, Tailand, Myanma, Shri-Lanka, Indoneziya, Singapur, Filippin va janubi- sharqiy Osiyo hududlarida keng tarqalgan[8][9]. U yerdan Osiyo, Afrika, Okeaniya va Markaziy Amerikaning bir qismiga tarqalgan[10].

Taxminan XIII—XV asrlarda Hind okeani savdosida katta rol oʻynagan arab savdogarlari Sharqiy Afrikaning Zanzibar va Pemba shaharlariga rambutanlarni olib kelishdi[11]. Hindistonning baʼzi qismlarida ham kam miqdorda rambutan koʻchatlari mavjud. XIX asrda Gollandiyaliklar Janubi-Sharqiy Osiyodagi koloniyalaridan Janubiy Amerikadagi Surinamga rambutanlar keltirdilar. Keyinchalik, oʻsimliklar Kolumbiya, Ekvador, Gonduras, Kosta-Rika, Trinidad va Kubaning qirgʻoq pasttekisliklarida ekilgan. 1912-yilda Filippinga rambutanlar Indoneziyadan olib kelingan.1920-yilda (Indoneziyadan) va 1930-yilda (Malayyadan) rambutanlarni tarqatishga harakatlar boʻldi, ammo 1950-yillargacha uning tarqalishi cheklangan edi.

1906-yilda Yavadan olib kelingan urugʻlardan Amerika Qoʻshma Shtatlarining janubi-sharqiy qismiga rambutan oʻstirishga harakat qilindi, ammo bu tur muvaffaqiyatsiz boʻlib chiqdi[12], Puerto-Rikodan tashqari[13].

Tavsif

tahrir

Bu balandligi 15–24 metr (49–79 ft) oʻsadigan doim yashil daraxt[14][15]. Barglari navbatma-navbat joylashgan. Gullari kichik, uzunligi 2,5-5 mm, apetal, disksimon va tik roʻvaklarda joylashgan, toʻpgullarning uzunligi 15-30 sm.

Rambutan daraxtlari erkak (faqat turgʻun gullar beradi va shuning uchun meva bermaydi), urgʻochi (funktsional jihatdan faqat urgʻochi gullar ishlab chiqaradi) yoki germafrodit (kam miqdorda erkak gullar va urgʻochi gullar ishlab chiqaradi) boʻlishi mumkin.

Mevasi dumaloqdan ovalgacha boʻlgan bir urugʻli dukkak. Poʻstlogʻi qizgʻish (kamdan-kam toʻq sariq) va eti egiluvchan tikanlar bilan qoplangan, shuning uchun nomi „soch“ degan maʼnoni anglatadi. Tikanlar (shuningdek, „spinterns“ deb ataladi) mevaning tarqalishigs hissa qoʻshadi, bu esa meva sifatiga taʼsir qilishi mumkin[16].

Meva eti, aril, shaffof, oq yoki juda och pushti, mazasi shirin, yengil kislotali taʼmga ega, uzumni eslatadi[17].

Bitta urugʻi yaltiroq jigarrang, uzunligi 1-1,3 sm, oq bazal chizigʻi bor[18]. Teng miqdorda toʻyingan va toʻyinmagan yogʻlarni oʻz ichiga olgan urugʻni pishirish va yeyish mumkin. Ammo urugʻning mazasi achchiq va narkotik xususiyatiga ega[19][20].

Changlanish

tahrir

Aromatik rambutan gullari koʻplab hasharotlar, ayniqsa asalarilar uchun juda jozibali koʻrinadi. Chivinlar (Diptera), asalarilar (Hymenoptera) va chumolilar (Solenopsis) asosiy changlatuvchilardir[21]. A. cerana koloniyalari rambutan gullaridan koʻp miqdorda asal ishlab chiqaradi. Nektar izlayotgan asalarilar muntazam ravishda urgʻochi gullarning tuxumdoni bilan aloqa qilishadi va erkak gullardan sezilarli miqdorda yopishqoq gulchanglarni toʻplashadi. Erkak gullari soat 06:00 da ochilgan boʻlsa-da, A. cerana tomonidan oziq-ovqat izlash 07:00 dan 11:00 gacha eng qizgʻin boʻlib, keyin keskin pasayadi. Tailandda A. cerana rambutanning kichik miqyosda changlantirish uchun afzal tur hisoblanadi.

Ishlab chiqarish

tahrir
 
Indoneziyaning Semarang shahrida yava rambutan sotuvchisi

Rambutan nam tropik Janubi-Sharqiy Osiyoda yetishtiriladigan mevali daraxt[22][23]. Bu oddiy bog 'mevali daraxti boʻlib, kichik bogʻlarda tijorat uchun koʻpaytiriladi. Bu Janubi-Sharqiy Osiyoning eng mashhur mevalaridan biri boʻlib, Afrika, janubiy Meksika, Karib dengizi orollari, Kosta-Rika, Gonduras, Panama, Hindiston, Vetnam, Filippin va Shri-Lanka kabi tropik mintaqalarda keng tarqalgan[22]. U achotillo sifatida tanilgan Ekvadorda va Puerto-Riko orolida ham oʻstiriladi[24]. 2017 va undan oldingi yillar davomida Yevropa Ittifoqiga rambutan importi yiliga taxminan 1000 tonnani tashkil etgan[25].

Mevalar odatda yangi holatida sotiladi va qisqa saqlash muddatiga ega[26] va odatda murabbo, jele yoki konserva tayyorlashda ishlatiladi. Doim yashil rambutan daraxtlari moʻl-koʻl rangli mevalari bilan bogʻda jozibali koʻrinishlarni yaratadi[27].

Hindistonga rambutan Tailanddan import qilinadi[28], shuningdek, Kerala janubidagi Pathanamthitta tumanida etishtiriladi[29].

Rambutanlar klimakterik meva emas, yaʼni ular faqat daraxtda pishadi va yigʻib olingandan keyin etilen oʻsimlik gormoni kabi mevani yetiltiruvchi vositani ishlab chiqarmaydi[30]. Biroq, oʻrim-yigʻimdan keyin meva sifatiga saqlash omillari taʼsir qiladi. Past namlik darajasi, saqlash muddati va mexanik shikastlanish holatlari meva sifatiga jiddiy taʼsir koʻrsatishi mumkin[31]. Umuman olganda, meva atrof-muhit sharoitida qisqa saqlash muddatiga ega, ammo uni uzaytira oladigan usullarni topish mumkin. Nurlanish va issiq havodan foydalanish kabi baʼzi muolajalar mevani saqlashda yordam berishi mumkin[32].

Kultivatsiya

tahrir

Rambutanlar harorat 22-30 °C atrofida boʻlgan issiq tropik iqlimga moslashgan va 10 °C dan past haroratlarga sezgir[33][34]. Daraxtlar dengiz sathidan 500 m (1,600 ft) balandlikda, organik moddalarga boy boʻlgan chuqur tuproq, gil yoki qumloq tuproqlarda yaxshi oʻsadi. Ular yaxshi drenaj boʻlgan tepalikli yerlarda oʻsadi[34].

  •  
    Nephelium lappaceum
  •  
    Rambutan mevasining ichki qismi
  •  
    Rambutan

Rambutanlar payvand,[34] va kurtaklari bilan koʻpayadi. Kurtaklagan daraxtlar 2-3 yildan keyin meva berishi mumkin, eng yaxshi hosil esa 8-10 yildan keyin hosil boʻladi. Urugʻlardan oʻstirilgan daraxtlar besh-olti yildan keyin meva beradi.

 
Nephelium lappaceum

Rambutan ildizlari, qobigʻi va barglari anʼanaviy tibbiyotda[35] va boʻyoq ishlab chiqarishda qoʻllanadi.

 
Rambutan pishib yetilishidan oldin

Baʼzi hududlarda rambutan daraxtlari yiliga ikki marta, bir marta kech kuzda va qishning boshida, bahorning oxirida va yozning boshida qisqaroq mavsumda meva berishi mumkin[36]. Kosta-Rika kabi boshqa hududlarda bitta meva mavsumi bor va meva odatda avgust va sentabr oylarida pishadi. Moʻrt mevalar daraxtda pishishi kerak, keyin ular toʻrt-etti hafta davomida yigʻib olinadi. Yangi mevalar osongina koʻkarib ketadi va cheklangan saqlash muddatiga ega. Oʻrtacha bir daraxt 5000-6000 dona yoki undan ortiq meva berishi mumkin. Hosildorlik yosh bogʻlarda gektariga 1,2 tonnadan (0,5 tonna/akr) boshlanadi va yetuk daraxtlarda gektariga 20 tonnaga (akr uchun 8 tonna) yetishi mumkin. Gavayida 1997-yilda ekiladigan 38 gektar maydondan (95 akrning 60 tasi) 120 tonna meva hosil qildi. Bogʻlarni parvarish qilishni takomillashtirish, jumladan, changlatish va yuqori mahsuldor ixcham navlarni ekish orqali hosildorlikni oshirish mumkin.

 
Nephelium lappaceum

Koʻpgina savdo navlari germafroditdir[37]. Erkak daraxtlar kamdan-kam uchraydi, chunki vegetativ seleksiya germafrodit klonlarni afzal koʻradi, ular koʻp funksional urgʻochi gullar va gulchang hosil qiluvchi gullar soni ancha past. Erkak toʻpgullarda 3000 dan ortiq yashil-oq gullar paydo boʻladi, ularning har birida besh-yettita changchi va ishlamaydigan tuxumdon mavjud. Har bir germafrodit toʻpgulda 500 ga yaqin yashil-sariq gullar uchraydi. Har bir gulda oltita changchi va bitta tuxumdon mavjud (lokullar)[38].

 
Rambutan gullari

Tailandda rambutan daraxtlari birinchi marta 1926-yilda Surat Thani shahrida Ban Na San shahrida xitoylik malay K. Vong tomonidan ekilgan. Har yili avgust oyida yigʻim-terim davrida rambutan yarmarkasi oʻtkaziladi[39].

Malayziyada rambutan martdan iyulgacha va yana iyundan noyabrgacha gullaydi. Gullash davri boshqa hududlarda farq qiladi. Koʻpchilik gullar, lekin hammasi emas, kunning boshida ochiladi. Har bir ayol toʻpgulda 100 tagacha gul gullashning eng yuqori choʻqqisida har kuni ochiq boʻlishi mumkin. Toʻpguldagi gullarning 25 foizdan meva hosil boʻlishi mumkin, ammo gulning toʻkilishi hosilga yomon taʼsir qiladi. Meva gullashdan 15-18 hafta oʻtgach pishadi.

 
Rambutanning germafrodit gullari

Shri-Lankada Rambutan yetishtirishda asosiy rolni kichik uy bogʻlaridan oʻynaydi. Kelani daryosi vodiysidagi Malvana qishlogʻi oʻzining rambutan bogʻlari bilan mashhur. Ularning mevalari may, iyun va iyul oylarida bozorga chiqadi, bu vaqtda Kolombo koʻchalarida mavsumiy savdogarlar koʻpayadi. Shri-Lankada yanvar va fevral oylarida Bibile, Medagama va Monaragala kabi hududlarda mavsumdan tashqari rambutan ishlab chiqarish ham mavjud.

Erkak va urgʻochi gullari zaif xushboʻy hidli, tuxumdonlar bazasida funktsional nektarlarga ega. Ayol gullari erkak gullarga qaraganda ikki-uch baravar koʻp nektar ishlab chiqaradi. Nektarda shakar konsentratsiyasi 18-47 foizni tashkil qiladi. Rambutanlar Malayziyadagi asalarilar uchun muhim nektar manbai sanaladi.

Rambutanlar changlanishi hasharotlarga bogʻliq. Urgʻochi gullarning atigi bir foizi meva beradigan Malayziyada gullarni qoʻlda changlatish natijasida hosildorlik 13 foizga oshgan.

Turlari

tahrir

Tropik Osiyoda mavjud boʻlgan tanlangan klonlardan 200 dan ortiq navlar ishlab chiqilgan[40].Koʻpgina navlar past boʻyi uchun ham tanlanadi, hosilni oson yigʻish uchun atigi 3-5 m balandlik yetadi.

 
Rambutan

Koʻpaytirilgan rambutan klonlari bilan solishtirganda, yovvoyi tabiatdan olingan rambutanlar yuqori kislotalilik va turli xil ozuqaviy qiymatgs ega[41]. Indoneziyada 22 ta rambutan navi yaxshi sifatga ega boʻlib, beshtasi yetakchi savdo navlari hisoblanadi: „Binjai“, „Lebak Bulus“, „Rapiah“, „Cimacan“ va „Sinyonya“, boshqa mashhur navlar „Simakan“, " Silengkengʻ, 'Sikontoʻ va 'Acheh kuningʻ[42]. Malay yarim orolida savdo navlari orasida „Chooi Ang“, „Peng Thing Bee“, „Ya Tow“, „Azimat“ va „Ayer Mas“ mavjud[22].

Nikaraguada Jahon Relief — Yevropa Ittifoqi qoʻshma jamoasi 2001-yilda Ascociación Pueblos en Acción Comunitaria kabi tashkilotlarga va 100 dan ortiq fermerlarga koʻchat tarqatdi.  Bu fermerlarning koʻpchiligi 2005—2006-yillarda dunyo bozorida oʻz mevalarini sota boshlashgan.

Filippinda rambutanlarning ikkita navi ajralib turadi.  Oddiy rambutan urugʻini va mevasidan ajratish qiyin, „Maharlika Rambutan“ mevasi esa urugʻidan toza ajraladi. Ushbu ikki navning meva taʼmi va hajmi bir xil, ammo „Maharlika Rambutan“ mevasing narxi yuqoriroq va aholi orasida mashhurroq.

Oziq moddalar va fitokimyoviy moddalar

tahrir

Rambutan mevasi tarkibida 78 % suv, 21 % uglevodlar, 1 % oqsil va arzimas miqdorda yogʻ mavjud. Ozuqa tarkibiga koʻra, konservalangan mevalar oʻrtacha darajada marganetsni oʻz ichiga oladi kunlik qiymatning 16 %), 100 gramm mos yozuvlar miqdorida 82 kaloriya. Boshqa mikroelementlar past darajada.

Pigmentsiz rambutan mevasi tarkibida sezilarli polifenol mavjud emas[43], lekin uning rangli qobigʻida shprits, kumarik, gallik, kofeik va ellagik kislotalar kabi turli xil fenolik kislotalar mavjud[44][45]. Rambutan urugʻlari teng nisbatda toʻyingan va toʻyinmagan yogʻli kislotalarni oʻz ichiga oladi, urugʻ tarkibida mos ravishda araxid (34 %) va olein (42 %) kislotalarning eng yuqori tarkibiga ega[46].

Rambutan mevasining yoqimli hidi beta-damassenon, vanilin, fenilatsetik kislota, sinnamik kislotani oʻz ichiga olgan koʻplab uchuvchi organik birikmalardan kelib chiqadi[47].

Galereya

tahrir
  •  
    Malayziyadagi yosh rambutan mevalari
  •  
    Malayziyada pishgan sariq rambutan mevasi
  •  
    Filippindagi pishmagan rambutan mevalari
  •  
    "Rambutan Binjai" Indoneziyadagi yetakchi navlardan biri
  •  
    Rambutanning uchta rangi

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Barstow, M. (2017). „Nephelium lappaceum“. IUCN Red List of Threatened Species. 2017: e.T33266A67808476. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T33266A67808476.en. Retrieved 19 November 2021.
  2. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  3. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  4. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  5. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  6. ↑ „Vietnamese tropical fruit“. Qaraldi: 7-oktabr 2012-yil.
  7. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  8. ↑ Windarsih G, Muhammad E (2019). „Morphological characteristics of flower and fruit in several rambutan (Nephelium lappaceum) cultivars in Serang City, Banten, Indonesia“. Biodiversitas Journal of Biological Diversity. 20-jild, № 5. doi:10.13057/biodiv/d200537.
  9. ↑ H. D. Tindall. Rambutan Cultivation. UN FAO, 1 January 1994. ISBN 978-92-5-103325-8. 
  10. ↑ Robert E. Paull. Tropical Fruits. CABI, 2012. ISBN 978-1-84593-789-8. 
  11. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  12. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  13. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  14. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  15. ↑ Amy Grant. „Rambutan Growing Tips: Learn About Rambutan Tree Care“. Gardening Know How (19-aprel 2021-yil). Qaraldi: 22-iyul 2022-yil.
  16. ↑ Arévalo-Galarza, M.L.; Caballero-Pérez, J.F.; Valdovinos-Ponce, G.; Cadena-Iñiguez, J.; Avendaño-Arrazate, C.H. (2018-yil mart). „Growth and histological development of the fruit pericarp in rambutan (Nephelium lappaceum Linn.)“. Acta Horticulturae. № 1194. 165–172-bet. doi:10.17660/actahortic.2018.1194.25. ISSN 0567-7572. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  17. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  18. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  19. ↑ H. D. Tindall. Rambutan Cultivation. UN FAO, 1 January 1994. ISBN 978-92-5-103325-8. 
  20. ↑ Manaf YN, Marikkar JM, Long K, Ghazali HM (2013). „Physico-chemical characterisation of the fat from red-skin rambutan (Nephellium lappaceum L.) seed“. J Oleo Sci. 62-jild, № 6. 335–43-bet. doi:10.5650/jos.62.335. PMID 23728324.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  21. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  23. ↑ „Rambutan (Nephelium lappaceum)“. FruiTrop (2014). Qaraldi: 11-iyul 2019-yil.
  24. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  25. ↑ „Exporting rambutan to Europe“. Centre for the Promotion of Imports, Netherlands Ministry of Foreign Affairs (14-fevral 2019-yil). Qaraldi: 24-fevral 2021-yil.
  26. ↑ „Rambutan (Nephelium lappaceum)“. FruiTrop (2014). Qaraldi: 11-iyul 2019-yil.
  27. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  28. ↑ Shantanu Nandan Sharma. „Thailand wants to export Rambutan, longan to India“. The Economic Times (7-may 2006-yil). Qaraldi: 8-iyun 2012-yil.
  29. ↑ Kuttoor, Radhakrishnan. „Farmers taking to Rambutan cultivation“. The Hindu (28-iyun 2009-yil). 24-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 8-iyun 2012-yil.
  30. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  31. ↑ Landrigan, M.; Morris, S.C.; Gibb, K.S. (1996-yil iyun). „Relative Humidity Influences Postharvest Browning in Rambutan (Nephelium lappaceum L.)“. HortScience. 31-jild, № 3. 417–418-bet. doi:10.21273/hortsci.31.3.417. ISSN 0018-5345. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  32. ↑ Follett, Peter A.; Sanxter, Suzanne S. (2000-yil dekabr). „Comparison of Rambutan Quality after Hot Forced-air and Irradiation Quarantine Treatments“. HortScience. 35-jild, № 7. 1315–1318-bet. doi:10.21273/hortsci.35.7.1315. ISSN 0018-5345. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  33. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  34. ↑ 34,0 34,1 34,2 „Third Regional Workshop on Tropical Fruits“. Iica's Contribution to the Agricultural Sector in Trinidad and Tobago During. Instituto Interamericano de Cooperación para la Agricultura. 1994. 86-bet. ISSN 0253-4746.
  35. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  36. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  37. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  38. ↑ „The Rambutan Information Website“. Panoramic Fruit Farm, Puerto Rico. Qaraldi: 25-iyun 2011-yil.
  39. ↑ Agar, Charles. Frommer's Southeast Asia. John Wiley & Sons, 2005 — 158-bet. ISBN 978-0-7645-7829-8. Qaraldi: 2010-yil 18-sentyabr. 
  40. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  41. ↑ Kong, Fei Chai; Mohd Adzahan, Noranizan; Karim, Roselina; Rukayadi, Yaya; Mohd Ghazali, Hasanah (31-iyul 2018-yil). „Selected Physicochemical Properties of Registered Clones and Wild Types Rambutan (Nephelium lappaceum L.) Fruits and Their Potentials in Food Products“. Sains Malaysiana. 47-jild, № 7. 1483–1490-bet. doi:10.17576/jsm-2018-4707-16. ISSN 0126-6039.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  42. ↑ Morton JF. „"Rambutan", in Fruits of Warm Climates“ 262–265. Center for New Crops & Plant Products, Purdue University Department of Horticulture and Landscape Architecture, W. Lafayette, IN (1987).
  43. ↑ Gorinstein S, Zemser M, Haruenkit R, Chuthakorn R, Grauer F, Martin-Belloso O, Trakhtenberg S (1999). „Comparative content of total polyphenols and dietary fiber in tropical fruits and persimmon“. J Nutr Biochem. 10-jild, № 6. 367–71-bet. doi:10.1016/s0955-2863 (99)00017-0. PMID 15539312. {{cite magazine}}: Check |doi= value (yordam)CS1 maint: multiple names: authors list ()
  44. ↑ Thitilertdecha N, Teerawutgulrag A, Kilburn JD, Rakariyatham N (2010). „Identification of major phenolic compounds from Nephelium lappaceum L. and their antioxidant activities“. Molecules. 15-jild, № 3. 1453–65-bet. doi:10.3390/molecules15031453. PMC 6257335. PMID 20335993.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  45. ↑ Sun L, Zhang H, Zhuang Y (2012). „Preparation of free, soluble conjugate, and insoluble-bound phenolic compounds from peels of rambutans (Nephelium lappaceum) and evaluation of antioxidant activities in vitro“. J Food Sci. 77-jild, № 2. C198–204-bet. doi:10.1111/j.1750-3841.2011.02548.x. PMID 22250923.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  46. ↑ Manaf YN, Marikkar JM, Long K, Ghazali HM (2013). „Physico-chemical characterisation of the fat from red-skin rambutan (Nephellium lappaceum L.) seed“. J Oleo Sci. 62-jild, № 6. 335–43-bet. doi:10.5650/jos.62.335. PMID 23728324.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
  47. ↑ Ong PK, Acree TE, Lavin EH (1998). „Characterization of Volatiles in Rambutan Fruit (Nephelium lappaceum L.)“. J Agric Food Chem. 46-jild, № 2. 611–615-bet. doi:10.1021/jf970665t. PMID 10554286.{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list ()
Wikimedia Commonsda Nephelium lappaceum mavzusiga oid fayllar bor. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Rambutan&oldid=5188794" dan olindi