Romanizatsiya

Romanizatsiya yoki romanisatsiya tilshunoslikda matnni boshqa yozuv tizimidan rim (lotin) yozuviga oʻtkazish yoki buni amalga oshirish tizimidir. Romanizatsiya usullariga yozma matnni ifodalash uchun transliteratsiya hamda ogʻzaki soʻzni ifodalash uchun transkripsiya va ikkalasining kombinatsiyasi kiradi. Transkripsiya usullarini nutqdagi fonemalarni yoki semantik maʼno birliklarini qayd etuvchi fonematik transkripsiyaga va nutq tovushlarini aniq qayd etadigan yanada qattiqroq fonetik transkripsiyaga boʻlish mumkin^[1].

Usullari

Koʻpgina izchil yoki standartlashtirilgan romanizatsiya tizimlari mavjud. Ularni xususiyatlariga koʻra tasniflash mumkin. Muayyan tizimning xarakteristikalari uni turli, baʼzan bir-biriga zid boʻlgan ilovalar uchun, jumladan, hujjatlarni qidirish, lingvistik tahlil, oson oʻqilishi, talaffuzni toʻgʻri ifodalash uchun yaxshiroq moslashishi mumkin.

Manba yoki donor tili — Tizim maʼlum bir tildan, bir qator tillardan yoki maʼlum bir yozuv tizimidagi har qanday tildan olingan matnni romanizatsiya qilish uchun moslashtirilgan boʻlishi mumkin. Tilga xos tizim odatda talaffuz kabi til xususiyatlarini saqlaydi, umumiy tizim esa xalqaro matnlarni kataloglash uchun yaxshiroq boʻlishi mumkin.
Maqsad yoki qabul qiluvchi til — Aksariyat tizimlar maʼlum bir tilda gapiradigan yoki oʻqiydigan auditoriya uchun moʻljallangan. (Kirill matni uchun xalqaro romanizatsiya tizimlari deb ataladigan tizimlar Chexiya va Xorvatiya alifbosi kabi markaziy Yevropa alifbolariga asoslangan).
Oddiylik — Asosiy lotin alifbosi boshqa koʻplab yozuv tizimlariga qaraganda kamroq harflarga ega boʻlgani sababli, ularning barchasini lotin yozuvida ifodalash uchun digraflar, diakritiklar yoki maxsus belgilar ishlatilishi kerak. Bu romanlashtirilgan matnni yaratish, raqamli saqlash va uzatish, koʻpaytirish va oʻqish qulayligiga taʼsir qiladi.
Qaytarilish — oʻzgartirilgan matndan asl nusxani tiklash mumkinmi yoki yoʻqmi. Baʼzi qayta tiklanadigan tizimlar qaytarib boʻlmaydigan soddalashtirilgan versiyaga imkon beradi.

Transliteratsiya

Agar romanizatsiya asl skriptni transliteratsiya qilishga harakat qilsa, asosiy tamoyil manba tildagi belgilarni maqsadli skriptga birma-bir xaritalash boʻlib, natija oʻquvchi tiliga koʻra talaffuz qilinganda qanday ovoz berishiga kamroq eʼtibor beradi. Misol uchun, yapon tilining Nihon-shiki romanizatsiyasi xabardor oʻquvchiga asl yapon kana boʻgʻinlarini 100 % aniqlik bilan qayta tiklash imkonini beradi, lekin toʻgʻri talaffuz uchun qoʻshimcha bilim talab qiladi.

Transkripsiya

Fonemik

Koʻpgina romanizatsiyalar asl skriptni bilmagan oddiy oʻquvchiga manba tilini toʻgʻri talaffuz qilish imkonini berish uchun moʻljallangan. Bunday romanizatsiyalar fonematik transkripsiya prinsipiga amal qiladi va asl nusxaning muhim tovushlarini (fonemalarini) maqsadli tilda iloji boricha ishonchli tarzda berishga harakat qiladi. Yapon tilidagi mashhur Xepbern romanizatsiyasi ingliz tilida soʻzlashuvchilar uchun moʻljallangan transkriptiv romanizatsiyaga misoldir.

Fonetik

Fonetik konvertatsiya bir qadam oldinga boradi va barcha telefonlarni manba tilida tasvirlashga harakat qiladi, agar kerak boʻlsa, maqsadli skriptda topilmagan belgilar yoki konventsiyalardan foydalangan holda oʻqish qobiliyatini yoʻqotadi. Amalda, bunday tasvir deyarli hech qachon mumkin boʻlmagan barcha allofonlarni, ayniqsa koartikulyatsiya effektlari tufayli tabiiy ravishda paydo boʻladiganlarni ifodalashga harakat qilmaydi va buning oʻrniga oʻzini eng muhim allofonik farqlar bilan cheklaydi. Xalqaro fonetik alifbo fonetik transkripsiyaning eng keng tarqalgan tizimidir^[2].

Talaffuz

Koʻpgina til juftliklari uchun foydalanish mumkin boʻlgan romanizatsiyani yaratish ikkita ekstremal oʻrtasidagi kelishuvni oʻz ichiga oladi. Sof transkripsiya odatda mumkin emas, chunki manba tilida odatda maqsadli tilda topilmaydigan tovushlar va farqlar mavjud, ammo ular romanlashtirilgan shakl tushunarli boʻlishi uchun koʻrsatilishi kerak. Bundan tashqari, diaxronik va sinxronik tafovutlar tufayli hech qanday yozma til hech qanday ogʻzaki nutqni mukammal aniqlik bilan ifodalamaydi va skriptning ovozli talqini tillar orasida katta darajada farq qilishi mumkin. Hozirgi vaqtda transkripsiya zanjiri odatda ogʻzaki chet tili, yozma chet tili, yozma ona tili, ogʻzaki (oʻqish) ona tilidir. Bu jarayonlarning sonini kamaytirish, yaʼni yozishning bir yoki ikkala bosqichini olib tashlash, odatda, aniqroq ogʻzaki artikulyatsiyaga olib keladi. Umuman olganda, cheklangan olimlar auditoriyasidan tashqari, romanizatsiya koʻproq transkripsiyaga moyil boʻladi. Misol tariqasida, yapon jang sanʼatini koʻrib chiqaylik: Nihon-shiki じゅうじゅつ zyuzyutu yapon tilini biladigan odamga kana boʻgʻinlarini qayta tiklashga imkon berishi mumkin, ammo ingliz tilida soʻzlashuvchilarning aksariyati, aniqrogʻi oʻquvchilarning talaffuzini taxmin qilish osonroq boʻladi: Xepbern versiyasidan jujutsu.

Umumiy koʻrinish va xulosa

Quyidagi jadvalda bir nechta turli alifbolar uchun ishlatiladigan eng keng tarqalgan fonemik transkripsiya romanizatsiyasi koʻrsatilgan. Koʻpgina oddiy foydalanuvchilar uchun bu yetarli boʻlsa-da, har bir alifbo uchun bir nechta muqobillar va koʻplab istisnolar mavjud.

Romanizatsiya	IPA	Yunon	Krill	Amazigh	Ivrit	Arab	Fors	Katakana	Hangul	Bopomofo
A	a	A	A	ⴰ	ַ, ֲ, ָ	َ, ا	ا, آ	ア	ㅏ	ㄚ
AE	ai̯/ɛ	ΑΙ							ㅐ
AI	ai				י ַ					ㄞ
B	b	ΜΠ, Β	B	ⴱ	בּ	ﺏ ﺑ ﺒ ﺐ	ﺏ ﺑ		ㅂ	ㄅ
C	k/s	Ξ								ㄘ
CH	ʧ	TΣ̈	Ch		צ׳		چ		ㅊ	ㄔ
CHI	ʨi							チ
D	d	ΝΤ, Δ	D	ⴷ, ⴹ	ד	ﺩ — ﺪ, ﺽ ﺿ ﻀ ﺾ	د		ㄷ	ㄉ
DH	ð	Δ			דֿ	ﺫ — ﺬ
DZ	ʣ	ΤΖ	Ѕ
E	e/ɛ	Ε, ΑΙ	E	ⴻ	, ֱ, י ֵֶ, ֵ, י ֶ			エ, ヱ	ㅔ	ㄟ
EO	ʌ								ㅓ
EU	ɯ								ㅡ
F	f	Φ	F	ⴼ	פ (or its final form ף)	ﻑ ﻓ ﻔ ﻒ	ﻑ			ㄈ
FU	ɸɯ							フ
G	ɡ	ΓΓ, ΓΚ, Γ	G	ⴳ, ⴳⵯ	ג		گ		ㄱ	ㄍ
GH	ɣ	Γ	Gʻ	ⵖ	גֿ, עֿ	ﻍ ﻏ ﻐ ﻎ	ق غ
H	h	Η	Һ	ⵀ, ⵃ	ח, ה	ﻩ ﻫ ﻬ ﻪ, ﺡ ﺣ ﺤ ﺢ	ه ح ﻫ		ㅎ	ㄏ
HA	ha							ハ
HE	he							ヘ
HI	hi							ヒ
HO	ho							ホ
I	i/ɪ	Η, Ι, Υ, ΕΙ, ΟΙ	I, І	ⵉ	ִ, י ִ	دِ		イ, ヰ	ㅣ	ㄧ
IY	ij					دِي
J	ʤ	TZ̈	DJ, Џ	ⵊ	ג׳	ﺝ ﺟ ﺠ ﺞ	ج		ㅈ	ㄐ
JJ	ʦ͈/ʨ͈								ㅉ
K	k	Κ	K	ⴽ, ⴽⵯ	כּ	ﻙ ﻛ ﻜ ﻚ	ک		ㅋ	ㄎ
KA	ka							カ
KE	ke							ケ
KH	x	X	X	ⵅ	כ, חֿ (or its final form ך)	ﺥ ﺧ ﺨ ﺦ	خ
KI	ki							キ
KK	k͈								ㄲ
KO	ko							コ
KU	kɯ							ク
L	l	Λ	L	ⵍ	ל	ﻝ ﻟ ﻠ ﻞ	ل		ㄹ	ㄌ
M	m	Μ	M	ⵎ	מ (or its final form ם)	ﻡ ﻣ ﻤ ﻢ	م		ㅁ	ㄇ
MA	ma							マ
ME	me							メ
MI	mi							ミ
MO	mo							モ
MU	mɯ							ム
N	n	Ν	N	ⵏ	נ (or its final form ן)	ﻥ ﻧ ﻨ ﻦ	ن	ン	ㄴ	ㄋ
NA	na							ナ
NE	ne							ネ
NG	ŋ								ㅇ
NI	ɲi							ニ
NO	no							ノ
NU	nɯ							ヌ
O	o	Ο, Ω	O		, ֳ, וֹֹ		ُا	オ	ㅗ
OE	ø								ㅚ
P	p	Π	P		פּ		پ		ㅍ	ㄆ
PP	p͈								ㅃ
PS	ps	Ψ
Q	q	Θ		ⵇ	ק	ﻕ ﻗ ﻘ ﻖ	غ ق			ㄑ
R	r	Ρ	R	ⵔ, ⵕ	ר	ﺭ — ﺮ	ر		ㄹ	ㄖ
RA	ɾa							ラ
RE	ɾe							レ
RI	ɾi							リ
RO	ɾo							ロ
RU	ɾɯ							ル
S	s	Σ	S	ⵙ, ⵚ	ס, שׂ	ﺱ ﺳ ﺴ ﺲ, ﺹ ﺻ ﺼ ﺺ	س ث ص		ㅅ	ㄙ
SA	sa							サ
SE	se							セ
SH	ʃ	Σ̈	Sh	ⵛ	שׁ	ﺵ ﺷ ﺸ ﺶ	ش			ㄕ
SHCH	ʃʧ		Щ
SHI	ɕi							シ
SO	so							ソ
SS	s͈								ㅆ
SU	sɯ							ス
T	t	Τ	T	ⵜ, ⵟ	ט, תּ, ת	ﺕ ﺗ ﺘ ﺖ, ﻁ ﻃ ﻄ ﻂ	ت ط		ㅌ	ㄊ
TA	ta							タ
TE	te							テ
TH	θ	Θ			תֿ	ﺙ ﺛ ﺜ ﺚ
TO	to							ト
TS	ʦ	ΤΣ	Ts		צ (or its final form ץ)
TSU	ʦɯ							ツ
TT	t͈								ㄸ
U	u	ΟΥ, Υ	U	ⵓ	, וֻּ	دُ		ウ	ㅜ	ㄩ
UI	ɰi								ㅢ
UW	uw					دُو
V	v	B	V		ב		و
W	w	Ω		ⵡ	ו, וו	ﻭ — ﻮ
WA	wa							ワ	ㅘ
WAE	wɛ								ㅙ
WE	we								ㅞ
WI	y/ɥi								ㅟ
WO	wo							ヲ	ㅝ
X	x/ks	Ξ, Χ								ㄒ
Y	j	Υ, Ι, ΓΙ	Y, I, Ј	ⵢ	י	ﻱ ﻳ ﻴ ﻲ	ی
YA	ja		Ya					ヤ	ㅑ
YAE	jɛ								ㅒ
YE	je		Ye, Є						ㅖ
YEO	jʌ								ㅕ
YI	ji		Ї
YO	jo		Yo					ヨ	ㅛ
YU	ju		Yu					ユ	ㅠ
Z	z	Ζ	Z	ⵣ, ⵥ	ז	ﺯ — ﺰ, ﻅ ﻇ ﻈ ﻆ	ز ظ ذ ض			ㄗ
ZH	ʐ/ʒ	Ζ̈	J		ז׳		ژ			ㄓ

Manbalar

↑ What does romanization mean?
↑ „Standards, Training, Testing, Assessment and Certification | BSI Group“. Bsi-global.com. Qaraldi: 2013-yil 25-aprel.

[1] What does romanization mean?

[2] „Standards, Training, Testing, Assessment and Certification | BSI Group“. Bsi-global.com. Qaraldi: 2013-yil 25-aprel.

[1]

[2]