Sahroi Arab Demokratik Respublikasi

Sahroi Arab Demokratik Respublikasi (arabcha: الجمهورية العربية الصحراوية الديمقراطية; ispancha: República Árabe Saharaui Democrática (RASD)) — Afrika qitʻasining shimoliy-gʻarbida joylashgan, qisman tan olingan davlat. G'arbiy Sahroi Kabirdagi sobiq Ispaniya mustamlakasi hududining katta qismiga da'vo qiladigan qisman tan olingan davlat, lekin bugungi kunda uning sharqiy qismini - Erkin hudud deb ataladigan qismini nazorat qiladi. Gʻarbiy Sahroi Kabir shimolda Marokash, shimoli-sharqda Jazoir, sharq va janubda Mavritaniya bilan chegaradosh, gʻarbda Atlantika okeani bilan yuviladi. Erkin hudud janubi-g'arbiy qismida okeanga juda kam chiqish imkoniyatiga ega.

Sahroi Arab Demokratik Respublikasi arab. الجمهورية العربية الصحراوية الديمقراطية‎ (Al-Jumhūrīyya al-`Arabīyya as-Saharāwīyya ad-Dīmuqrātīyya) Isp. República Árabe Saharaui Democrática
Bayroq Gerb
Poytaxt	Tifariti
Eng katta shahar	Al-Ayun
Rasmiy til(lar)	Arab
Yetakchilar
• Prezident	Bragim G‘oli
• Bosh vazir	Muhammad Vali Akeyk
• Sahroi Milliy Kengashi raisi	Xatri Addux
Mustaqilligi (Marokash va Mavritaniyadan)
• Sanasi	1976-yil 27-Fevral
Maydon
• Butun	266 000 km2 (83-oʻrin)
Aholi
• Roʻyxat	267 405 ming kishi
Pul birligi	Sahroi Pesetasi

Tarix

1975-yilgacha mintaqa Ispaniya mustamlakasi edi. 1975-yil 6-noyabrda Marokash qiroli Hasan II “Yashil marsh” deb nomlangan tadbirni tashkil qildi. Uning chaqirig'iga ko'ra, 350 ming qurolsiz marokashliklar, ular orasida ayollar va bolalar ham G'arbiy Sahroi Kabir hududiga kirishdi, qarshilikka duch kelmay, anneksiya amalga oshirildi. G'arbiy Sahroi Kabirning janubiy qismi (1/3) Mavritaniyaga o'tdi.

1979-yilda Mavritaniya G'arbiy Sahroi Kabirning janubiy qismiga bo'lgan huquqlardan voz kechganidan so'ng, Marokash tomonidan to'liq bosib olindi. Ko'p qismi hozirda o'zi nazorat qilayotgan bu hududni u o'zining janubiy viloyatlari deb ataydi.

1976-yil 27-fevralda Jazoir ko'magida Marokash qo'shinlariga qarshi partizan urushi olib borgan Polisario fronti G'arbiy Sahroi Sahroi Arab Demokratik Respublikasi (SADR) nomi ostida mustaqil davlat deb e'lon qildi.

Ayni paytda BMTga a’zo 84 ta davlat SADR mustaqilligini tan olgan. Respublika 1982-yildan Afrika Ittifoqi (sobiq Afrika Birligi Tashkiloti) aʼzosi. SADR prezidenti, Polisario fronti bosh kotibi - Muhammad Abdulaziz (1976-2016).

SADR ma'murlari G'arbiy Sahroi Kabirning sharqiy qismini, Erkin zona deb nomlangan, Marokash tomonidan qurilgan mudofaa qal'alari tizimi va SADR ma'murlari tomonidan sharmandalik devori deb nomlangan G'arbiy Sahroi Kabirningning sharqiy chegarasi o'rtasidagi tor chiziqda joylashgan qismini nazorat qiladi.

Hudud taqdiri bo'yicha referendum o'tkazishni talab qilib, BMT G'arbiy Sahroi Kabirning Marokash tomonidan anneksiya qilinishiga rozi bo'lishni va o'zini o'zi e'lon qilgan SADRni uning a'zoligiga qabul qilish bilan tan olishni rad etadi.

Hududiy jihati

1975-yil 16-oktyabrda BMT Bosh Assambleyasining iltimosiga binoan Gaagadagi Xalqaro Sudi maslahat xulosasini qabul qildi, unda bu hudud mustamlakachilikdan oldingi davrda "terra nullius" (odamning yerlari) emasligi, bu hududdagi qabilalar o'rtasida Marokash qiroli va Mavritaniya qabilalari bilan ilgari belgilangan aloqalar mavjudligini tan oldi. Biroq, Xalqaro Sudning fikricha, bu aloqalar G'arbiy Sahroi Kabir xalqining o'z taqdirini o'zi belgilash huquqidan foydalanishiga to'sqinlik qila olmaydi.

Xalqaro huquqqa ko'ra, mintaqa mustaqillikka ega bo'lgan va unga ega. Xususan, G‘arbiy Sahroi Kabirni qo‘shib olish faktining o‘zi BMTning 1514-sonli “Mutamlaka mamlakatlari va xalqlariga mustaqillik berish to‘g‘risida”gi deklaratsiyasini buzish hisoblanadi, xususan:

• Ispaniya Sahroi Kabiri, Marokash va Mavritaniya xalqlari uchun referendum o'tkazishdan bosh tortish 1-moddani buzgan ("Barcha xalqlar o'z taqdirini o'zi belgilash huquqiga ega; bu huquq tufayli ular o'zlarining siyosiy maqomini erkin belgilaydilar"). 5-modda (“Hali mustaqillikka erishmagan barcha <…> hududlarda zudlik bilan barcha hokimiyatni ushbu hududlardagi xalqlar qoʻliga oʻtkazish choralari koʻrilishi kerak”);
• G‘arbiy Sahroi Kabirni 2 qismga bo‘lish orqali Marokash va Mavritaniya 6-moddani buzdi (“mamlakatning milliy birligi va hududiy yaxlitligini qisman yoki to‘liq yo‘q qilishga qaratilgan har qanday urinish Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining maqsad va tamoyillariga mos kelmaydi”);
• Jahon hamjamiyati tomonidan referendum o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rishning uzoq muddatga kechiktirilishi 2-moddani buzadi (“Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tayyorgarlikning yetarli emasligi yoki ta’lim sohasidagi tayyorgarlikning yetarli emasligi hech qachon mustaqillikka erishishni kechiktirish uchun bahona bo‘lmasligi kerak”);
• G'arbiy Sahroi Marokashning bir qismi sifatida tan olgan dunyoning barcha davlatlari 7-moddani buzmoqda ("barcha davlatlar ushbu Deklaratsiyaning qoidalariga qat'iy va vijdonan rioya qilishlari kerak").

Davlat tuzilishi

1982-yil avgust oyidan boshlab respublikaning eng yuqori lavozimi Sahroi Arab Demokratik Respublikasi Prezidenti bo'lib, bu lavozimni Polisario fronti bosh kotibi, hozirda Bragim G'oli egallab kelmoqda, u Bosh vazirni, hozirda Buxraya Xammudi Bayunni tayinlaydi. SADR hukumat tuzilmasi Vazirlar Kengashidan (Bosh vazir boshchiligidagi kabinet), sud boʻlimidan (Prezident tomonidan tayinlanadigan sudyalar) bilan va parlament Sahroi Milliy Kengashidan (SNC; hozirgi prezident spiker Katri Aduhdan) iborat. 1976-yilda tashkil etilganidan beri turli konstitutsiyaviy oʻzgartirishlar respublikani vaqtinchalik boshqaruv tuzilmasidan haqiqiy boshqaruv apparatiga yaqinlashadigan narsaga aylantirdi. 1980-yillarning oxiridan boshlab parlament vakolatlar taqsimotini yoʻlga qoʻyish va respublika tuzilmalarini Polisario fronti tuzilmalaridan ajratish boʻyicha choralar koʻra boshladi, garchi hozirgacha aniq taʼsir koʻrsatmagan bo'lsa ham.

Qurolli kuchlari

 Sahroi Xalq ozodlik armiyasi Sahroi Arab Demokratik Respublikasining mudofaa qoʻshinlari boʻlib, Respublika tashkil etilishidan avval Polisario frontining qurolli qanoti boʻlib xizmat qilgan.

Iqtisodiyoti

SADR o'z nazorati ostidagi hududlarida Sahroi pesetasidan foydalanadi, ammo mamlakatning aksariyati Marokash dirhamidan foydalanadi.

Suveren davlatlar va xalqaro tashkilotlarning G'arbiy Sahroi Kabir va SADR bo'yicha pozitsiyalari

Dunyo davlatlari SADRga nisbatan quyidagi pozitsiyalarga amal qiladi:

• 84 ta davlat SADR mustaqilligini tan oldi, ulardan:
  • 49 ta davlat SADR mustaqilligini tan oladi va u bilan munosabatlarga ega;
    • Ulardan 42 tasi diplomatik aloqalarga ega;
  • 11 ta davlat SADR bilan diplomatik munosabatlarni "to'xtatgan" yoki "muzlatgan";
  • 24 ta davlat avvalroq SADRni tan olgan, biroq keyinchalik uni tark etgan;
  • 2 ta davlat hozirgi paytda tugatilgan davlatlar SADR mustaqilligini tan oldi;
• 1 ta davlat Polisario frontini Sahroi xalqining qonuniy vakili sifatida tan olmaydi;
• 44 ta davlat SADRni tan olmaydi, lekin G'arbiy Sahroi Kabirning sobiq mustamlakasi aholisining BMT tomonidan kafolatlangan o'z taqdirini o'zi belgilash huquqini qo'llab-quvvatlaydi;
• 21 ta davlat Marokashning G'arbiy Sahroi Kabir hududida avtonomiya yaratish rejasini qo'llab-quvvatlaydi;
• 17 ta davlat Marokashning G'arbiy Sahroi Kabir yoki G'arbiy Sahroi Kabirdagi janubiy hududlari deb ataladigan hududiy da'volarini tan oladi.