Shigʻayxon
Shigʻayxon (qozoqcha: Шығайхан) (1500—1582) — 1580—1582-yillarda Qozoq xonligining xoni, Jadik Sulton (qozoqcha: Жәдік Сұлтан) ning oʻgʻli. Hukmronlik davrida Shigʻayxon Abdullaxon II bilan Toshkent xoni Bobo Sultonga qarshi qaratilgan yangi ittifoq tuzgan. Darhaqiqat, xonlikda hokimiyat Shigʻayxonning oʻgʻli — Tavakkal sulton (qozoqcha: Тәуекел) qoʻlida boʻlib, u Toshkent xoni bilan hal qiluvchi kurash olib borgan va bu kurash qozoqlarning gʻalabasi bilan yakunlangan.
| Shigʻayxon | |
|---|---|
qozoqcha: Шығайхан | |
| Qozoq xonligi xoni | |
|
Mansab davri 1580 – 1582 | |
| Oʻtmishdoshi | Haqnazarxon |
| Vorisi | Tavakkalxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1500-yil Qozoq xonligi |
| Vafoti |
1582-yil Buxoro, Buxoro xonligi |
| Millati | qozoq |
| Turmush oʻrtogʻi |
Bayimbigim Xonim Yaxshimbigim Xonim Dadim Xonim |
| Bolalari |
Oʻgʻillari: Saidqul Sulton Shoh Muhammad Sulton Ondan Sulton TavakkaI Ibrohim Sulton Yesimxon Ali Sulton Qizlari Suzge Xonim Altun Xonim Sabirbike Sulton Xonim |
| Onasi | Abaykanbigim |
| Otasi | Jadik Sulton |
| Dini | islom: sunniylik |
| Dafn etilgan joyi | Kumushkent |
Tarjimai holi
tahrir1580-yilda taxtga Haqnazarning amakivachchasi Shigʻayxon oʻtirgan. 80 yil umr koʻrgan, ammo uning hayoti haqida maʼlumotlar kam. Shigʻayxonning otasi Jadik Sulton, onasi Abaykanbike boʻlgan[1].
1569-yilda podsho Ivan Grozniyning noʻgʻay murzalaridagi elchisi Semyon Maltsev shunday xabar bergan:
…Qozoq oʻrdasidan Oqnazarxon, Shigʻayxon, Chelimxon va yana 20 ga yaqin xonlar Noʻgʻayga bostirib kelishdi, bu yerda jang boʻldi.
Gerchard Müller keltirgan qadimgi tatar afsonasiga koʻra, Sibir xoni Koʻchimxonning ukasi Ahmad Girey „Buxoro shahzodasi“ Shigʻayxonning qiziga uylangan. Shunga qaramay, Shigʻayxon u bilan dushmanlik munosabatida boʻlgan va bir marta Ahmad Gireyni hiyla-nayrang bilan aldab, Irtish boʻyida oʻldirgani odamlarini yuborgan. Vladimir Velyaminov-Zernovning yozishicha, Shigʻayxon „Buxoro shahzodasi“ deyilgan[2].
Hofiz Tanish Buxoriyning „Sharafnomai shohiy“ asarida „Shigʻayxon uzoq yillar dasht va choʻllarda hukmdor boʻlgan“, degan maʼlumotlar keltiriladi, demak u xon unvoni berilgunga qadar qozoqlarning maʼlum bir qismiga boshchilik qilgan boʻlsa kerak. Shu bilan birga, Haqnazarxon va Bobo Sulton oʻrtasidagi urush tasvirida va boshqa harbiy harakatlar tavsifida uning nomi tilga olinmagan, bu uning boshqa qozoq xonlaridan uzoqda boʻganini anglatishi ham mumkin.
Haqnazar vafotidan keyin Shigʻayxon xon etib saylangan (1580-1582), saylangan yili esa allaqachon 80 yoshda boʻlgan, ammo shunga qaramay, u qozoqlar orasida eng obroʻli hisoblangan. Saylanganidan keyin Shigʻayxon Bobo Sultonga qarshi qaratilgan Abdullaxon II bilan ittifoq tuzgan. Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, Shigʻayxon „uzoq vaqt davomida oʻzini oliy hazratlari Abdullohxonning tarafdori sifatida koʻrsatgan“.
Shigʻayxonning shayboniy Abdullaxon II tarafiga oʻtishi XVI asrning ikkinchi yarmidagi Qozoq xonligining muhim siyosiy voqeasiga aylangan, chunki qozoq xonlari Dashti Qipchoqda hokimiyat uchun kurashda Shayboniylarning azaliy va murosasiz dushmani boʻlgan. 1581-yil iyul oyida Shigʻayxon oʻgʻillari Tavakkal Sulton (Tavakkul Sulton) va boshqalar bilan Abdullaxon II qarorgohiga kelib, u bilan uchrashgan. Abdullaxon II unga beqiyos izzat-ikrom koʻrsatib, Xoʻjand yerini iqto qilib berib, ziyofat uyushtirgan.
Shigʻayxonning yoshi katta boʻlganligi sababli xonlikda haqiqiy hokimiyat uning oʻgʻli Tavakkal qoʻlida boʻlgan va aynan u ittifoq tarkibida Toshkent hukmdori Bobo Sultonga qarshi hal qiluvchi kurash olib borgan va ittifoqchilarning toʻliq gʻalabasi bilan yakunlangan.
1582-yil iyun oyida Tavakkal Sulton Yassi (Turkiston) shahri yaqinida Bobo Sulton qoʻshinini magʻlub etib, uni oʻldirgan.
„Keyin u Bobo Sulton va Joni Muhammad biylarning boshlarini Saturn saroyiga olib keldi, shuningdek …xon unga mukofot sifatida Ofarikent viloyati ([Miyonqol]]) ni — Soʻgʻd va Samarqandning eng goʻzal joylarini berdi“[3]
1583-yilda Tavakkal Buxoro hukmdori bilan aloqalarini uzib, Dashti Qipchoqqa qaytib ketgan.
Shigay’xonning Abdullaxon II tomoniga oʻtishining sabablari aniq emas. Ayrim tadqiqotchilar, masalan, Mixail Vyatkin buni Abdullaxon II qudratining oʻsishi va Shigʻayxon oʻz kuchsizligini anglashi bilan izohlagan. Boshqalar, Aleksandr Chuloshnikov kabi olimlar, qozoqlarning Talas daryosi boʻyida Bobo Sultondan magʻlubiyatga uchragani ularni zaiflashtirgan va ular qoʻzgʻolonchi Bobo Sulton va Moʻgʻul Chigʻatoy xonlari tomonidan ikki tomonlama tahdid ostida qolgan deb hisoblaydilar.
Shu bilan birga, Abdullaxon II tomoniga qozoqlar hammasi emas, balki Shigʻayxon hukmronligi ostida boʻlgan qismigina oʻtgan (Hofiz Tanishning xabar berishicha, „qozoq qoʻshinidagi hamfikrlar guruhi“). Shigʻayxon 1581-yilda Abdullaxon II tomonga oʻtgan. Abdullaxon II ning taxt uchun kurashda raqiblari koʻp boʻlib, u Shigʻayxonni qoʻllab-quvvatlashdan manfaatdor edi; keyinchalik Tavakkal Abdullaxon II xizmatida boʻlib, uning boshqa shayboniylarga qarshi kurashida va ularni yoʻq qilishda qatnashgan[4].
Shigʻayxon oʻz xalqi bilan oʻzbek sultonlari orasida katta obroʻga ega boʻlgan. Demak, Hofiz Tanish Buxoriyning yozishicha, Abdullaxon II Jizzaxga yetib kelganida Shigʻayxonning gʻolib qoʻshini qozoq askarlari bilan qoʻshilgan. Abdullaxon II qozoq sultonlaridan biri Shigʻayxon va uning oʻgʻli Tavakkal Sultonning qoʻshinlarini avangardlikka tayinlagan.
1582-yil boshida Abdullaxon II Bobo Sulton va uning tarafdorlariga qarshi Ulugʻtogʻ yurishini boshlagan va bu yurish muvaffaqiyat bilan yakunlangan. Yurishda Shigʻayxon ham qatnashgan va bu uning oxirgi yurishi boʻlgan. Shigʻayxonning bu voqealar bilan bogʻliq soʻnggi eslatishi Hofiz Tanish Buxoriyning „Sharafnomai shohiy“ asarida keltirilgan. Uning vafotidan keyin xon hokimiyati uning oʻgʻli Tavakkalga meros boʻlib oʻtgan. Shigʻayxon Buxoro yaqinida vafot etib, Kumushkent qishlogʻida dafn etilgan.
Oilasi
tahrirXotin va kanizaklari
tahrir- Bayimbigim Xonim
- Yaxshimbigim Xonim
- Dadim Xonim
Bolalari
tahrirOʻgʻillari
tahrir- Saidqul Sulton; (onasi — Bayimbigim Xonim)
- Shoh Muhammad Sulton; (onasi — Dadim Xonim)
- Ondan Sulton (1555—1585; onasi — Bayimbigim Xonim)
- Tavakkalxon (1562 — 1598; (onasi — Yaxshimbigim Xonim)
- Yesimxon (1565 — 1628; (onasi — Yaxshimbigim Xonim)
- Ali Sulton; (onasi — Dadim Xonim)
- Sulum Sulton; (onasi — Dadim Xonim)
- Ibrohim Sulton; (onasi — Dadim Xonim)
Qizlari
tahrir- Suzge Xonim (??? — 1598; (onasi — Bayimbigim Xonim)
- Altun Xonim; (onasi — Bayim Xonim)
- Sabirbike Sulton Xonim (1564 — ???; (onasi — Yaxshimbigim Xonim).
Shigʻayxonning eng obroʻli va suyuklisi ikkinchi xotini Yaxshimbigim Xonim boʻlgan. Boʻlajak xonlar Tavakkal va Yesimxon, Gʻarab botirning xotini Sobirbikening onasi.
Manbalar
tahrir- ↑ Абусеитова М. Х. 1985, s. 71.
- ↑ Абусеитова М. Х. 1985, s. 72-73.
- ↑ „Казахское ханство в 16в-17в“ (deadlink). 2016-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 28-aprel.
- ↑ Абусеитова М. Х. 1985, s. 74-75.
Adabiyotlar
tahrir- Абусеитова М. Х.. Казахское ханство во второй половине XVI века. Алма-Ата: Наука, 1985.