Sibir xonligi

Sibir xonligi — Sibirning janubi-gʻarbiy qismida joylashgan turk-moʻgʻul qabilalari boshqargan tatar^[1]^[2] xonligi. Oʻz tarixi davomida Shayboniylar va Toybugʻiylar sulolasi aʼzolari xonlikda hukmronlik qilish uchun tez-tez urushishgan. Bu raqobatdosh qabilalarning ikkalasi ham Joʻji va uning beshinchi oʻgʻli Shaybon(Shibon) orqali toʻgʻridan-toʻgʻri Chingizxonga borib taqaladi. Xonlik hududi bir vaqtlar Moʻgʻullar imperiyasining ajralmas qismi boʻlgan, keyinchalik 1242-1502-yillarda Oltin Oʻrda nazoratiga oʻtgan. Sibir xonligida turkiy sibir tatarlari, boshqirdlar va turli xil ural tillarida, jumladan, Xanti, Mansi va Selkup tillarida soʻzlashuvchi etnik jihatdan xilma-xil aholi mavjud bo'lgan. Sibir xonligi tarixda eng shimoliy musulmon davlat boʻlgan.

Aristokratiyasi

Sibir xonligini turli Sibir qabilalaridan chiqqan Mirzalar (bu oliyjanob unvon) boshqargan. Bu mirzalar Sibir xonining hokimiyati ostida boshqaruvchilik qilishardi . Mirzolar Sibir xonligining jangchilarini ham jangga olib borgan va Tyumen va Sibir xonlariga nominal sodiqlik qilgan.

Madaniyati

Islom Sibir xonligining rasmiy dini bo'lgan. Bu hukmron Tyumen va Sibir xonlarining dini edi. Tyumenda ham, Sibirda ham hukmron tabaqa tomonidan katta masjidlar, saroylar va mustahkam devorlar qurilgan. Islom diniga nafaqat xon, balki mirzolar ham eʼtiqod qilganlar, ular koʻpincha Oʻrta Osiyoning Buxoro va Samarqand kabi mashhur islom markazlarida taʼlim olganlar. Biroq, shamanizm va boshqa anʼanaviy eʼtiqodlarga ham koʻpchilik tomonidan amal qilgan. Baʼzi guruhlar shamanizm elementlarini oʻzida mujassam etgan islomning shakliga amal qilgan^[3]. Sibir xonligining yetakchi imomlari va muftiylari Qozon va Samarqandda maʼlum bir taʼsirga ega boʻlgan. Sibir xonligi tarixda eng shimoliy musulmon davlati boʻlgan. Uning hududlari hatto Shimoliy Muz okeanining qirgʻoq qismlarini ham oʻz ichiga olgan^[4]. Sibir xonligi Oʻrta Osiyo va Qozon xonligi bilan keng savdo aloqalariga ega edi^[5].

Xonlar roʻyxati

Taybugʻiylar roʻyxati :

On
Taybugʻo
Xoja
Mar
Obder
Maxmet/Mamuq
Abalak
Aguish
Qosim (Maxmetning oʻgʻli)
Yodiger (Kuchum tomonidan oʻldirilgan)
Bekbulat (Yodigerning ukasi boʻlishi mumkin)
Seyid Axmat (Ermak vafotidan keyin Sibirni qayta egallagan, 1588-yilda Rossiya podsholigi tomonidan bosib olingan).

Shayboniylar roʻyxati:

Ibak Xon
Murtazoxon
Kuchum Xon
- Kuchumning oʻgʻli Ali (Ermakning oʻlimidan keyin Sibirni qayta egallashga harakat qildi),
- Ishim (Osim?) Kuchumning oʻgʻli (1620-yilda qalmoqqa uylanib, ularning hududida joylashdi)

Manbalar

↑ Isxakov D. M. Tyurksko-tatarskie gosudarstva XV—XVI vv. — Kazan: Institut istorii im. Sh. Mardjani AN RT, 2004.— Glava 2 — C. 32.
↑ N. Ye. Artemov, V. I. Lebedev. Istoriya SSSR s drevneyshix vremen do XVIII v. 1959 g. S. 280
↑ Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581–1990 (en). Cambridge University Press, 1994 — 25–27-bet. ISBN 978-0-521-47771-0.
↑ Nicholas Riasanovsky. A History of Russia. Oxford University Press, 1999 — 148-bet. ISBN 0-19512179-1.
↑ Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581–1990 (en). Cambridge University Press, 1994 — 25–27-bet. ISBN 978-0-521-47771-0.

[1] Isxakov D. M. Tyurksko-tatarskie gosudarstva XV—XVI vv. — Kazan: Institut istorii im. Sh. Mardjani AN RT, 2004.— Glava 2 — C. 32.

[2] N. Ye. Artemov, V. I. Lebedev. Istoriya SSSR s drevneyshix vremen do XVIII v. 1959 g. S. 280

[3] Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581–1990 (en). Cambridge University Press, 1994 — 25–27-bet. ISBN 978-0-521-47771-0.

[4] Nicholas Riasanovsky. A History of Russia. Oxford University Press, 1999 — 148-bet. ISBN 0-19512179-1.

[5] Forsyth, James. A History of the Peoples of Siberia: Russia's North Asian Colony 1581–1990 (en). Cambridge University Press, 1994 — 25–27-bet. ISBN 978-0-521-47771-0.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]