Shimoliy Afgʻonistondagi pushtun mustamlakachiligi
1880-yillardan boshlab Afgʻonistonning turli xil pushtunlar hukmron boʻlgan hukumatlari Afgʻonistonning shimoliy mintaqasiga koʻproq etnik pushtunlarni joylashtirishga qaratilgan „pushtunizatsiya“ deb nomlangan siyosat olib bordilar[1][2][3][4].
Dastlabki davri
tahrir
1880-yilda amir Abdurrahmon hokimiyat tepasiga kelganida Afgʻoniston shimolidagi etnik pushtun aholisi deyarli yoʻq edi[1][4]. Abdurrahmonxon oʻz hukmronligi davrida Afgʻoniston shimolida pushtunlarning etnik oʻrni va mustamlakachilik jarayonini boshlab berdi[1][2][3][4]. Bu pushtun mustamlakachilik siyosatining uchta asosiy maqsadi bor edi: pushtunlar hukmronlik qilgan hukumatning shimoliy hududlarda yashovchi forsiyzabonlar ustidan hukmronligini kuchaytirish, Afgʻoniston hukumatlariga oʻz raqiblarini shimolga deportatsiya qilishlariga imkon berish (bu yerda ular markaziy hukumatga nisbatan kamroq muammo tugʻdirardi) va shimoliy Afgʻonistonni goʻyoki iqtisodiy rivojlantirishga yordam berish[1][3].
Abdurrahmonning oʻzi Afgʻoniston podshohi pushtun boʻlgani uchun afgʻon – rus chegarasini pushtunlar qoʻriqlashi kerakligini taʼkidladi[1]. Bu maqsadga erishish uchun Abdurrahmonxon ham, uning vorislari ham shimoliy Afgʻonistondagi forsiyzabon boʻlmagan pushtunlarning yerlarini musodara qilish, pushtun millatchilik mafkurasi, pushtun tarafdori boʻlgan majburiy koʻchirish va Afgʻoniston shimolida yashovchi pushtun qabilalaridan boʻlmagan ozchiliklarga nisbatan kamsituvchi soliq siyosatidan foydalanganlar[1]. Afgʻonistondagi Rossiya taʼsirini kamaytirish istagi tufayli Britaniya imperiyasi shimoliy Afgʻonistondagi pushtun mustamlakasini qoʻllab-quvvatlagan (qarang: „Katta oʻyin“)[1][2]. 1893-yilda ingliz armiyasi mayori Charlz Yeyt ruslar bilan faqat pushtun boʻlmagan qabilalar har qanday aloqa va munosabatda boʻlishi, bu qabilalarning pushtunlar bilan oʻrab olinishi bu qabilalarning ruslar bilan oʻzaro munosabatlariga chek qoʻyishini yozgan edi[1][2].
Shimoliy Afgʻonistonning pushtun mustamlakasi Abdurrahmonxonga Janubiy Turkistonda pushtun boʻlmagan yerlar ustidan oʻz hukmronligini mustahkamlash imkonini berdi[1]. Bundan tashqari, pushtunlarning bu mustamlakalashuvi natijasida koʻchmanchi pushtunlar Afgʻonistonning shimolidagi eng yaxshi yerlarni tojiklar, turkmanlar, oʻzbeklar, hazoralar va ilgari bu yerga egalik qilgan boshqa xalqlar hisobidan egallab olishdi[1]. 1885-yilgacha Afgʻoniston shimoliga koʻchib kelgan barcha pushtunlar buni beixtiyor qilgan boʻlsalar (koʻpincha afgʻon hukumati siyosatiga qarshi chiqqani uchun surgun qilingan), bu holat 1885-yildan keyin, Abdurrahmon etnik pushtunlarni Afgʻoniston shimoliga oʻz ixtiyori bilan joylashish uchun ragʻbatlantira boshlaganidan soʻng oʻzgardi. (Shu bilan birga, 1885-yilda boshqa yoʻnalishda har qanday koʻchishni taqiqlovchi farmon chiqarib, bu koʻchishni bir tomonlama qilish)[1]. Afgʻoniston shimoliga ixtiyoriy ravishda koʻchib kelgan etnik pushtunlarga koʻpincha safar xarajatlari toʻlangan va ularga hayvonlar, bepul yer va soliqlardan uch yil ozod qilingan[1]. Abdurrahmonning pushtunlarni ixtiyoriy ravishda Afgʻoniston shimoliga joylashtirishga ragʻbatlantirish siyosati majburiy joylashtirishga (ayniqsa, koʻchmanchilarni oʻz ichiga olgan beixtiyor urinishlarga) qaraganda koʻproq muvaffaqiyatga erishdi[1]. Biroq, 1885-yilda kuchga kirgan ragʻbatlantirishga asoslangan ixtiyoriy migratsiyaga qaramay, koʻplab etnik pushtunlar 1885-yildan keyin ham, baʼzi hollarda 1940-yillarning oxirlarida ham Shimoliy Afgʻonistonga deportatsiya qilindi[1]. 1885—1888-yillarda Afgʻoniston shimolidagi pushtun aholisi 1885-yildagi 3500 pushtun oilasidan 1888-yilda 40 000 pushtun oilasiga yoki 8 baravarga koʻpaydi[1]. Sharqiy Afgʻonistondagi gilzoyi pushtunlarning qoʻzgʻolonlari va Sardor Muhammad Isʼhoq qoʻzgʻoloni kabi qoʻzgʻolonlar 1880-yillarning oxirida Afgʻoniston shimolidagi pushtun mustamlakachiligini vaqtincha toʻxtatdi[1]. Keyinchalik, mustamlakachilikning yana bir qisqa davriga qaramay, 1890-yillarning boshlarida hazoralar urushi boshlandi va Abdurrahmon hukmronligi davrida Shimoliy Afgʻonistonning pushtunizatsiyasiga chek qoʻydi – garchi u 1901-yilda Abdurrahmonning oʻlimidan soʻng uning vorislari davrida davom ettirilsa ham[1].
Keyingi davri
tahrir1910—1940-yillar oraligʻida Afgʻon Turkistonida koʻplab etnik pushtun choʻponlari joylashdilar[1]. 1930-yillardan 1970-yillarga qadar etnik tojik Habibulloh Kalakoniy 1928–1929-yillardagi fuqarolar urushi paytida Afgʻonistonda hokimiyatni qoʻlga kiritishga urinib koʻrgan va muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan soʻng, etnik oʻzbeklar va etnik tojiklar Afgʻoniston shimolidagi yuz minglab gektar yaylov va ekin maydonlaridan ayrilgan[1]. Keyinchalik bu yerlar sotildi yoki toʻgʻridan-toʻgʻri etnik pushtun koʻchmanchilarga berildi, bu esa Shimoliy Afgʻonistonda pushtunlarning taʼsirini yanada oshirdi[1]. Bu davrda Toxar viloyatiga koʻchib kelgan pushtunlar tojik, hazora, qarluq dehqonlarini, shuningdek, oʻzbek chorvadorlarini sugʻoriladigan past tekisliklardan va qishloq xoʻjalik qiymati kam boʻlgan togʻ etaklariga siqib chiqardilar[1]. 19—20-asrlarda afgʻon hukumatlari tomonidan olib borilgan pushtun mustamlakachilik siyosati natijasida Afgʻoniston shimolidagi rivojlangan qishloq xoʻjaligi hududlarida pushtunlar, togʻ oldi hududlarida esa boshqa etnik guruhlar (ayniqsa, oʻzbeklar) hukmron etnik guruhga aylandi[1]. 1970-yillarning boshiga kelib, etnik pushtunlar sobiq tojiklar koʻp boʻlgan Bagʻlon viloyatida umumiy aholining 56%, Puli Xumri hududida (Bagʻlon poytaxti) umumiy aholining 61%, jami aholining 41%ini tashkil qilgan. Tojiklar koʻp boʻlgan Qunduz viloyati, Xonobod hududida jami aholining 45% va oʻzbeklar koʻp boʻlgan Taloqan viloyatida jami aholining atigi 10% ini tashkil qilgan[5].
Yana qarang
tahrir- Pashtunizatsiya
- Pushtun millatchiligi
- Afgʻonistondagi etnik zoʻravonlik
Manbalar
tahrir- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 Christian Bleuer (2012). "State-building, migration and economic development on the frontiers of northern Afghanistan and southern Tajikistan". Journal of Eurasian Studies 3: 69–79. doi:10.1016/j.euras.2011.10.008.Christian Bleuer (2012). "State-building, migration and economic development on the frontiers of northern Afghanistan and southern Tajikistan". Journal of Eurasian Studies. 3: 69–79. doi:10.1016/j.euras.2011.10.008.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Christian Bleuer. „From 'Slavers' to 'Warlords': Descriptions of Afghanistan's Uzbeks in Western Writing“. Afghanistan Analysts Network (2014-yil 17-oktyabr).Christian Bleuer (October 17, 2014). „From 'Slavers' to 'Warlords': Descriptions of Afghanistanʼs Uzbeks in Western Writing“. Afghanistan Analysts Network.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Mundt. „Between a Rock and a Hard Place: The Return of Internally Displaced Persons to Northern Afghanistan“. Brookings Institution (2009-yil 1-iyun).Mundt, Alex; Schmeidl, Susanne; Ziai, Shafiqullah (June 1, 2009). „Between a Rock and a Hard Place: The Return of Internally Displaced Persons to Northern Afghanistan“. Brookings Institution.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 „Paying for the Taliban's Crimes: Abuses Against Ethnic Pashtuns in Northern Afghanistan“. Human Rights Watch (2002-yil aprel).„Paying for the Talibanʼs Crimes: Abuses Against Ethnic Pashtuns in Northern Afghanistan“ (PDF). Human Rights Watch. April 2002.
- ↑ Thomas J. Barfield. The Central Asian Arabs of Afghanistan: Pastoral Nomadism in Transition. University of Texas Press, 1981 — 31-bet. ISBN 9780292710665. [sayt ishlamaydi]