Tarbiyaviy roman
Tarbiya romani yoki tarbiyaviy roman (nemischa: Bildungsroman ['bɪldʊŋs.ʁoˌmaːn]) — nemis maʼrifatparvari adabiyotida keng tarqalgan roman turi. Uning mazmuni — qahramon shaxsining psixologik, axloqiy va ijtimoiy shakllanishi haqida.
Tarixi
tahrirBu atama 1820-yillarda filolog Karl Morgenshtern tomonidan „shakllantiruvchi“ insonlarni aniqlash uchun kiritilgan. Bu atama 1870 yilda Vilgelm Dilteyning "Oʻquv romani "Iogan Volfgang fon Gyotening „Vilgelm Meyster taʼlimoti yillari“ (1796) asariga asoslanganligi haqidagi bayonotidan keyin mashhur boʻldi, unda qahramon ikkita vazifani bajaradi — oʻz-oʻzini anglash va ijtimoiylashuv[1]. Shu bilan birga, romanning shakli Volterning Kandid(1759) va J. J. Russoning (1762) Emil kabi oldingi fransuz falsafiy romanlariga oʻxshaydi.
XIX-XX asrlar
tahrir19-asr adabiyotidagi tarbiyaviy romanning klassik namunalarini C.Dikkens („Devid Kopperfild“, 1849), G.Flober ("Sezgilar taʼlimi", 1869), I.A.Goncharov („Oddiy tarix“) bergan, 1847), F.M.Dostoevskiy („Netochka Nezvanova“, 1849; „Oʻsmir“, 1875).
Urushdan keyingi davrda tarbiyaviy roman qayta tiklandi va yangi mashhurlik kasb etdi. Urush va urushdan keyingi davrda oʻsmirlarning ulgʻayishiga bagʻishlangan bunday kitoblar dunyo miqyosida katta qiziqish uygʻotdi, masalan, D.D.Salinger va „Tin baraban“ G.Grasse.
Subjanrlar
tahrirAdabiy tanqidda ushbu janrning bir qancha turlari ajralib turadi, xususan, tarbiyaning sarguzasht romani („Xazina oroli“ Stivenson, „Jasoratli kapitanlar“ Kipling, „Geklberri Finning sarguzashtlari“ M. Tven, Kaverinning „Ikki kapitan“) va „badiiy roman“ — Künstlerroman (Joysning „Rassomning yoshligidagi portreti“, Buninning „Arsenyev hayoti“, Nabokovning „Sovgʻa“). 1830-yillarda „Tarbiya“ romanidan Julien Sorel va Rastignac kabi yosh opportunistning axloqiy evolyutsiyasini kuzatuvchi martaba romani ajralib turadi.
Tanqid
tahrirTarixchi va publitsist Kodi Delistreyga koʻra (ing. Cody Delistraty), ushbu janrdagi adabiy asarlar insonning ichida yashiringan „men“ ni bir marta va butunlay topish imkoniyatini oʻrgatadi, shu bilan birga bu „men“ doimo oʻzgarib turadi. Voyaga yetgandan soʻng oʻzining haqiqiy qiyofasini topishga ishonish notoʻgʻri, chunki „men oʻzimni topdim“ degan tushuncha umr boʻyi barqaror emas. Zamonaviy psixologiya shaxsiyatning bosqichma-bosqich rivojlanishi va uning oʻzgaruvchanligi, ular oʻsib ulgʻayganida va shaxsiy tajriba toʻplaganida (oʻzgaruvchan, beqaror „men“) gʻoyani qoʻllab-quvvatlaydi[1].
Eslatmalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 Cody Delistraty. „Why the coming-of-age narrative is a conformist lie“ (en). Aeon (2017-yil 8-sentyabr). 2017-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 13-sentyabr.
Adabiyot
tahrir- Бахтин М. М. „Роман воспитания и его значение в истории реализма“, . Бахтин М. М. Собрание сочинений. М.: Языки славянских культур, 2012 — 180—217-bet. ISBN 978-5-9551-0500-0.
- Гайжюнас С. В.. Роман воспитания: (Динамика жанровой структуры). Вильнюс: МВССО ЛитССР, 1984.
- Краснощекова Е. А.. Роман воспитания — Bildungsroman — на русской почве: Карамзин, Пушкин, Гончаров, Толстой, Достоевский. СПб.: Издательство «Пушкинского фонда», 2008. ISBN 978-5-89803-169-5.
- Пашигорев В. Н.. Роман воспитания в немецкой литературе XVIII-XX веков. Саратов: Издательство Саратовского университета, 1993. ISBN 5-292-01027-8.
- „Воспитания роман“, Литературная энциклопедия терминов и понятий. Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. ISBN 5-93264-026-X.