Toʻle Bi

Toʻle Bi
	qozoqcha: Төле би Әлібекұлы
Tavalludi	1663-yil; Jaysan (hozirgi Jambul viloyati, Chu mintaqasi)
Vafoti	1756-yil; Aqburxon oʻrda
Fuqaroligi	Qozogʻiston va Qozoq xonligi
Faoliyat yillari	1743—1749
Otasi	Alibek bi

Toʻle Alibekovich (qozoqcha: Төле би Әлібекұлы, Töle bi Älibekūly; 1663 — 1756) — qozoq jamoat arbobi, notiq, Buyuk yuzning bosh bii, Qozibek koʻmagi bilan Ayteke bi uch yuzning bosh bi etib saylangan. U “Toʻle bi hokimiyatga keldi” degan soʻzlarni qoldirgan tarixiy shaxs. “Yetti nizom” mualliflaridan biri. Alibekuli Toʻle bining bobosi Xudoyberdi bi Esimxon va Tursin xonlar davrida Esimxonni qoʻllab-quvvatlagan (Qozibek bi Tauasarulining “Ildizdan oʻzimgacha” kitobidan). Yaʼni, “Esimxonning eski yoʻli” nomi bilan mashhur boʻlgan Yesimxon davrida qozoq xalqining raqslaridan biri boʻlgan deyishga toʻliq asos bor.. Bir paytlar Qozoq xonligining yaxlitligi uchun kurashgan inson! Tole bi yoshligidan xalqining notiqlik va sheʼriyat anʼanalarini oʻziga singdirib ulgʻaygan ziyoli, bilimli inson edi. 15-20 yoshidanoq bilar yigʻinida qatnashib, oʻzining insof va soʻzgoʻyligi bilan mashhur boʻla boshlagan.

Biografiya

Toʻle bi 1663-yilda hozirgi Jambil viloyatining Chu viloyatida tugʻilgan. Katta Juzning Dulat qabilasining Janis urugʻidan. Toʻle yoshligidanoq yosh otasiga hamroh boʻlib, u yerda qozoq xalqining sheʼriyatini,notiqligini oʻrganadi. Oʻn besh yoshida mamlakat hokimiyatiga aralashib, oʻzining aql-zakovati, adolatli mulohazasi va soʻzgoʻyligi bilan ajralib turadi.

Taukexon hukmronligi davrida

Toʻle bi Qozibek va Ayteke bilan birgalikda Tauke xonni qilib koʻtarish, uch yuz qabilalarini bir markazga boʻysundirish, shu tariqa oʻziga xos Qozoq xonligini mustahkamlash, qardosh qozoq,qoraqalpoq va oʻzbek xalqlarining harbiy ittifoqini yaratishga qaratilgan tadbirlarda qatnashdi. Jungar bosqiniga qarshi. Tauke xon Tole bi Buyuk Juzning bosh bi edi. Tole bi Qozibek va Ayteke bi bilan birgalikda qozoq xalqining anʼanaviy qonunlari toʻplami boʻlgan “Yetti nizom”ni qabul qilishda qatnashgan. Oʻrdabasi yigʻinida Tole bi jungʻor bosqiniga qarshi umumxalq qarshilik koʻrsatishga boshchilik qildi. Ablayxonni tarqoq qozoqlarni birlashtirgan va ikki dev Rossiya va Xitoy oʻrtasida qulay siyosat yuritgan vakil va fuqaro sifatida tarbiyalashda Toʻla bi muhim rol oʻynadi.

Abilayxon hukmronligi davrida

1742-yilda Ablay jungorlar tomonidan asirga olinganida Tole bi uni asirlikdan ozod qilishda faollik koʻrsatdi. Tarixiy sheʼrlarda aytilishicha, qozoq hukmdorlari Abulxayrxon va Toʻle bi nomidan Orenburg maʼmuriyatidan Ablayni asirlikdan ozod qilishda yordam soʻragan. 1743-yil 5-sentyabrda Tole Bi boshchiligidagi 90 nafar qozoq muzokara olib bordi va Ablayni asirlikdan ozod qildi. Tole biy ichki va tashqi siyosatda boshqacha yoʻnalish oldi. U xonlik va davlatning yaxlitligi va mustaqilligini istab, dushman tomonidan bosib olingan shahar va yerlarni qaytarib olishga harakat qildi. 1734-yilda Rossiya podshosi Anna Ivanovnaga, 1749-yilda esa Orenburg gubernatori I. Neplyuyevga fuqarolikni qabul qilgani uchun minnatdorchilik bildirgan xat yoʻlladi. Bu oʻsha tarixiy davrda umidsiz qadam edi. Jungor bosqinidan charchagan xalqning ahvolini yaxshilashga ustuvor ahamiyat berdi. 1748-yilda rus savdo karvoni talon-toroj qilinganda aybdor Qoʻygeldi botir boʻlib, u sudyaga chaqirilib, xalq oldida tovon toʻlaydi. 1748-yilda Abulxayrxon vafot etgach, uning oʻg'li Erali Sulton Toʻla biyga otasining qadri haqida shikoyat qiladi. Toʻle biy Abulxayr oʻlimi uchun sudlanuvchilar Yetti Nizom qonuniga koʻra yetti fidya toʻlashlari kerak, deb qaror qiladi. Yerali sudlanuvchilardan ikkita toʻlov olib, toʻrttasini avf etgan, otasi Sirimbet botirning oʻldirilishida qatnashganlardan biri yettinchi toʻlov oʻrniga uni oʻz qoʻllari bilan oʻldirgan. Abulxayrning bolalari bu bilan toʻxtab qolmay, Tole bidan Baraq sultonni javobgarlikka tortishni soʻrashadi. Qochayotgan Baraq Sulton Tolening oldiga kelib, qilgan ishini sudga berishni iltimos qiladi. Tole bi Barak sulton tavsiyasiga koʻra toʻrtta qozoq raqsi (Jalgan bi, Sirlibay bi, Daba bi, Kabek janoblari) raqslari saroyida qatnashadi va bir qancha raqslarni taklif qiladi. Tole bi Barak sudyada sultonni oqlaydi. Toʻle biy Abulxayrxonning oʻlimi uchun yetti kishini qurbon qilib, Sulton Barakni oqlab, qarindoshi Qoʻygeldi botirga rus savdogarlari karvonini oʻgʻirlaganliklari uchun ikki ming ot toʻlashni buyurib, oʻz osoyishtaligi va butunligini asrashni maqsad qilgan odamlar. Toʻle bining ana shunday xalqaro qudrati bilan bir qatorda uning xalq ichidagi nizolarni hal eta olishi ham davlat miqyosida ehtiyotkoronaligi, tafakkuri rang-barangligi, niyat pokligi bilan eʼtirof etilgan. Tole bixon sultonlar, beklar va biylarning janjallari millat mustaqilligi va erkiga hech narsa bermasligini his qilib, tinchlik tarafdori edi. Buni mashhur naql aniq tushuntiradi: “Yurt boy emas, raqsga tushadi”. Rivoyatlarda aytilishicha, Tole bi millat birligini mustahkamlash tarafdori boʻlgan. Ana shunday rivoyatlardan birida Toʻle biy ta’ziya soʻrab kelgan Qozibek, Koʻki, Malik, Yerjonlarning yurtingizga qanday ketasiz, degan savoliga shunday javob beradi: “Yuzga boʻlinganlarning yuziga qarang.. Qabilaning yaratishga shoshilishi. Boboga bo'linganlar ortda qoladi. Ko'pchilik dafn qilinmasdan qoladi. Xon kichik boʻlsa, xalqini sotadi. Agar aholi oz bo'lsa, ular shohlik uchun kurashadilar. ”Tole bidan keyingi avlodga yulduzdek yoʻl koʻrsatadigan koʻplab vasiyatnomalar qolgan. Uning notiqligi tezkor va topqirligi, badiiy metaforalarning aniqligi, tilning oʻtkir va tiniqligi bilan ajralib turadi. Kelini Danagulning ismi ham koʻpchilikka ma’lum.

Notiqlik

Toʻle bi yoshligida koʻplab mashhur ulamolardan duo olgan.Toʻla avval otasining oldiga bordi.Qariyb yuz yoshga kirgan otasi birdamlik, yurt birligi haqida gapiradi.Tole: «Qanday qilib birlik bo'ladi,uning kuchi nimada?» deb so'raydi.Keyin otasi javob berishga ulgurmasdan, u bir dasta tebranuvchi tayoq oldi:

- Bolam,buni buz. Tole oʻralgan tayoqni bunaqa bukila olmaydi.- Endi bu tayoqni asta-sekin sindirib qoʻyingmi? U teshikning oʻrtasidan osongina sopi olib tashlaydi va asta-sekin boʻlaklarga boʻlinadi. Alibek Bi:- Bundan nimani tushundingiz, o'g'lim? - deydi. Keyin. Tole bola:— Tushundim,ota,misolingizdan ma’no shundaki,kuchli va birlashgan yurtni dushman ham, mojaro ham ololmaydi. “Yurgan odamni tayoq yeyadi” desangiz, birlik, ahillik boʻlmasa, dushmanni ham, mojaroni ham osonlikcha yengish mumkinligini tushunasiz. - Xayriyat, o'g'lim, to'g'ri tushunding. Yurtni boshqarish uchun, avvalo, yurtni hamjihatlikka, hamjihatlikka chorlash. “Qaerga borsang, birlikka boraman” degani mana shu.

Mamlakatning Qozigurt togʻlari etaklariga koʻchayotgan bahor fasli.Bir kuni Toʻlaning otasi Alibekning oldiga ikki daʼvogar keldi.Bir: - Bu kasallangan tulki uchun argument emas.Ikkinchisi:- Bu tulki boʻlib,moʻynasi yetuk boʻlsin deb parvarish qilganman,yer ham,tulki ham meniki,demak, tulki meniki.Ikkisi bir oz shunday bahslashishadi. Alibek biy da’vogarlarni tinglab, oʻgʻliga ishora qilib, hokimiyatni unga berishni soʻradi. Da’vogarlar Tolening oldiga kelishsa, dalada tayoqchada “ayt, baqir” oʻynab yurgan ekan. Ularning oldiga kelib, ularning dalillarini aytib bo'lgach, bola dedi:“Tulki arlan boʻlsa, seniki, daladan quvib, yuqtirib qoʻydim” degan yigitga. – Urgʻochisi sizniki, – deydi yigitga “yer meniki”. Bolaning hokimiyatidan bexabar ular otasining oldiga qaytadilar.

-Oʻgʻlingizning gaplarini tushunmadik...– Tolejon toʻgʻri qozi berdi,–deydi Alibek bi. - Tuz tulkining tanasini himoya qiladi va ayolni himoya qiladi. Agar tulki erkak boʻlsa, u sizniki.

Manbalar

2.Tarixiy shaxslar. Kognitiv - mashhur nashr. Maktab yoshidagi oʻquvchilar va keng jamoatchilik uchun. Tuzuvchi: Toʻgʻisbayev B. Sujikova A. - Olmaota. Almatikitap nashriyoti, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2

3.Islom. Entsiklopedik maʼlumotnoma. Olmaota: Aruna Ltd. LLP, 2010 ISBN 9965-26-322-1