Vikipediya

Togʻli Qorabogʻ sulh bitimi (2020)

2020-yil Togʻli Qorabogʻdagi sulh bitimi — 2020-yilgi Togʻli Qorabogʻ urushiga yakun yasagan sulh bitim. 9-noyabrda imzolangan Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev, Armaniston Bosh vaziri Nikol Pashinyan va Rossiya Prezidenti Vladimir Putin tomonidan 2020-yil 10-noyabr, Moskva vaqti bilan soat 00:00 dan boshlab Togʻli Qorabogʻ hududidagi barcha harbiy harakatlar toʻxtatildi[1][2]. Artsax Respublikasi prezidenti Arayik Arutyunyan ham harbiy harakatlarni toʻxtatishga rozi boʻldi[3].

Imzolangan sanasi 2020-yil 9-noyabr
Muhrlangan 2020-yil 10-noyabr
Tomonlar Ozarbayjon Ilhom Aliyev
Armaniston Nikol Pashinyan
Rossiya Vladimir Putin

Tarixi

tahrir

Togʻli Qorabogʻdagi ozarbayjonlar va armanlar oʻrtasidagi koʻp asrlik etnik-siyosiy mojaro SSSRdagi qayta qurish yillarida (1987-1988-yillar), Armaniston va Ozarbayjonda milliy harakatlarning keskin kuchayishi fonida yangi dolzarblik kasb etdi. 1988-yil noyabr-dekabr oylariga kelib mojaro Togʻli Qorabogʻning mahalliy muammosi doirasidan chiqib, „ochiq millatlararo qarama-qarshilik“ga aylangan[4].

2020-yil 27-sentabrda Ozarbayjon, Artsax va Armaniston oʻrtasida yangilangan harbiy harakatlar boshlandi. Keyingi olti hafta ichida Ozarbayjon koʻplab hududlarini qoʻlga kiritdi. Bu strategik ahamiyatga ega Shusha shahrining qoʻlga olinishi bilan yakunlandi va tomonlarni 2020-yil 9-noyabrda oʻt ochishni toʻxtatish boʻyicha kelishuvga kelishga undadi[5][6].

Uch tomonlama deklaratsiya natijasida hududiy oʻzgarishlar. Qizil rang bilan belgilangan hudud Ozarbayjon nazorati ostida qolmoqda. Soyali hudud Armaniston tomonidan 2020-yil 1-dekabrgacha Ozarbayjonga qaytarildi. Rossiya tinchlikparvar kuchlari och yashil hudud chegarasi boʻylab joylashtirilgan

Umumiy koʻrinish

tahrir

Shartnomaga koʻra, urushayotgan tomonlarning ikkalasi ham harbiy asirlar va vafot etganlarni jasadlarini almashishga kelishib oldilar. Arman qoʻshinlari Togʻli Qorabogʻni oʻrab turgan armanlar tomonidan bosib olingan hududlardan 1 yilga chiqib ketishi kerak edi. Rossiyaning quruqlikdagi 2000 ga yaqin tinchlikparvar kuchlari kamida besh yil muddatga mintaqaga joylashtirilishi kerak edi. Uning vazifalaridan biri Armaniston va Artsax Respublikasi oʻrtasidagi qolgan yagona oʻtish joyi boʻlgan Lachin koridorini himoya qilish edi. Bundan tashqari, Armaniston Ozarbayjon va uning Naxechivan anklavi oʻrtasidagi transport aloqalarining „Xavfsizligini kafolatlash“ majburiyatini oldi. Rossiya chegara qoʻshinlari transport aloqalarini nazorat qiladigan boʻldi[7][8][9].

Shartnoma shartlari

tahrir

Bunday sharoitda Rossiya Federatsiyasi tashabbusi bilan 9-noyabrdan 10-noyabrga oʻtar kechasi Togʻli Qorabogʻ mojarosi hududida toʻliq oʻt ochishni toʻxtatish va barcha harbiy harakatlar toʻgʻrisida uch tomonlama bayonot imzolandi.

1. 2020-yil 10-noyabr Moskva vaqti bilan soat 00:00 dan boshlab Togʻli Qorabogʻ mojarosi hududida toʻliq oʻt ochishni toʻxtatish va barcha harbiy harakatlar eʼlon qilinadi. Ozarbayjon Respublikasi va Armaniston egallab turgan pozitsiyalari haqida toʻxtalib oʻtmoqda.

2. Agdam viloyati 2020-yil 20-noyabrgacha Ozarbayjon Respublikasiga qaytariladi.

3.Togʻli Qorabogʻdagi oʻzaro bogʻlanish chizigʻi va Lachin yoʻlagi boʻylab Rossiya tinchlikparvar kontingenti 1960 nafar harbiy xizmatchidan kichik oʻqotar qurollar, 90 ta bronetransportyor, 380 ta mashina va maxsus texnikadan iborat boʻlgan harbiy xizmatchilardan iborat boʻlgan harbiy xizmatchilardan iborat boʻlgan Rossiya kontingenti joylashtirilmoqda.

4.Rossiya Federatsiyasining tinchlikparvar kontingenti Armaniston qurolli kuchlarining olib chiqilishi bilan parallel ravishda joylashtirilmoqda. Rossiya Federatsiyasi tinchlikparvar kontingentining boʻlish muddati 5 yilni tashkil etadi. Agar tomonlardan hech biri ushbu qoidani qoʻllashni toʻxtatish niyati muddati tugashidan 6 oy oldin eʼlon qilmasa, keyingi 5 yillik davrlarga avtomatik ravishda uzaytiriladi.

5.Mojaro tomonlari tomonidan kelishuvlarning bajarilishi ustidan nazorat samaradorligini oshirish maqsadida sulhni nazorat qilish uchun tinchlikparvar markaz joylashtirilmoqda.

6.2020-yilning 15-noyabriga Armaniston Kelbajar viloyatini Ozarbayjonga, Lachin viloyatini esa 2020-yil 1-dekabrgacha qaytarishi kerak edi. Togʻli Qorabogʻ va Armaniston oʻrtasidagi aloqani taʼminlaydigan va shu bilan birga Shusha shahriga taʼsir qilmaydigan Lachin yoʻlagi (eni 5 km) Rossiya Federatsiyasi tinchlikparvar kontingenti nazorati ostida qolmoqda. Uch yil ichida Togʻli Qorabogʻ va Armaniston oʻrtasidagi aloqani taʼminlovchi Lachin yoʻlagi boʻylab yangi marshrut qurish rejasi belgilanadi. Keyinchalik bu yoʻnalishni himoya qilish uchun Rossiya tinchlikparvar kontingenti qayta joylashtiriladi. Ozarbayjon Lachin yoʻlagi boʻylab har ikki yoʻnalishda fuqarolar, transport vositalari va yuklarning xavfsizligini kafolatlaydi.

7.Birlashgan Millatlar Tashkilotining Qochqinlar boʻyicha Oliy Komissarligi boshqarmasi nazorati ostida Togʻli Qorabogʻ va unga tutash hududlarga ichki koʻchirilganlar va qochqinlar qaytmoqda.

8.Harbiy asirlar va boshqa mahbuslar, halok boʻlganlarning jasadlari almashtirilmoqda.

9.Mintaqadagi barcha iqtisodiy va transport aloqalari ochilgan. Armaniston Ozarbayjonning gʻarbiy viloyatlari va Naxichevan Muxtor Respublikasi oʻrtasida fuqarolar, transport vositalari va yuklarning ikki yoʻnalishda toʻsiqlarsiz harakatlanishini tashkil etish maqsadida transport aloqasi xavfsizligini kafolatlaydi. Transport aloqalarini nazorat qilish Rossiya FSBning Chegara xizmati tomonidan amalga oshiriladi. Tomonlar kelishuviga koʻra, Naxichevan Muxtor Respublikasini Ozarbayjonning gʻarbiy viloyatlari bilan bogʻlovchi yangi transport kommunikatsiyalari qurilishi taʼminlanadi.

Reaksiyalar

tahrir

Armanlarni evakuatsiya qilish

tahrir
Oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvidan soʻng Stepanakertga qaytgan armanlar

Armaniston Bosh vaziri Nikol Pashinyan kelishuvni imzolaganidan soʻng, „Bu gʻalaba emas, lekin siz oʻzingizni magʻlub deb hisoblamaguningizcha magʻlubiyat boʻlmaydi. Biz hech qachon oʻzimizni magʻlub deb hisoblamaymiz va bu bizning milliy davrimizning yangi boshlanishi boʻladi“ degan edi[10]. Oʻt ochishni toʻxtatish kelishuvi eʼlon qilinganidan keyin Yerevanda shiddatli norozilik namoyishlari boshlandi. Armaniston parlamenti spikeri Ararat Mirzoyan tinchlik bitimi eʼlon qilinganidan keyin parlamentga bostirib kirgan gʻazablangan olomon tomonidan kaltaklangan. Biroq Pashinyan Mirzoyanning hayotiga „xavf ostida emasligi“ va u jarrohlik amaliyotidan sogʻ-omon chiqqanini taʼkidladi[11][12].

Ozarbayjon

tahrir
Kelishuvdan keyin Bokudagi bayramlar

Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev kelishuvga munosabat bildirdi: „Bu bayonot Armanistonning taslim boʻlishini tashkil qiladi. Bu bayonot koʻp yillik ishgʻolga chek qoʻyadi“[13]. Kelishuv haqidagi xabar eʼlon qilinganda Ozarbayjon boʻylab, ayniqsa poytaxti Bokuda keng koʻlamli bayramlar boʻlib oʻtdi[14].

Oqibat

tahrir

2020-yil 13-noyabrdan boshlab[15] Birinchi Qorabogʻ urushigacha asosan etnik ozarbayjonlar istiqomat qilgan va undan keyin Armaniston fuqarolari joylashtirgan Kalbajar tumanidagi armanlar[16][17][18] oʻz uylarini yoqib yuborishni boshladilar. Uylarni ozarbayjonlar yashab qolmasligi uchun Armanistonga ketishdan oldin shu holatga keltirildi[19][20][21]. Baʼzi armanlar oʻlgan qarindoshlarining jasadlarini ham oʻzlari bilan olib ketishgan[22], boshqalari esa qoʻllaridan kelgan hamma narsani aravaga yuklashgan, ular yaqin atrofda uy-roʻzgʻor buyumlarini ortib, daraxtlarni kesib tashlashgan[23]. Agency France-Presse xabar berishicha, Charektarda kamida oltita uy yonib ketgan[24]. 15-noyabr kuni Armaniston iltimosiga koʻra, Ozarbayjon armanlarning Kalbajar tumanini toʻliq boʻshatish muddatini 10 kunga, yaʼni 25-noyabrgacha uzaytirdi. Ozarbayjon Prezident devonining maʼlum qilishicha, ular muddatni uzaytirishga rozi boʻlish chogʻida yomonlashgan ob-havo va Armanistonga faqat bitta yoʻl borligini hisobga olgan[25]. Ozarbayjon hukumati, shuningdek, tinch aholi va demobilizatsiya qilingan askarlarning uylarni yoqishini „ekologik terror“ deb atagan voqeani sodir etishlarini qoraladi[26][27].

Rossiya tinchlikparvar kuchlarini joylashtirish

tahrir
Rossiya tinchlikparvar kuchlari va Ozarbayjon harbiylari Kalbajar tumani Dadivank yaqinida.

2020-yilning 10-noyabrida kelishuvga koʻra tinchlikparvar kuchlarni tashkil etishi kerak boʻlgan Rossiya qoʻshinlari va qurol-aslahalarining Togʻli Qorabogʻ hududiga oʻtayotgani xabar qilingan edi[28]. Kelishuv imzolanishidan oldin kuchlar havo orqali Armanistonga yetkazildi[29]. 12-noyabrga kelib, rus qoʻshinlarining asosiy qismi 15-alohida motorli otishma brigadasi xodimlaridan iborat boʻlib, Stepanakertga kirib, mintaqa boʻylab kuzatuv postlarini joylashtira boshladi[30].

Harbiy asirlar va hibsga olinganlarni almashish

tahrir
Jenevada arman asirlarini ozod qilishni talab qilgan namoyishchilar, 2021-yil 15-aprel

2020-yil dekabrida Armaniston va Ozarbayjon Rossiya vositachiligida harbiy asirlar guruhlarini almashishni boshladi[31]. 2021-yilniing fevral oyi holatiga koʻra, 63 nafar mahbus, jumladan, tinch aholi vakillari Armanistonga, 15 nafari esa Ozarbayjonga qaytarilgan[32]. 2021-yilning mart oyida Human Rights Watch (HRW) tashkiloti Ozarbayjon 69 harbiy asirni vataniga qaytarganini xabar qildi[33].

Oʻt ochishni toʻxtatishdan soʻng, 2020-yil dekabr oyi oʻrtalarida yuz bergan toʻqnashuvlar ortidan Ozarbayjon 62 nafar arman askarini qoʻlga oldi. Ozarbayjon hukumati harbiylar harbiy asirlar emas, balki „diversiya guruhi“ aʼzolari ekanligini va ularga nisbatan jinoiy ish qoʻzgʻatilishini daʼvo qilmoqda[34]. Biroq Yevropa Parlamenti rezolyutsiyasi 10-noyabrdagi sulh bitimidan keyin arman xizmat xodimlari va tinch aholining oʻgʻirlab ketilgani haqida ishonchli xabarlar paydo boʻlganligi va Ozarbayjon kuchlari ularning xavfsizlikka tahdid solayotganiga oid dalillar yoʻqligiga qaramay, tinch aholini xalqaro gumanitar huquq doirasida qamoqqa olish haqidagi xulosaga keldi[35]. Eʼtiborlisi, qoʻlga olinganlar orasida urushning soʻnggi kunlarida bedarak yoʻqolgan, yaqinda Togʻli Qorabogʻdagi Shusha shahriga kelgan livan-armaniyalik Maral Najaryan ham bor edi. Najaryanning singlisi Ani Najaryan Markaziy razvedka boshqarmasining "Ozod Yevropa" radiosiga bergan intervyusida Bayrutdagi yirik portlashdan keyin Qorabogʻga koʻchib oʻtganini aytdi. Ozarbayjon matbuoti uning livanlik kelib chiqishidan foydalanib, uni armanlar uchun kurashayotgan „yollanma askar“ deb taxmin qilishgan[34].

2021-yil 14-aprelda arman diasporasi oʻrtasida Ozarbayjonda saqlanayotgan arman harbiy asirlari va boshqa mahbuslarni ozod qilishni talab qilish boʻyicha global kompaniya boshlandi. Toronto, Parij, Rim, Xyuston, Sakramento, Monreal, Nyu-York, Los-Anjeles, Varshava, Berlin, Gamburg va Moskva kabi dunyoning 14 shahrida norozilik namoyishlari oʻtkazildi[36]. Armaniston hukumati maʼlumotlariga koʻra, 2021-yil aprel holatiga koʻra, 200 dan ortiq arman harbiy asirlari hozirda Ozarbayjonda asirlikda[37] qolgan. 2021-yil 20-mayda Yevropa parlamenti Ozarbayjonni mojaro paytida yoki undan keyin hibsga olingan barcha arman asirlarni, harbiy va fuqarolikni zudlik bilan va soʻzsiz ozod qilishga chaqiruvchi rezolyutsiyani qabul qildi[38]. Iyun oyida Yevropa Kengashi Parlament Assambleyasining arman oʻrinbosar aʼzosi Tatevik Hayrapetyan, Ilhom Aliyev va Turkiyaning birinchi xonimi Emine Erdoʻgʻan oʻrtasidagi munozarada boʻlgani kabi, Yevropa Kengashi Parlament Assambleyasidagi arman asirlarining holatidan xavotir bildirdi. Bu yerda arman asirlari mavjudligidan ikkalasi ham mamnun boʻlib tuyuldi va ikkinchisi ularni bir necha bosqichda ozod qilishni taklif qildi[39]. 13-iyul kuni arman harbiy xizmatchilari „terrorizm“ va „Ozarbayjonga noqonuniy kirish“ ayblovlari bilan 6 yillik qamoq jazosiga hukm qilindi[40].

2021-yil 22-sentabrda AQSh Kongressining Vakillar palatasi Ozarbayjondan 200 ga yaqin arman asirlari, garovga olingan va hibsga olingan shaxslarni zudlik bilan ozod etishni talab qilib, „Ularning asirlikda qolishlarini oqlash maqsadida ularning maqomini notoʻgʻri koʻrsatgan“ tuzatishni qabul qildi[41][42].

Human Rights Watch tashkilotining xabar berishicha, Ozarbayjon qurolli kuchlari arman asirlari bilan yomon munosabatda boʻlib, ularni jismoniy zoʻravonlik va haqoratga duchor qilgan. „Qoʻlga olingan arman askarlariga nisbatan qoʻllangan zoʻravonlik, jumladan, qiynoqlar jirkanch va harbiy jinoyatdir“, dedi Xyu Uilyamson, Human Rights Watchning Yevropa va Markaziy Osiyo boʻyicha direktori. „Shuningdek, bir qator bedarak yoʻqolgan arman askarlari oxirgi marta Ozarbayjon hibsxonasida koʻrilgani va ular haqida hech qanday maʼlumot bermagani chuqur tashvishlidir“[43].

Rossiya-Turkiya monitoring markazi

tahrir

Shartnoma imzolanishi va Rossiya tinchlikparvar kuchlarining kiritilishi ortidan Ozarbayjonda Rossiya-Turkiya qoʻshma monitoring markazini tashkil etish toʻgʻrisidagi memorandum Rossiya va Turkiya mudofaa vazirlari tomonidan imzolandi[44]. Rossiya esa Turkiyaning ishtiroki faqat Togʻli Qorabogʻdan tashqaridagi Ozarbayjon zaminidagi kuzatuv markazidan masofadan turib faoliyat yuritish bilan cheklanishini va turk tinchlikparvar kuchlari Togʻli Qorabogʻga bormasligini taʼkidladi[44][45].

Transport aloqalarini blokdan chiqarish

tahrir
2020-yil noyabr oyida Yerevanda sulh bitimi shartlariga qarshi norozilik namoyishlari

2021-yilning oxiriga kelib, sulh bitimining 9-moddasida nazarda tutilgan „transport aloqalari“ taqdiri hamon noaniqligicha qolmoqda. 2021-yil yanvarida Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya bosh vazirlari oʻrinbosarlari boshchiligida aloqalarni blokirovkadan chiqarish boʻyicha ishchi guruh tuzilgan, biroq bu borada sezilarli muvaffaqiyatga erishilmagan. Garchi uch tomonlama muzokaralarda muhokama qilinmagan boʻlsa-da, Ozarbayjon oʻzining " Zangezur yoʻlagi "ni[46] amalga oshirish rejalarida turib oldi. Bu esa Naxechevanni Armanistonning Syunik viloyati orqali Ozarbayjonning qolgan qismiga bogʻlovchi transport koridorini nazarda tutadi[47]. Tahlilchilar Ozarbayjonning ambitsiyalari mintaqaviy aloqa bahonasida geosiyosiy koridor[48][49] yaratishga qaratilganligini taʼkidladi[50]. 2021-yil may oyida Pashinyan Armaniston Eron va Rossiya bilan toʻgʻridan-toʻgʻri temir yoʻl aloqasi vositasi sifatida transport aloqalarini ochishni istasa-da, hech qanday „koridor mantigʻi“ni muhokama qilishni istamasligini aytdi[51]. Mojaro 2021-yilda Armaniston-Ozarbayjon chegarasi inqirozining sabablaridan biri sifatida koʻrsatilgan[52]. Sentabr oyida Rossiya bosh vaziri oʻrinbosari Aleksey Overchuk uch tomonlama guruh „koridorlar“ni muhokama qilmaganini taʼkidlagan edi[53][54]. 2021-yil oktabr oyida Ozarbayjon bir tomonlama tartibda Armaniston havo hududidan foydalanishni boshladi va oʻzining Naxechevan anklaviga parvozlarni amalga oshirdi[55].

20-oktabr kuni Armaniston va Ozarbayjon bosh vazir oʻrinbosarlari oʻrtasida oʻz mamlakatlari oʻrtasidagi iqtisodiy aloqalarni tiklash boʻyicha Rossiya vositachiligidagi muzokaralarning yangi bosqichi boshlandi. Unda Armaniston-Ozarbayjon chegarasini tijorat harakati uchun ochishning huquqiy jihatlari muhokama qilindi. Armaniston bosh vaziri oʻrinbosarining soʻzlariga koʻra, tomonlar Sovet davridan qolgan temir yoʻl aloqalarini tiklash yoʻlida muvaffaqiyatga erishgan[56]. 2021-yil 5-noyabr kuni Rossiya bosh vaziri oʻrinbosari Aleksey Overchuk va Rossiya Tashqi ishlar vazirligi Armaniston va Ozarbayjon oʻrtasidagi barcha mintaqaviy aloqalar bloklanganidan keyin yaratilgan yoʻnalishlar ular hududi orqali oʻtadigan davlat yurisdiksiyasida boʻlishini maʼlum qildi[57][58].

Nikol Pashinyan va Ilhom Aliyev 2021-yil 15-dekabr kuni Bryusselda uchrashib, boshqa masalalar qatori mintaqaviy aloqalarni blokirovkadan chiqarishni ham muhokama qilgan. Uchrashuvni Yevropa Kengashi prezidenti Charlz Mishel tashkil qildi va moderatorlik qildi. U uchrashuvdan soʻng Armaniston va Ozarbayjon rahbarlari avtomobil yoʻllarini emas, balki temir yoʻllarni ochish boʻyicha kelishuvga erishganini aytdi[59]. Uchrashuvdan soʻng Pashinyan va Aliyev temir yoʻl aloqasini tiklash boʻyicha kelishuvni tasdiqladi. „Temir yoʻl xalqaro tan olingan chegara va bojxona qoidalariga muvofiq, mamlakatlar suvereniteti va yurisdiksiyasi ostida oʻzaro asosda ishlaydi. Armaniston Eron Islom Respublikasi va Rossiya Federatsiyasiga temir yoʻl orqali kirish imkoniyatiga ega boʻladi“, deb xabar qildi Armaniston bosh vaziri matbuot xizmati uchrashuvdan soʻng[60].

"3 + 3 platformasi"

tahrir

Urush tugagandan soʻng Turkiya va Ozarbayjon „3+3“ — Janubiy Kavkazning uchta davlati — Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya hamda uchta mintaqaviy kuch — Turkiya, Rossiya va Eron oʻrtasidagi hamkorlik platformasini taklif qildi. 2021-yil 10-dekabrda tashqi ishlar vazirlari oʻrinbosarlari ishtirokida platformaning birinchi maslahat uchrashuvi boʻlib oʻtdi. Uchrashuvga Gruziya ham taklif etilgan boʻlib, Rossiyaning Janubiy Osetiya va Abxaziyani bosib olganini sabab sifatida koʻrsatib, ishtirok etishdan bosh tortdi. Armaniston agar muhokama qilingan masalalar hali kelishilmagan yoki boshqa formatlarda, jumladan Togʻli Qorabogʻ masalasi muhokama qilinmasa, ishtirok etishga tayyorligini maʼlum qildi[61].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „Путин выступил с заявлением о прекращении огня в Карабахе“ (ru). RIA Novosti (9-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 9-noyabr 2020-yil.
  2. ↑ „Пашинян заявил о прекращении боевых действий в Карабахе“ (ru). RIA Novosti (9-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 9-noyabr 2020-yil.
  3. ↑ „Президент непризнанной НКР дал согласие закончить войну“ (ru). RIA Novosti (9-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 9-noyabr 2020-yil.
  4. ↑ http://www.kremlin.ru/events/president/news/64384
  5. ↑ „Armenian President says nation 'misjudged' its negotiating power in Nagorno-Karabakh conflict“. SBS News.
  6. ↑ „Report: The Anatomy of Genocide – Karabakh's Forty-Four Day War“. persecution.org (21-yanvar 2021-yil). Qaraldi: 24-may 2021-yil.
  7. ↑ „Пашинян заявляет о подписании мирного соглашения“ (ru). BBC Russian Service (10-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 10-noyabr 2020-yil.
  8. ↑ „Armenia, Azerbaijan and Russia sign Nagorno-Karabakh peace deal“. BBC News (10-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 10-noyabr 2020-yil.
  9. ↑ „Azerbaijan, Armenia sign peace deal to end conflict“. GulfToday (10-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 10-noyabr 2020-yil.
  10. ↑ „Armenia, Azerbaijan, Russia sign deal to end Nagorno-Karabakh war“. www.aljazeera.com.
  11. ↑ „Armenian parliament speaker injured by protesters, prime minister says“. TASS (9-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 12-noyabr 2020-yil.
  12. ↑ „Armenian parliament speaker assaulted by angry protesters after peace deal, undergoes surgery“. India Today (10-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 12-noyabr 2020-yil.
  13. ↑ Ward. „The surprising Armenia-Azerbaijan peace deal over Nagorno-Karabakh, explained“. Vox (10-noyabr 2020-yil).
  14. ↑ „Armenia, Azerbaijan and Russia sign Nagorno-Karabakh peace deal“. bbc.com. BBC (10-noyabr 2020-yil). — „There is a real sense here that a key victory has been achieved after a very long fight. Groups are breaking out in chants and singing the national anthem.“.
  15. ↑ „Live updates: Some Armenian residents of Kalbajar burn homes“. OC Media (13-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  16. ↑ „Azerbaijan Extends Deadline For Armenia To Withdraw From Key District Under Karabakh Truce“. Radio Free Europe/Radio Liberty (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  17. ↑ „Armenians flee homes as Azerbaijan takeover looms“. France24 (13-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  18. ↑ Rossi, Filippo. „Les Arméniens du Karvachar sur la route de l'exode“ (fr). Le Temps (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  19. ↑ Borges. „Nagorno-Karabakh: Ethnic Armenians set fire to their homes rather than hand them to Azerbaijan“. Euronews (14-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  20. ↑ „Kalbajar residents burn houses earlier than Azerbaijan handover“. Star Tribune (15-noyabr 2020-yil). 2-dekabr 2020-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  21. ↑ „Nagorno-Karabakh: Villagers burn their homes ahead of peace deal“. Economic Times (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  22. ↑ „Armenians residents in Kalbajar burn their homes before Azerbaijan handover“. The Guardian (14-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  23. ↑ „Armenians set fire to homes before handing village over to Azerbaijan“. Reuters (14-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  24. ↑ Bar. „Azerbaijan Extends Armenian Pullout Deadline From Disputed Area“. The Moscow Times (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  25. ↑ „Azerbaijan extends Armenian pullout deadline from Kalbajar“. Al Jazeera (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  26. ↑ „'Ecological terror': Azerbaijan delays takeover, Armenians torch homes“. Brisbane Times (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 15-noyabr 2020-yil.
  27. ↑ „Ethnic Armenians Set Fire to Homes Before Handing Over Village to Azerbaijan“ (15-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 17-noyabr 2020-yil.
  28. ↑ „Russian peacekeepers deploy to Nagorno-Karabakh after ceasefire“. Reuters (10-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 19-noyabr 2020-yil.
  29. ↑ „"РФ могла оказывать поддержку только с территории Ирана"“ (ru). Radio Free Europe/Radio Liberty (18-noyabr 2020-yil).
  30. ↑ „Russian peacekeepers enter Stepanakert“. TASS (12-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 19-noyabr 2020-yil.
  31. ↑ „Armenia and Azerbaijan Exchange First Prisoners After Karabakh War“. www.usnews.com. U.S. News & World Report (15-dekabr 2020-yil).
  32. ↑ „Families of Armenian prisoners of war demand their release, return home“. www.jam-news.net (14-aprel 2021-yil).
  33. ↑ „Azerbaijan: Armenian POWs Abused in Custody“ (en). Human Rights Watch (19-mart 2021-yil). Qaraldi: 24-iyul 2021-yil.
  34. ↑ 34,0 34,1 „Two months after war, dozens of Armenian POWs remain in Azerbaijani captivity“ (en). Eurasianet (14-yanvar 2021-yil). Qaraldi: 16-yanvar 2022-yil.
  35. ↑ „European Parliament resolution of 20-may 2021-yil on prisoners of war in the aftermath of the most recent conflict between Armenia and Azerbaijan“. European Parliament (20-may 2021-yil). Qaraldi: 22-fevral 2022-yil.
  36. ↑ „Protesters in Geneva demand release of Armenian POWs“. www.armradio.am. Public Radio of Armenia (15-aprel 2021-yil).
  37. ↑ „Silent protest in Los Angeles demands release of Armenian POWs“. armradio.am. Public Radio of Armenia (16-aprel 2021-yil).
  38. ↑ „Résolution du Parlement européen sur les prisonniers de guerre à la suite du dernier conflit entre l'Arménie et l'Azerbaïdjan“ (fr). www.europarl.europa.eu (20-may 2021-yil).
  39. ↑ „Tatevik Hayrapetyan raised issue of Armenian prisoners of war in PACE“ (en). www.1lurer.am. Qaraldi: 24-iyul 2021-yil.
  40. ↑ „Azerbaijan sentences 13 Armenian soldiers to prison“ (en). ABC News (23-iyul 2021-yil). 23-iyul 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 24-iyul 2021-yil.
  41. ↑ „AMENDMENT TO RULES COMM. PRINT 117 13 OFFERED BY MR. CARDENAS OF CALIFORNIA“. amendments-rules.house.gov (20-sentabr 2021-yil). Qaraldi: 23-sentabr 2021-yil.
  42. ↑ „US Congress demands release of all Armenian POWs in Azerbaijan“. news.am (23-sentabr 2021-yil). Qaraldi: 23-sentabr 2021-yil.
  43. ↑ „Azerbaijan: Armenian POWs Abused in Custody“. hrw.org. Human Rights Watch (13-mart 2021-yil). Qaraldi: 23-sentabr 2021-yil.
  44. ↑ 44,0 44,1 „Turkey seeks approval to deploy peacekeepers in Azerbaijan“. Al Jazeera (16-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 19-noyabr 2020-yil.
  45. ↑ „No Turkish peacekeepers to be sent to Nagorno-Karabakh — Lavrov“. TASS (12-noyabr 2020-yil). Qaraldi: 19-noyabr 2020-yil.
  46. ↑ „Erdoğan: Georgian Prime Minister told me Pashinyan asked for dialogue“. OC Media (20-sentabr 2021-yil). Qaraldi: 12-oktabr 2021-yil.
  47. ↑ „Южные ворота Карабаха. Что происходит в Гадруте после войны“. РИА Новости (23-may 2021-yil). Qaraldi: 24-may 2021-yil.
  48. ↑ „Azerbaijan Embarks on Construction of Nakhchivan Railway (Part Two)“. Jamestown.
  49. ↑ „The 'Zangezur Corridor' is a geo-economic revolution“. Emerging Europe (17-may 2021-yil).
  50. ↑ „The Meghri Corridor: A Viable Transport Link or Geopolitical Noose?“. www.evnreport.com.
  51. ↑ „Yerevan to provide no corridor for Baku, if transport restrictions persist, says Pashinyan“. TASS (19-may 2021-yil).
  52. ↑ „What is going on at the border between Azerbaijan and Armenia and why? (Что и почему происходит на границе Азербайджана и Армении?)“. BBC News Russian. London: BBC (18-may 2021-yil). 23-may 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-may 2021-yil. „The international analytics emphasized the important role of Russia in the post conflict period“.
  53. ↑ „Armenian, Azeri Officials Hold More Talks In Moscow“. «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան.
  54. ↑ „Вопрос о коридоре в Нахчыван через Армению не обсуждается – Оверчук“. interfax.az.
  55. ↑ „Azerbaijan starts using Armenian airspace“. Eurasianet (6-oktabr 2021-yil).
  56. ↑ „Armenian, Azeri Officials Hold More Talks In Moscow“. «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան.„Armenian, Azeri Officials Hold More Talks In Moscow“. "Ազատ Եվրոպա/Ազատություն" ռադիոկայան.
  57. ↑ „Оверчук: дороги, которые откроют Армения и Азербайджан, будут под юрисдикцией этих стран“. ТАСС.
  58. ↑ „Все участники ТРГ договорились о том, что все разблокируемые и вновь создаваемые транспортные маршруты будут функционировать на основе уважения суверенитета и территориальной целостности государств, по территории которых они проходят“. ТАСС.
  59. ↑ „Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարներին հաջողվել է համաձայնության հասնել երկաթգծի, բայց ոչ ավտոմոբիլային հաղորդակցությունը բացելու հարցում“ (hy). «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Qaraldi: 15-dekabr 2021-yil.
  60. ↑ „Pashinyan-Aliyev meeting in Brussels: will Europe become an alternative platform for negotiations“. English Jamnews (15-dekabr 2021-yil). Qaraldi: 16-dekabr 2021-yil.
  61. ↑ „Մոսկվայում մեկնարկում է "3+2"-ի առաջին հանդիպումը՝ փոխարտգործնախարարների մակարդակով“ (hy). «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայան. Qaraldi: 10-dekabr 2021-yil.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Togʻli_Qorabogʻ_sulh_bitimi_(2020)&oldid=5191542" dan olindi