Tormozlanish (fiziologiya)

Tormozlanish (fiziologiyada) — qoʻzgʻalish jarayonining zaiflashishi yoki bostirilishiga olib keladigan faol asab (nerv) jarayoni. Barcha organlarning va umuman tananing normal faoliyatini (qoʻzgʻalish bilan birga) taʼminlaydi. U himoya ahamiyatiga ega (birinchi navbatda bosh miya poʻstlogʻining nerv hujayralari uchun), asab tizimini haddan tashqari qoʻzgʻalishdan himoya qiladi va tananing atrof-muhit bilan gomeostatik muvozanatini taʼminlaydi^[1].

Tormozlash charchoqdan farq qiladi, bu maxsus tormoz mexanizmlari orqali ishlaydigan faol jarayon^[1]^[2].

Tarixi

Tormozlanish fenomeni birinchi marta aka-uka Veberlar tomonidan tasvirlangan (1845-yil), ular adashgan nervning periferik uchini qoʻzgʻatishda (vagal tormozlanish) yurakning ritmik faolligining sekinlashishini aniqladilar; 1847-yilda L. Traube adashgan nervning markaziy uchini qoʻzgʻatishda nafas olish markazining davriy faolligini tormozlanishini tekshirdi.

Tormozlanishning qiymatini oʻrganish boʻyicha keyingi tajribalarni I. M. Sechenov, H. E. Vvedenskiy, Ch. Sherrington, A. Tormozlanishning F. Samoylov, M., A. Kiselev, I. P. Pavlov va boshqalar oʻtkazgan^[3].

I. P. Pavlov miya yarim sharlar poʻstlogʻi orqali tormozlanishning irradiatsiyasini „ fiziologiyaning rasvo savoli“ deb atadi.

Tormozlanish turlari

Periferik va markaziy tormozlanish farqlanadi.

Markaziy tormozlanish

Markaziy tormozlanishni 1862-yilda I. M. Sechenov kashf etgan. Tajriba davomida u koʻrish doʻmboqlari darajasida qurbaqa miyasini olib tashladi va egilish refleksi vaqtini aniqladi. Keyinchalik, tuz kristalli vizual dombogʻi (talamus) ustiga qoʻyildi, buning natijasida refleks vaqtining davomiyligi oshishi kuzatildi. Bu kuzatish M. Sechenovga markaziy asab tizimidagi tormozlanish fenomeni haqida fikr bildirishga imkon berdi. Yaʼni qurbaqa miyasidagi maxsus markazlar umurtqa pogʻonasining aks ettiruvchi faoliyatiga inhibitiv taʼsir koʻrsatadi. Ushbu turdagi tormozlanish Sechenov yoki markaziy tormozlanish deyiladi.

Vvedenskiy natijalarni salbiy induksiya nuqtai nazaridan tushuntirdi. Agar maʼlum bir nerv markazida markaziy asab tizimida qoʻzgʻalish sodir boʻlsa, unda qoʻzgʻalish oʻchogʻi atrofida tormozlanish paydo boʻladi.

Uxtomskiy natijalarni dominant pozitsiyasidan tushuntirdi. Vizual tuberkulyarlarda — qoʻzgʻalishning dominanti, bu orqa miya harakatini bostiradi.

Zamonaviy tushuntirish: koʻrish domboqlari qoʻzgʻatilganda, retikulyar shakllanishning kaudal qismi qoʻzgʻaladi. Ushbu neyronlar orqa miya alfa motor neyronlarining faoliyatini tormozlovchi orqa miya (Renshaw hujayralari)dagi inhibitiv hujayralarni qoʻzgʻatadi.

Markaziy tormozlash mexanizmlari va turlari

Birlamchi tormozlanish . Birlamchi tormozlanish ingibitor neyronga ulashgan maxsus inhibitiv hujayralarda sodir boʻladi. Shu bilan birga, ingibitiv neyronlar mos keladigan neyrotransmitterlarni chiqaradi.

Birlamchi tormozlash turlari:

Postsinaptik — birlamchi tormozlanishning
asosiy turi, Renshaw hujayralari va interkalyar neyronlarning qoʻzgʻalishi natijasida yuzaga keladi. Ushbu turdtormozlanishshshshshshshsyon bilan postsinaptik membrananing giperpolyarizatsiyasi yuzagatormozlanishniesa inhibisyonni keltirib chiqatormozlanishgachi inhibisyonga misollar:
1. Teskari — neyron hujayraga taʼsir qiladi, bu esa javoban bir xil neyronni tormozlaydi.
2. Oʻzaro (konjugatsiyalangan) — bu oʻzaro inhibisyon, bunda nerv hujayralarining bir guruhining qoʻzgʻalishi interkalar neyron orqali boshqa hujayralarni inhibe qilishni taʼminlaydi (masalan, tizza boʻgʻimidagi fleksiyon fleksor mushaklarning markazida (orqa miya) qoʻzgʻalishni qoʻzgʻatadi. Va bir vaqtning oʻzida mushaklarning nerv markazida — ekstansorlarda tormozlanishni keltirib chiqaradi.
3. Yanal — ingibitiv hujayra yaqin atrofdagi neyronlarni tormozlaydi. Shu kabi hodisalar retinaning bipolyar va ganglion hujayralari oʻrtasida rivojlanadi, bu esa ob’ektni aniqroq koʻrish uchun sharoit yaratadi.
4. Teskari osonlashtirish — boshqa inhibitiv hujayralar tomonidan ingibitiv hujayralarni tormozlash paytida oʻsha neyronni tormozlaydi.
Presinaptik — oddiy neyronlarda paydo boʻladi, qoʻzgʻalish jarayoni bilan bogʻliq.

Ikkilamchi tormozlash. Ikkilamchi tormozlanish maxsus inhibitiv tuzilmalarni talab qilmaydi, oddiy qoʻzgʻaluvchan tuzilmalarning funktsional faolligining oʻzgarishi natijasida yuzaga keladi, har doim qoʻzgʻalish jarayoni bilan bogʻliq.

Ikkilamchi tormozlash turlari :

Pessimal inhibisyon — koʻp impulslar taʼsirida postsinaptik membrananing kuchli depolarizatsiyasi natijasida qoʻzgʻatuvchi sinapslarda rivojlanadigan ikkilamchi inhibisyon.
Qoʻzgʻalishdan keyingi inhibisyon oddiy neyronlarda sodir boʻladi va qoʻzgʻalish jarayoni bilan ham bogʻliq. Neyronning qoʻzgʻalish akti oxirida unda kuchli iz giperpolyarizatsiyasi rivojlanishi mumkin. Shu bilan birga, qoʻzgʻatuvchi postsinaptik potentsial membrana depolarizatsiyasini depolarizatsiyaning kritik darajasiga keltira olmaydi, kuchlanish bilan bogʻlangan natriy kanallari ochilmaydi va harakat potentsiali paydo boʻlmaydi.

Yuqori nerv faoliyatini shartli va shartsiz tormozlanish

"Shartli" va „shartsiz“ tormozlanish atamalari I. P. Pavlov tomonidan taklif qilingan.

Shartli tormozlanish

Shartli (yoki ichki) tormozlanish — shartli qoʻzgʻatuvchilar shartsiz qoʻzgʻatuvchilar tomonidan kuchaytirilmaganda yuzaga keladigan shartli refleksni tormozlash shakli. Shartli tormozlanish orttirilgan xususiyat boʻlib, ontogenez jarayonida rivojlanadi. Oʻrganish asosida shartli tormozlanish, jamiyatdagi xulq-atvor meʼyorlari, axloq, oʻz his-tuygʻularini nazorat qilish qobiliyatiga, vazminlikni, yaʼni axloqni tarbiyalashga asoslangan^[3].

Shartli tormozlanish turlari :

susayadigan shartli tormozlanish
differensial shartli tormozlanish
kechiktirilgan shartli tormozlanish (ragʻbatlantirish vaqt boʻlganda)
shartli tormoz (shartli signal)

Shartsiz tormozlanish^[4]

Shartsiz (tashqi) tormozlanish — shartsiz reflekslar taʼsirida yuzaga keladigan shartli refleksni tormozlash. I. P. Pavlov shartsiz tormozlanishni asab tizimining tugʻma xususiyatlariga bogʻladi^[5].

Shartsiz tormozlanish turlari:

induksion tormozlanish (tashqi omillar taʼsirida)

transsendental tormozlanish (tanadagi himoya roli)

Har xil asab va ruhiy kasalliklarni I. P. Pavlov asab tizimining haddan tashqari zoʻriqishi bilan izohladi, bu tormozlanishning buzilishiga olib keladi (masalan, nevrasteniyada tormozlanish jarayonning zaiflashishi; keksalik, nevrozlar va shizofreniyaning baʼzi shakllarida diffuz kortikal tormozlanish darajasi va boshqalar.)

Qiziqarli hodisalar

Ichki tormozlanishning quyidagi turlari ajratiladi: proaktiv va retroaktiv. Masalan, yangi materialni oʻrganish avvalgisi (proaktiv tormozlanish) tomonidan tormozlanadi va aksincha, eski materialning koʻpayishi keyingi (retroaktiv tormozlanish) tomonidan tormozlanadi^[4].

Yana qarang

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 Osnovi fiziologii visshey nervnoy deyatelnosti: Ucheb. dlya biol. spes. vuzov / A. B. Kogan. — 2-e izd., pererab. i dop. — M. : Vissh. shk., 1988. — 367 s.
↑ Bolshoy psixologicheskiy slovar / pod red. B. G. Meщeryakova, V. P. Zinchenko. — 4-e izd. — Moskva: AST; Sankt-Peterburg: Praym-Yevroznak, 2009. — 811 s.
↑ ^3,0 ^3,1 Bolshaya Meditsinskaya Ensiklopediya (BME), pod redaksiey Petrovskogo B. V., 3-e izdanie, Tom 25 ( at xn--90aw5c.xn--c1avg Error: unknown archive URL 20200716140900 sanasida arxivlangan)
↑ ^4,0 ^4,1 Bolshaya psixologicheskaya ensiklopediya: samoe polnoe sovremennoe izdanie : bolee 5000 psixologicheskix terminov i ponyatiy / A. B. Almuxanova i dr.. — Moskva: Eksmo, 2007. — 542 s.
↑ Vozrastnaya anatomiya i fiziologiya : posobie dlya sdachi ekzamena / O. A. Antonova. — Moskva : Vissh. obrazovanie, 2006. — 189 s.

[:0-1] 1,0 ^1,1 Osnovi fiziologii visshey nervnoy deyatelnosti: Ucheb. dlya biol. spes. vuzov / A. B. Kogan. — 2-e izd., pererab. i dop. — M. : Vissh. shk., 1988. — 367 s.

[2] Bolshoy psixologicheskiy slovar / pod red. B. G. Meщeryakova, V. P. Zinchenko. — 4-e izd. — Moskva: AST; Sankt-Peterburg: Praym-Yevroznak, 2009. — 811 s.

[:1-3] 3,0 ^3,1 Bolshaya Meditsinskaya Ensiklopediya (BME), pod redaksiey Petrovskogo B. V., 3-e izdanie, Tom 25 ( at xn--90aw5c.xn--c1avg Error: unknown archive URL 20200716140900 sanasida arxivlangan)

[:3-4] 4,0 ^4,1 Bolshaya psixologicheskaya ensiklopediya: samoe polnoe sovremennoe izdanie : bolee 5000 psixologicheskix terminov i ponyatiy / A. B. Almuxanova i dr.. — Moskva: Eksmo, 2007. — 542 s.

[5] Vozrastnaya anatomiya i fiziologiya : posobie dlya sdachi ekzamena / O. A. Antonova. — Moskva : Vissh. obrazovanie, 2006. — 189 s.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]