Transmissiya

Transmissiya (shuningdek, uzatmalar qutisi deb ham ataladi) – ikki yoki undan ortiq uzatmalar toʻplami bilan birgalikda ishlab, mashinada tezlikni, aylanish yoʻnalishini yoki aylantiruvchi lahzani koʻpaytiruvchi va kamaytiruvchi mexanik qurilma^[1]^[2]. Transmissiyalar bitta oʻzgarmas uzatmalar nisbatiga, bir nechta alohida uzatmalar nisbatiga yoki doimiy oʻzgaruvchan nisbatlarga ega boʻlishi mumkin.

Foydalanilishi

Dastlabki foydalanilishi

Dastlabki transmissiyalar to‘g‘ri burchakli uzatmalar va shamol tegirmonlaridagi boshqa tishli g‘ildiraklar, ot kuchiga ega qurilmalar va bugʻ bilan ishlaydigan qurilmalarni oʻz ichiga olgan.

Avtomobillarda

Ikkita avtomobil dvigatellarining kuch va aylantiruvchi lahza egri chiziqlari

Ichki yonuv dvigatelida aylantiruvchi lahza va quvvat chiqishi aylanishlar soniga bogʻliq ravishda oʻzgarib turgani uchun, ichki yonuv dvigateli bilan ishlaydigan avtomobillarda optimal quvvat, yoqilgʻi samaradorligi va silliq ishlashi maqsadida dvigatelni quvvat diapazonida ushlab turish uchun bir nechta uzatmalar nisbatini talab qiladi. Avtomobil yoʻllarida xavfsiz va ishonchli ishlash uchun yetarli tezlanish va tezlikni taʼminlash uchun bir nechta tishli uzatma nisbatlari ham kerak. Ichki yonuv dvigatellari odatda taxminan 600-7000 ayl/min oraligʻida ishlaydi, avtomobilning tezligi esa gʻildiraklarning 0-1800 ayl/min oraligʻida aylanishini talab qiladi^[3]. Hozirda ishlab chiqarilayotgan benzin yoki dizel dvigatelli yengil avtomobillarning aksariyatida 4-10 oldinga uzatmalar nisbati (shuningdek, tezliklar deb ataladi) va bitta teskari uzatmalar nisbatiga ega uzatmalardan foydalaniladi. Elektr bilan harakatlanadigan transport vositalarida esa odatda oʻzgarmas uzatmali yoki teskari uzatmalarsiz ikki tezlikli uzatmadan foydalaniladi.

Bristol Sycamore vertolyotining transmissiyasi

Oʻzgarmas nisbatli uzatma

Eng oddiy uzatmalarda tezlikni kamaytirish yoki oshirish, baʼzan chiqish valining yoʻnalishini oʻzgartirish bilan birgalikda taʼminlash uchun oʻzgarmas nisbatdan foydalaniladi. Bunday uzatmalar vertolyotlar va shamol generatorlarida ishlatiladi. Shamol generatori holatida, generatorning yuqori aylantiruvchi lahzalarga bardosh berishi bilan birga oʻlchamini minimallashtirish uchun, odatda, uzatmalar qutisining birinchi pogʻonasi planetar uzatma hisoblanadi^[4]^[5].

Turli nisbatli uzatma

Turli nisbatli uzatmalar – ayniqsa transport vositalarida bir nechta uzatmalarga ega boʻlib, ular kirish tezligining (masalan, dvigatel aylanish tezligi) chiqish tezligiga (masalan, avtomobil tezligi) nisbatini maʼlum bir vaziyat uchun talab qilinganidek oʻzgartirish uchun ishlatiladi. Uzatmalar (nisbat) mexanik, yarim avtomatik yoki avtomatik boʻlishi mumkin.

Mexanik uzatmalar qutisi

Mexanik uzatma haydovchidan uzatmalar qutisi va muftani (odatda avtomobillar uchun oyoq pedali yoki mototsikllar uchun qoʻl richagi) ishlatish orqali uzatmalarni qoʻlda tanlashni talab qiladi^[6]. Zamonaviy avtomobillardagi aksariyat uzatmalar kirish va chiqish vallarining tezliklarini sinxronlashtirish uchun sinxromeshdan foydalanadi. Biroq, 1950-yillarga qadar aksariyat avtomobillar sinxron boʻlmagan uzatmalardan foydalangan.

16 pogʻonali traktor transmissiyasi (qoʻshimcha 8 ta teskari uzatma)
Mazda M5OD mexanik uzatmasi (dvigatel tomonidan koʻrinishi)
4 pogʻonali ketma-ket qoʻl uzatmasining animatsiyasi

Ketma-ket mexanik uzatmalar qutisi

Ketma-ket mexanik uzatma asosan mototsikllar va poyga mashinalari uchun ishlatiladigan sinxron boʻlmagan uzatmaning bir turi. U sinxronlangan mexanik uzatmalarga qaraganda tezroq siljish vaqtini ishlab chiqaradi, chunki bu turdagi uzatmalar qutisida sinxromeshdan koʻra kuchuk muftalaridan foydalaniladi^[7]. Shuningdek, ketma-ket mexanik uzatmalar, haydovchini keyingi yoki oldingi uzatmani ketma-ket tanlash bilan cheklaydi.

Honda CBR600RR transmissiyasining kontraval tishli gʻildiraklaridagi kuchuk mufta (ajratilgan)

Yarim avtomatik uzatmalar qutisi

Yarim avtomatik uzatmalar qutisi baʼzi operatsiyalarni avtomatlashtiradi (koʻpincha muftani ishga tushirish), lekin haydovchidan avtomobilni toʻxtab turgan joyidan qoʻzgʻatish uchun uzatmani almashtirishni talab qiladi.

Avtomatlashtirilgan mexanik yoki muftasiz mexanik uzatmalar qutisi

Avtomatlashtirilgan mexanik uzatma (AMT) – mohiyatan anʼanaviy mexanik uzatma boʻlib, u muftani yoki uzatmalar oʻrtasidagi siljishni boshqarish uchun avtomatik ishga tushirishdan foydalanadi. Ushbu uzatmalarning koʻplab dastlabki versiyalari yarim avtomatik tarzda ishlangan, masalan, Autostick, u avtomatik ravishda faqat muftani boshqaradi, lekin baribir uzatmalarni oʻzgartirishni uchun haydovchining harakati zarur boʻladi. Bu turdagi tizimlarning baʼzilari muftalarsiz manual tizimlar deb ham ataladi^[8]. Selespeed va Easytronic kabi toʻliq avtomatik ishlaydigan zamonaviy versiyalari haydovchining hech qanday harakatisiz ham muftaning ishlashini va uzatmaning siljishini avtomatik ravishda boshqaradi^[9]^[10].

Avtomatik uzatmalar qutisi

Avtomatik uzatmalar qutisi odatdagi haydash sharoitida uzatmalarni almashtirish uchun haydovchidan hech qanday harakat talab qilmaydi.

Gidravlik avtomat uzatmalar qutisi

Avtomatik uzatmalarning eng keng tarqalgan dizayni gidravlik avtomat boʻlib, u odatda gidravlika yordamida boshqariladigan planetar uzatmalardan foydalanadi^[11]^[12]. Transmissiya dvigatelga gidrotransformator (yoki 1960-yillargacha boʻlgan gidravlik uzatma) orqali ulangan, friksion mufta oʻrniga aksariyat mexanik uzatmalar va juft tutashuvli uzatmalar tomonidan ishlatiladi^[13].

Gidravlik avtomat transmissiya (kesilgan koʻrinishi)
Gidravlik avtomat uzatmalarda qoʻllanadigan epitsiklik uzatish sxemasi
ZF 6HP gidravlik avtomat transmissiyasining kesilgan koʻrinishi

Juft tutashuvli transmissiya (DCT)

Juft tutashuvli transmissiya (DCT) toq va juft tishli uzatmalar uchun ikkita alohida muftalardan foydalanadi^[14]. Dizayni ikkita alohida mexanik uzatmaga oʻxshaydi, ularning tegishli muftalari bitta korpus ichida joylashgan va bitta qism sifatida ishlaydi^[15]^[16]. Avtomobil va yuk mashinalari dasturlarida DCT avtomatik uzatma sifatida ishlaydi, bu esa uzatmalarni almashtirish uchun haydovchining harakatini talab qilmaydi.

Doimiy oʻzgaruvchi nisbat

Doimiy oʻzgaruvchan transmissiya (CVT) uzluksiz uzatish nisbatlari oraligʻida osongina oʻzgaradi. Bu oʻzgarmas bosqichlarda cheklangan sondagi uzatmalar nisbatini taʼminlaydigan boshqa uzatmalardan farq qiladi. Muvofiq boshqaruvga ega boʻlgan CVT ning moslashuvchanligi dvigatel turli xil tezliklarda harakatlanayotganda doimiy aylanish tezligida ishlash imkonini beradi. CVT lar avtomobillar, traktorlar, kvadrosikllar, skuterlar, snoumobillar, velosipedlar va yer qazish uskunalarida qoʻllanadi. CVT ning eng keng tarqalgan turi kamar yoki zanjirli uzatma bilan bogʻlangan ikkita gʻildirakdan foydalanadi; ammo, baʼzida boshqa bir nechta dizaynlar ham ishlatilgan.

Manbalar

↑ ; G. R. Pennock; J. E. ShigleyTheory of Machines and Mechanisms, 3rd, Oxford University Press, 2003. ISBN 9780195155983.
↑ B. Paul. Kinematics and Dynamics of Planar Machinery. Prentice Hall, 1979.
↑ Naunheimer, Harald; Bertsche, Bernd; Ryborz, Joachim; Novak, Wolfgang „Power Conversion: Selecting the Ratios“, . Automotive Transmissions: Fundamentals, Selection, Design and Application (en). Springer, 2011 — 100–114-bet. DOI:10.1007/978-3-642-16214-5_4. ISBN 978-3-642-16214-5. Qaraldi: 2023-yil 21-yanvar.
↑ Stiesdal, Henrik (August 1999), The wind turbine: Components and operation (PDF), 2020-08-09da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 2009-10-06
↑ Musial, W.; Butterfield, S.; McNiff, B. (May 2007), Improving Wind TurbineGearbox Reliability (PDF), National Renewable Energy Laboratory, September 23, 2012da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: July 2, 2013
↑ „Manual Transmission Operation“ (en). YouTube. Qaraldi: 2023-yil 21-yanvar.
↑ „How Sequential Gearboxes Work“ (en). www.howstuffworks.com (2003-yil 4-aprel). Qaraldi: 2020-yil 2-yanvar.
↑ „Hyundai Created a Clutch-less Manual Transmission“ (2020-yil 10-iyul).
↑ „Directly from the Formula 1“. www.magnetimarelli.com. Qaraldi: 2020-yil 26-iyul.
↑ „Introduction to Automatic Transmission Systems“. www.tranzmile.com. 2023-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust.
↑ „How Automatic Transmissions Work“ (en). www.howstuffworks.com (2000-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 22-noyabr.
↑ "What Makes Automatic Transmissions Automatic" (en). Popular Mechanics (Hearst Magazines): 169–173. February 1955. https://books.google.com/books?id=390DAAAAMBAJ&q=true&pg=RA1-PA169. Qaraldi: 22 November 2020. Transmissiya]]
↑ „How does the AT work?“. AW North Carolina. 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 6-oktyabr.
↑ "Powertrain — transmissions: Shift in power to the gearbox". AMS (UnofficialBMW.com). September–October 2003. http://www.unofficialbmw.com/images/SHIFT1.pdf. Qaraldi: 31 October 2009. Transmissiya]]
↑ "Automatic-shifting dual-clutch transmissions are poised to grab share from traditional transmissions thanks to their combination of efficiency and convenience". AEI-online.org (DCTfacts.com). June 2009. http://www.dctfacts.com/documents/1-117-6-20.pdf. Qaraldi: 31 October 2009. Transmissiya]]
↑ „Porsche Doppelkupplung (PDK)“. Porsche.com. 2008-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 31-oktyabr.

Havolalar

[:0-1] ; G. R. Pennock; J. E. ShigleyTheory of Machines and Mechanisms, 3rd, Oxford University Press, 2003. ISBN 9780195155983.

[2] B. Paul. Kinematics and Dynamics of Planar Machinery. Prentice Hall, 1979.

[3] Naunheimer, Harald; Bertsche, Bernd; Ryborz, Joachim; Novak, Wolfgang „Power Conversion: Selecting the Ratios“, . Automotive Transmissions: Fundamentals, Selection, Design and Application (en). Springer, 2011 — 100–114-bet. DOI:10.1007/978-3-642-16214-5_4. ISBN 978-3-642-16214-5. Qaraldi: 2023-yil 21-yanvar.

[4] Stiesdal, Henrik (August 1999), The wind turbine: Components and operation (PDF), 2020-08-09da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: 2009-10-06

[5] Musial, W.; Butterfield, S.; McNiff, B. (May 2007), Improving Wind TurbineGearbox Reliability (PDF), National Renewable Energy Laboratory, September 23, 2012da asl nusxadan (PDF) arxivlandi, qaraldi: July 2, 2013

[6] „Manual Transmission Operation“ (en). YouTube. Qaraldi: 2023-yil 21-yanvar.

[7] „How Sequential Gearboxes Work“ (en). www.howstuffworks.com (2003-yil 4-aprel). Qaraldi: 2020-yil 2-yanvar.

[motorbiscuit.com_clutchless_manual-8] „Hyundai Created a Clutch-less Manual Transmission“ (2020-yil 10-iyul).

[9] „Directly from the Formula 1“. www.magnetimarelli.com. Qaraldi: 2020-yil 26-iyul.

[tranzmile.com-10] „Introduction to Automatic Transmission Systems“. www.tranzmile.com. 2023-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 1-avgust.

[11] „How Automatic Transmissions Work“ (en). www.howstuffworks.com (2000-yil 29-noyabr). Qaraldi: 2020-yil 22-noyabr.

[12] "What Makes Automatic Transmissions Automatic" (en). Popular Mechanics (Hearst Magazines): 169–173. February 1955. https://books.google.com/books?id=390DAAAAMBAJ&q=true&pg=RA1-PA169. Qaraldi: 22 November 2020. Transmissiya]]

[awnc-13] „How does the AT work?“. AW North Carolina. 2014-yil 6-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2014-yil 6-oktyabr.

[AMS-14] "Powertrain — transmissions: Shift in power to the gearbox". AMS (UnofficialBMW.com). September–October 2003. http://www.unofficialbmw.com/images/SHIFT1.pdf. Qaraldi: 31 October 2009. Transmissiya]]

[AEI-15] "Automatic-shifting dual-clutch transmissions are poised to grab share from traditional transmissions thanks to their combination of efficiency and convenience". AEI-online.org (DCTfacts.com). June 2009. http://www.dctfacts.com/documents/1-117-6-20.pdf. Qaraldi: 31 October 2009. Transmissiya]]

[PorschePDK_Glossary-16] „Porsche Doppelkupplung (PDK)“. Porsche.com. 2008-yil 5-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 31-oktyabr.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]