Tripoli grafligi
Tripoli Grafligi (1102-1289) Salibchilar davlatining oxirgisi edi[1]. U Levantda hozirgi Livandagi Tripoli, shimoliy Livan va gʻarbiy Suriyaning baʼzi qismlarini tashkil etgan boʻlib, aholisini mahalliy xristianlar, druzlar va musulmonlar tashkil etgan[1][2]. 1109-yilda salibchilar, asosan janubiy fransuz(Oksitaniya) kuchlari mintaqani egallab olganida, Tuluzalik Bertrand Quddus qiroli Boldvin I ning vassali sifatidagi Tripolining birinchi grafi boʻldi. Oʻsha paytdan boshlab graflikning boshqaruvi qatʼiy meros boʻyicha emas, balki harbiy kuch (tashqi kuchlar va fuqarolar urushi), xayrixohlik va muzokaralar kabi omillar orqali hal qilingan. 1289-yilda Tripoli Grafligi Qohira musulmon mamluklarining sultoni Qalavun qoʻliga oʻtdi. Graflik Misr Mamluklar Sultonligi tarkibidagi hududga aylanib ketgan[1](p328).
| Tripoli Grafligi lotincha: Comitatus Tripolitanus fransuzcha: Comtat de Trípol Oʻz navbatida, Quddus Qirolligi, Antioxiya Knyazligi va Moʻgʻullar imperiyasining vassali. | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 1135-yilda Tripoli Grafligi va Yaqin Sharqning boshqa davlatlari. | |||||||||
| Poytaxti | Tortosa (1102–1109), Tripoli (1109–1289) | ||||||||
| Til(lar)i | Lotin, Oromiy (Maronit), Eski Fransuz, Eski Oksitan, Italyan, Arab, Grek, Sobir | ||||||||
| Dini | Rim-katolik Cherkovi (zodagonlar orasida) Maronit Cherkovi va Sharqiy-provaslav Cherkovi (umumiy aholi orasida) Sharqiy provaslav, Islom va Iudaizm ozchiliklari | ||||||||
| Boshqaruv shakli | Feodal monarxiya | ||||||||
| Tripoli grafi | |||||||||
| - 1102–1105 (birinchi) | Tuluza grafi Raymond IV | ||||||||
| - 1287-1289 (oxirgi) | Lusiya | ||||||||
Xristian kuchlari tomonidan qoʻlga olish
tahrirTuluzalik Raymond IV salibchilarning eng badavlat va qudratlilaridan biri edi[3]. Shunday boʻlsa-da, Birinchi salib yurishidan keyin u Yaqin Sharqda yer egaliklarini kafolatlay olmadi. Ayni paytda Edessa Grafligi, Quddus Qirolligi va Antioxiya Knyazligi tashkil etilgan edi[4].
Tripoli muhim strategik hudud edi, chunki u janubdagi Fransiyani shimoldagi Normanlar bilan bogʻladi. Bu mamlakat unumdor va aholi zich joylashgan hudud edi[5]. 1102-yilda Raymond IV Tortosani (hozirgi Tartus) egallab oldi va 1103-yilda 1101-yilgi salib yurishi faxriylari bilan birgalikda Tripolini egallashga tayyorlana boshladi[3][6].
Raymond de Saint-Gillesning qal’asi
tahrirTripolidan 3 kilometr (1.9 mil) uzoqlikda joylashgan „Mons Peregrinus“ (fransuzcha: Mont Pèlerin, inglizcha: Pigrim togʻi) deb atalgan togʻ tizmasi ustida, Raymond IV (shuningdek, Raymond de Saint-Gilles nomi bilan ham tanilgan) arab tilida Qal’at Sanjil nomi bilan mashhur boʻlgan katta qal’ani qurilishini boshladi. Ushbu yangi qal’a va tajribali qoʻshinlarga qaramay, Raymond IV Tripolini qamal qilinishi va portni xavsizligini taʼminlay olmadi. U 1105-yil 25-fevralda vafot etdi.
Vorislik
tahrirRaymond IV ning amakivachchasi va oʻrtogʻi graf Uilyam-Jordan Kerdanlikni Jalila shahzodasi Tankred qoʻllab-quvvatlagan, biroq uning Tripoli yurishida voris boʻlishiga Raymond IV ning tutingan oʻgʻli Tuluzalik Bertrand eʼtiroz bildirgan[7].
Quddus qiroli Boldvin I tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Tuluzalik Bertrand katta qoʻshin va katta Genuya floti bilan Yaqin Sharqga yetib keldi[3]. Vorislik masalasini hal qilish uchun Boldvin I boʻlinish shartnomasini tuzdi. Unda Uilyam shimoliy Tripolini egallab, Tankredga hurmat bajo keltirishi, Bertran esa janubiy Tripolini Boldvinning vassali sifatida boshqarishi kerak edi[4]. Xristianlarning birlashgan hujumi ostida Tripoli 1109-yil 12-iyulda vayron qilindi, Quddus Qirolligi esa tugatildi[3]. Uilyam yuragiga oʻq tegib vafot etganida (baʼzilar buni qotillik deb aytishadi), Bertrand Tripolining birinchi grafi boʻldi[7](p119).
Hokimiyatning tuzilishi va taqsimlanishi
tahrirHududlar va vassallar
tahrir
Tripoli Grafligining hududi qisman Vizantiyaning oldindan mavjud boʻlgan chegaralari va qisman qoʻshni salibchilar davlatlarining talablaridan kelib chiqqan holda janglardagi gʻalaba bilan belgilandi. Oʻz qudratining choʻqqisida graflik shimoldagi Marakleyadan janubdagi Bayrutgacha boʻlgan qirgʻoq chizigʻini nazorat qilgan. Ichkarida graflik nazorati Krak des Chevaliers qalʼasigacha choʻzilgan. Homs Gapning boy ichki qishloq xoʻjaligi yerlari La Bocquee nomi bilan mashhur edi[8]. Graflik „lordliklar“ga va qirgʻoq portlari atrofida joylashgan hududlarga boʻlingan. Tripoli grafining oʻzi Tripoli porti va uning atrofidagi hududlarni egallab turgan. U, shuningdek, Suriyani sharqida joylashgan Monferran (salibchilar qalʼasi), hozirgi Bar’inni ham nazorat qilgan[3]. Tripoli atrofida tortib olingan yerlarning taxminan toʻrtdan bir qismi Genuyaliklarga harbiy yordam uchun toʻlov sifatida berilgan. Genuyalik admiral Guglielmo Embriako Byblos shahri bilan taqdirlangan[3].
Shohga hurmat
tahrirUning tashkil etilishiga qoʻshgan hissasiga qaramay, Boldvin I Tripoli grafligini bevosita nazorat qilmadi. Shunga qaramay, Tripoli grafligi unga sadoqat (sodiqlik) va sajda (bayonat izhorlari) qarzdor bo‘lgan va u buning evaziga qiyin paytlarda graflikni qo‘llab-quvvatlagan[3].
Mudofaa
tahrirTor qirgʻoq tekisligini egallagan boʻlsa-da, undan keyingi togʻ tizmasi Tripoli uchun tabiiy mudofaa chizigʻi edi. Togʻ dovonlarini himoya qilish uchun bir nechta qal’alar qurilgan[8]. Musulmon qoʻshinlari (turk va misrlik) Tripoli Grafligining chegaralari boʻylab, ayniqsa sharqda joylashgan hududlariga hujum qilar edi[5](p73). 1137-yilda hukmronlik qilayotgan graf Raymond II, Monferran ustidan nazoratni yoʻqotdi[3]. Shimoldagi Nosairi togʻlarida tuzilgan Hashshoshiylar (Ismoiliylar) kuchlari musulmonlar hududlari mustahkamlandi[3]. 1144-yilda graflikning mudofaasini, xususan Mosul Zangiga qarshi mudofaasini kuchaytirish maqsadida Raymond II Buqay’a tekisligi boʻylab katta chegara yerlarini Gospitalyer ritsarlariga berdi[9]. Bunga Krak des Chevaliers, Anaz, Tell Kalax, Qalaat el Felis va Mardabech qasrlari kirgan[2](p30). 1150-yillarda dengiz qirgʻogʻidagi Tartusda Tampliyer ritsarlari mavjudligi tufayli mudofaa yanada mustahkamlangan[10][11].
Dini
tahrirDiniy masalalarda Quddus Qirolligining grafliklari Lotin Quddus Patriarxligiga ergashishlari kutilgan edi. Biroq Tripoli graflaridan biri Pons Antioxiya bilan ittifoq tuzib, Lotin Antioxiya Patriarxini tan olgan edi. Bu hatto Papa farmonidan keyin ham shunday boʻlib qoladi[3].
Saljuqiylar imperiyasi bilan urushlar
tahrir- Shayzar
Quddus Shohlarining vassali sifatida Tripolilik Bertrand Saljuqiy turklari bilan urush boshladi. 1111-yilda turk lashkarboshisi Mavdud ibn Altuntosh Antioxiya va Edessaga qarshi yurish qildi. Tripolilik Bertrand va Quddus qiroli Boldvin I shimoldagi xristianlarni himoya qilish uchun yurish boshlaydilar. Shayzar jangida Jalila shahzodasi Tanrked va Edessa grafi Qudduslik Boldvin II bilan birgalikda shohlikni muvaffaqiyatli himoya qildilar.
- Hab
1119-yilda Saljuqiylar imperiyasi yana Antioxiyaga hujum qilib, Ager Sanguinis jangida gʻalaba qozondi. Biroq Tripoli grafi Pons va Qudduslik Boldvin II Antioxiyani himoya qildilar va Hab jangida nasroniy qoʻshinlarining qanotini muvaffaqiyatli himoya qildilar.
- Azaz
1125-yilda Tripoli grafi Pons Edessaga yana hujum qilgan turklarga qarshi yurish qilib, bu safar Azaz shahrini qamal qildi. Tripolidagi Pons, Boldvin II va Edessa grafi Yoselin I turklarni Azazdan chiqarib, tekisliklarda pistirmaga soldi va natijada turk qoʻshinlari magʻlubiyatga uchradi.
1170-yilgi zilzila
tahrir1170-yil 29-iyun kuni mintaqada zilzila sodir boʻldi. Krac des Chevaliers, Chastel Blank[9](p236) va Al-Ariymaning mudofaa qal’alari shikastlangan. Tripoli shaharchasidagi Avliyo Meri sobori vayron boʻlgan[12]. 1170-yilgi zilzila Halab otabegi Nur ad-Din va graflik oʻrtasida qisqa muddatli sulhga erishtirdi (avvalgi, 1157-yildagi unchalik kuchli boʻlmagan zilziladan farqli oʻlaroq, u yerda janglar davom etgan)[13].
Daʼvogarlar
tahrirTuluzalik Bertrand, Alfonso-Jordanning oʻgʻli
tahrir
Tuluzalik Alfonso-Jordan I (1103-1148) Raymond IV va uning uchinchi xotini Tuluza grafinyasi Kastilyalik Elviraning oʻgʻli edi[14]. Alfonso-Jordan Tripolida tugʻilgan boʻlsa-da, bolaligi Fransiyada oʻtgan. 1147-yilda u Edessa Grafligining turk qoʻshinlariga boy berilishiga javoban boshlangan Ikkinchi salib yurishiga qoʻshildi. Alfonso 1148-yilda Qaysariyada zaharlangan holda vafot etdi[12]. Uning Tripoli tomon yurishini davom ettirgan Tuluzalik Bertrand ismli tutingan oʻgʻli bor edi. Bertrandning nabirasi, Tripoli grafi Raymond II (1115-1152) amakivachchasi Bertrand bilan yuzma-yuz kelish uchun oʻzining dushmanlari Nuriddin Zangi va Damashqlik Unur bilan jang qiladi. Yaqinda Damashq qamalida (1148) Raymond II bilan jang qilgan turk qoʻshinlari Areimeh (al-Ariyma) qalʼasiga hujum qildi[9](p224). Ular keyingi oʻn yilni musulmon qamoqxonalarida oʻtkazgan Tuluzalik Bertrandni qoʻlga olishdi. U 1159-yilda Vizantiya imperatori Manuel Komneninning aralashuvi bilan ozod qilingan[12](p197). Keyinroq Raymond II Ariymani qaytarib oldi. 1152-yilda Raymond II Hashshoshiylar tomonidan oʻldirildi. U bu mazhabning birinchi nomusulmon qurboni bo‘lgan[3].
Guy II Embriako
tahrirTripolilik Bogemond VII (1261 — 1287-yil 19-oktyabr) Tripoli grafi va 1275-yildan to vafotigacha Antioxiyaning shahzodasi boʻlgan. 1275-yildan 1277-yilgacha Tortosa yepiskopi Varfolomey Mansel Bogemond VII oʻrinbosari boʻlgan[15]. Tampliyerlarning katta ustozi Vilyam Beaujeuning doʻsti boʻlgan Tripoli yepiskopi Segni Pavlusi, Bogemond VII ning vorisligiga qarshi chiqqan[15]. Ernoul deb yozgan edi: „Bu Bogemond VII va Tampliyerlar oʻrtasidagi urushning boshlanishi edi“[16].
Gibletlik Guy II Embriako (1277-1282) Byblosda Bogemond VII ning sobiq vassali. Ular oʻrtasidagi adovat janjalga olib keldi va bu Genuya va Venetsiyaliklar oʻrtasidagi yirik savdo urushining bir qismi edi[17].
Tampliyerlar Guy II Embriakoni qoʻllab-quvvatlab, Bogemond VII ni oʻz oʻrnidan boʻshatishga harakat qilishdi. Bogemond VII bunga javoban Tripolidagi Templar uyini va Montroquedagi oʻrmonlarni boʻshatdi[15]. Bu harakat keyingi oylarda Botron, Fort-Nefin, Sidon va dengizda koʻplab janglarga olib keldi. 1282 yilda Guy II Embriako va Templiyerlar Tripolida pistirmaga uchradilar. Guy, uning ukalari va amakivachchalari Fort Nefinda qamoqqa tashlangan va ochlikdan oʻlishga qoldirilgan, uning izdoshlari koʻr boʻlib, Tampliyerlar esa qatl qilindi.
Benedetto I Zakkariya
tahrir1287-yilda Bogemond VII ning vafotidan soʻng paydo boʻlgan hokimiyat boshligʻi Tripoli Grafligi lordlarini kuchli genuyalik savdogar Benedetto I Zakkariyaga (1235-1307) graflikni boshqarishni taklif qilish uchun harakatga keltiradi. Tripolida Yevropaning yirik savdo shaharlari, ayniqsa Italiyaning dengiz respublikalari (masalan, Venetsiya) aholisiga maxsus noaristokratik ijtimoiy maqom berilgan edi[6](p172). Kommunalar Bartolomey Embriakoni Tripoli meri lavozimiga sayladilar. Shuningdek, u genuyaliklar bilan savdo-sotiqni rivojlantirdi. Bogemond VII hech qanday muammoga duch kelmadi. Uning onasi Armanistonlik Sibilla, Tripolining dushmani hisoblangan Tortosa yepiskopi Bartolomeyning doʻsti boʻlgani uchun merosxoʻrlikda haqli edi. Bogemond VII ning singlisi Lyusi Gospitalyer ritsarlari koʻmagida Fort-Nefinda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. Oxir-oqibat, Bartolomey Embriako va kommunalar hokimiyat boshqaruvidan voz kechishga qaror qilishdi, Benedetto I Zakkariya esa hisoblashishni rad etdi. Shunday qilib, muzokaralardan soʻng, Lyusi 1288-yilda Tripoli grafinyasi Lusiya boʻldi[18].
Musulmonlar tomonidan egallanishi
tahrirDoimiy janjallar, resurslarning yetishmasligi, bir necha marta yomon hosil yetishtirilishi, savdo yoʻllari va mahalliy iqtisodiyotning oʻzgarishi hamda musulmon va moʻgʻullarning harbiy bosimi Quddus Qirolligining tanazzulga uchrashiga olib keldi[2](p7). 1280-yillarga kelib salibchilarning faqat ikkita davlati Quddus va Tripoli Grafligining qoldiqlari qolgan. Misr Mamluklar hukumati graflik bilan shartnoma tuzgan boʻlsa ham, 1289-yil mart oyida Tripoli moʻgʻullar bilan ittifoq tuzishni maʼqul koʻrdi va natijada Misrlik Sulton Qalavun Tripoliga hujum qildi. Umidsiz mudofaa hujumlariga qaramay, graflik vayron qilindi va Qalavun imperiyasi bilan birlashtirildi[3].
Tripoli graflari
tahrir- Tuluzalik Raymond IV (1102-1105)
- Tuluzalik Alfonso-Jordan I (1105-1109)
- Uilyam-Jordan, oʻrinbosar sifatida (1105-1109)
- Tuluzalik Bertrand (1109-1112)
- Tripolilik Pons (1112-1137)
- Tripolilik Raymond II (1137-1152)
- Tripolilik Raymond III (1152-1187)
- Tripolilik Raymond IV (1187-1189), Antioxiyalik Bogemond III ning oʻgʻli.
- Bogemond IV Antioxiya-Tripoli (1189 — 1233, shuningdek, Antioxiya knyazi (1201 — 1216 va 1219 — 1233)
- Antioxiya-Tripolilik Bogemond V (1233 — 1252, Antioxiya shahzodasi).
- Antioxiya-Tripolilik Bogemond VI (1252 — 1275, Antioxiya shahzodasi ham 1252 — 1268)
- Bogemond VII Antioxiya-Tripoli (1275-1287)
- Tripolilik Lusiya (1287-1289)
Tripoli Misr kuchlari tomonidan egallandi:
- Tripolilik Lusiya (1289 — taxminan 1299)
- Filip II de Tousy (taxminan 1299 — 1300)
Tripoli Kipr va Quddus qirollariga oʻtadi:
- Kiprlik Pyotr I (1345-1359)
- Kiprlik Pyotr II (1359-1369)
- Luzinyanlik Jeyms (? — taxminan 1396), amakivachchasi
- Ioann Lusignan (taxminan 1396 — taxminan 1430), oʻgʻli
- Peter Lusignanskiy (taxminan 1430 — 1451), ukasi, Kipr hokimi
- Xuan Tafures (1469-1473).
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 1,2 Gregory. Vizantiya tarixi. John Wiley & Sons, 2010 — 327-bet. ISBN 978-1-4051-8471-7.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Riley- Smit, J.. Levantdagi ritsarlar kasalxonasi, C.1070–1309. Palgrave Macmillan, 2012 — 174-bet. ISBN 978-0-230-29083-9. [sayt ishlamaydi]
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 Tyerman C. „Xudoning urushi — salib yurishlarining yangi tarixi“ Garvard universiteti nashriyoti. Fevral, 2009. ISBN 9780674030701
- ↑ 4,0 4,1 Madden. Salib yurishlarining yangi qisqacha tarixi. Rowman & Littlefield, 2005. ISBN 978-0-7425-3822-1.
- ↑ 5,0 5,1 Kennedy, H.. Crusader Castles. Cambridge University Press — 62-bet. ISBN 978-0-521-79913-3.
- ↑ 6,0 6,1 Salib yurishlari tarixi: Salib yurishlarining Yaqin Sharqqa ta'siri. Univ of Wisconsin Press, 1985 — 240-bet. ISBN 978-0-299-09144-6.
- ↑ 7,0 7,1 Antioxiya Knyazligining yaratilishi, 1098–1130. Boydell & Brewer Ltd, 2000 — 208-bet. ISBN 978-0-85115-661-3.
- ↑ 8,0 8,1 Haag, M.. Tamliyerlar fojiasi: Salibchi davlatlarning yuksalishi va qulashi, 2012. ISBN 978-1-84765-854-8.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Boas, A.. Harbiy ordenlar arxeologiyasi: Shaharni o'rganish. Lotin Sharqidagi harbiy ordenlarning markazlari, qishloq aholi punktlari va qal'alari (1120-1291 yillar). Routledge, 2006 — 131-bet. ISBN 978-0-203-96481-1.
- ↑ Odamlar. Shohlarning salib yurishi. Wildside Press LLC, 2007 — 54-bet. ISBN 978-0-8095-7221-2.
- ↑ National Geographic Society. The National Geographic Magazine. National Geographic Society, 1931.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Barber, M.. Salibchilar davlatlari. Yale University Press, 2012 — 256-bet. ISBN 978-0-300-18931-5.
- ↑ Qadimgi zilzilalar. Geological Society of America, 1 January 2010 — 60-bet. ISBN 978-0-8137-2471-3.
- ↑ Uilyam Puylaurenslik. Uilyam Puylaurenslik yilnomasi: Albigens salib yurishi va uning oqibatlari. Boydell Press, 2003 — 17-bet. ISBN 978-0-85115-925-6.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 History of the Templars – Barber
- ↑ Estoire d’Eracles
- ↑ Shimoliy, L.. Quldan Sultongacha: Al-Mansur Qalavunning martabasi va Misr va Suriyada Mamluk hukmronligining mustahkamlanishi (hijriy 678–689/h. 1279-1290). Franz Steiner Verlag, 1998 — 152-bet. ISBN 978-3-515-06861-1.
- ↑ Folda, J.. Muqaddas zamindagi salibchilar san'ati, Uchinchi salib yurishidan Akrening qulashigacha. Cambridge University Press, 2005 — 383-bet. ISBN 978-0-521-83583-1.