Vikipediya

Turkmanboshi

(Turkmanboshi (shahar)dan yoʻnaltirildi)

Turkmanboshi (turkmancha: Türkmenbaşy) (1993-yilgacha Krasnovodsk) — Turkmanistondagi shahar (1896-yildan). Kaspiy dengizining sharkiy sohilidagi yirik port. Kubadogʻ tizmasi etaklarida, 1962-yildan dengiz temir yoʻl paromi orkali Boku bilan bogʻlangan. Aholisi 58,9 ming kishi (1990-yillar oʻrtalari). Turkmanboshi rus armiyasi harbiy istexkomi sifatida Kizilsuv (turkmancha: Goʻzoʻlsu) qishlogʻi yonida vujudga kelgan va ruscha Krasnovodsk deb atalgan. Neftni qayta ishlash, kema taʼmirlash zdlari, kurilish materiallari, oziqovqat (baliq konservalash va boshqalar) sanoati korxonalari, tikuvchilik fabrikasi mavjud. Bir necha oʻrta maxsus bilim yurti, muzey bor.

Turkmanboshi
shahar
40°1′0″N 52°58′0″E / 40.01667°N 52.96667°E / 40.01667; 52.96667
Mamlakat Turkmaniston
Viloyat Bolqon viloyati
Hukumat
 • Xokim Merdan Chaytiyev (с 01.04.2011)[1]
Asos solingan 1869
Avvalgi nomlari Krasnovodsk
Markazi balandligi 27 m
Rasmiy til(lar)i Turkman tili
Aholisi
 (2010)
 73 803 [2]
Milliy tarkib turkmanlar, ruslar, qozoqlar, tatarlar, ozarbayjonlar, armanlar.
Konfessiyaviy tarkib musulmonlar, xristianlar
Vaqt mintaqasi UTC+5
Telefon kodi + 993 243
Pochta indeks(lar)i 745000
Avtomobil kodi BN
Turkmanboshi xaritada
Turkmanboshi
Turkmanboshi

Tarixi

tahrir

1717-yilda rus knyazi Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy Amudaryoning bir paytlar Kaspiy dengiziga quyilgan, lekin oʻsha vaqtda qurib qolgan ogʻziga qoʻshin tushirgan va bu yerda yashirincha mustahkam qal’a tashkil qiladi. Uning niyati shu qurib qolgan daryo o‘zaniga qo‘shin olib chiqib, Xiva xonligini zabt etish edi. Ekspeditsiya muvaffaqiyatsizlikka uchradi va ruslar 150 yildan ortiq vaqtga qal’ani tark etishdi.

Krasnovodsk

tahrir
 
Krasnovodskdagi temir yoʻl stantsiyasi, 1902-yil

1869-yilda ruslar ikkinchi marta bostirib kirishdi. Qal’ani bosib olib, unga aslidagi Qizilsuv (turkmancha: Kyzyl-Su) toponimining ruscha tarjimasi Krasnavodsk nomini berishdi. Krasnovodsk qalʼasi Chor Rossiyasining Xiva va Buxoroga, shuningdek, yarim koʻchmanchi turkman qabilalariga qarshi harbiy amaliyotlar tayanch nuqtasi boʻlib xizmat qilgan.

Temir yoʻl dastlab Kaspiy dengizi boʻyidagi Uzunotadan boshlangan, biroq keyinchalik shimolga, Krasnovodsk portiga koʻchirilgan[3].

Shahar 1920-yil fevral oyida Qizil armiya qoʻliga oʻtdi.

1939-yil 21-noyabrda maʼmuriy markazi Krasnovodskda boʻlgan Krasnovodsk viloyati tashkil etildi. Viloyat bir necha marta tugatildi va qayta tiklandi (1947-yil 23-yanvarda tugatilgan; 1952-yil 4-aprelda tiklangan; 1955-yil 9-dekabrda tugatilgan; 1973-yil 27-dekabrda tiklangan; 1988-yil 25-avgustda tugatilgan).

Turkmanboshi

tahrir

1991-yil 10-yanvarda Turkmaniston SSR tarkibida Bolqon viloyati tashkil etildi va 1992-yil 18-mayda maʼmuriy markazi Bolqonobod shahri boʻlgan Turkmaniston tarkibidagi viloyatga (turkmancha: welaýat) aylandi. 1993-yil 8-oktabrda Turkmaniston parlamentining 904-XII-sonli qarori bilan Krasnovodsk mamlakatning umrbod prezidenti boʻlgan Saparmurot Niyozov sharafiga Turkmanboshi („[barcha] turkmanlarning boshi“) deb oʻzgartirildi[4].

Turkmanistonning ikkinchi prezidenti Gurbanguli Berdimuhamedov 2007-yil iyul oyida Turkmanboshini yirik turistik kurortga aylantirish loyihasiga 1 milliard dollar sarmoya kiritishga vaʼda bergan edi. U Kaspiy dengizi sohilidan 16 km (10 mi) uzoqlikda joylashgan 60 ta zamonaviy mehmonxonadan iborat Avaza turistik zonasini rivojlantirishni buyurdi[5][6]. Avazadan tashqari, Turkmanboshi shahrida uchta zamonaviy mehmonxona — Turkmenboshi mehmonxonasi, Charlak mehmonxonasi va dengiz portidagi yangi Silk Road mehmonxonasi, shuningdek, eski Sovet Hazar mehmonxonasi mavjud.

Soʻnggi yillarda shaharda keng koʻlamli qurilish ishlari amalga oshirildi: tarixiy tuman, kirish yoʻllari, muhim infratuzilma[7]. Yangi turk parki va favvoralar kaskadi[8]. 2012-yil oxiriga kelib Maqtimquli shoh koʻchasi toʻliq taʼmirlandi. Yangi marshrut shaharning qirgʻoq boʻyi, Bahri Hazar bilan birlashdi va Baliqchi aylanasidagi gʻarbiy avtomagistral kesishmasidan shahardan gʻarbga, Soymonov koʻrfazi boʻylab soʻqmoq boʻylab Turkmanboshi aeroportiga va Avazaga olib boradigan qoʻsh qatnov qismi[9]. 1951-yilda qurilgan Neftchilar madaniyat saroyi 2014-yilda taʼmirlandi[10].

Turkmanboshida mamlakat hukumatiga boʻysunuvchi Turkmaniston dengiz-daryo yoʻllari (Türkmendeňizderýaýollary) agentligi joylashgan[11].

Maʼmuriy boʻlinishi

tahrir

2013-yil iyul oyidan boshlab shahar ikki tumanga (turkmancha: etrap) boʻlinadi: Avaza tumani va Kenar tumani[12]. 9660 gektar maydonni egallagan Avaza tumaniga Avaza milliy turistik zonasi, Turkmanboshi xalqaro aeroporti va kichik turar-joy massivi kiradi. Kenar tumani, 7262 gektar maydon, Turkmanboshi shahrining asosiy qismini va sobiq Kenar shaharchasi hududini oʻz ichiga oladi. Har bir tumanga prezident tomonidan tayinlangan hokim rahbarlik qiladi[13][14].

Kenar tumani Turkmanboshi xalqaro dengiz portini, jumladan Kenar neftni yuklash terminalini hamda Kenar neftni saqlash va yuklash korxonasini (ruscha: Кенарское предприятие хранения и отгрузки нефтепродуктов, turkmancha: Kenar nebit önümlerini saqlamak we iberiş kärhanasy) ham qamrab oladi.

Geografiyasi

tahrir

Iqlimi

tahrir

Turkmanboshida sovuq choʻl iqlimi (Köppen iqlim tasnifiga koʻra BWk) ega, yozi issiq va qishi sovuq. Oʻrtacha harorat yanvarda 3 °C, iyulda 28 °C. Shahar boʻylab 40° shimolda oʻtganligi sababli, yoz fasllari dengizdagi joylashuvini hisobga olgan holda kenglik uchun juda issiq. Yillik oʻrtacha yogʻin miqdori 125 mm (5 in).

Iqtisodiyoti

tahrir

Gʻarbiy Turkmaniston yirik neft va tabiiy gaz zaxiralariga ega va Turkmanistonning eng yirik neftni qayta ishlash zavodi Turkmanboshida joylashgan. Turkmanboshi neftni qayta ishlash zavodi 2016-yil may holatiga koʻra yiliga 10 million tonnadan ortiq neftni qayta ishlash quvvatiga ega. Zavod qoʻrgʻoshinsiz benzin, neft koksi, asfalt, kir yuvish kukuni, gidroizolyatsiya qilingan dizel yoqilgʻisi va moylash materiallari kabi qator mahsulotlar ishlab chiqaradi[15]. Turkmanboshi neftni qayta ishlash zavodi Turkmanistonning eng yirik suyuq neft gaz ishlab chiqaruvchisi boʻlib, yillik ishlab chiqarish taxminan 300 ming tonna boʻlgan umumiy ishlab chiqarishning uchdan ikki qismini tashkil qiladi[16].

 
Turkmanboshi portidagi turkman kemasi

2018-yilning may oyidan beri Turkmanboshi xalqaro dengiz portida Kemasozlik[17] va Bolqon qayiqlarni taʼmirlash zavodi ishlamoqda[18][19]. Quvvati yiliga 10 ming tonna poʻlatni qayta ishlash imkonini beruvchi zavod yiliga 4-6 ta kema qurishga moʻljallangan[20]. Ishlab chiqarish korxonasi yiliga 2000 tonna poʻlatni qayta ishlash hisobiga 20-30 ta kemaga texnik xizmat koʻrsatish va taʼmirlash ishlarini bajarishga qodir[21].

Diqqatga sazovor joylari

tahrir
  • Viloyat oʻlkashunoslik muzeyi;
  • Sobiq Krasnovodsk qal’asi darvozasi;
  • Sohillar;
  • Xazar qoʻriqxonasi;
  • Tabiiy tarix muzeyi.

Bolqon viloyati Davlat arxivining markaziy idorasi Turkmanboshida joylashgan[22].

Dini

tahrir

Shahar aholisining asosiy qismi, turkmanlar, sunniy musulmonlardir.

Rus pravoslav cherkovi

tahrir

Avliyo Maykl Archangel cherkovi rus pravoslav cherkovining Astraxan yeparxiyasining sovgʻasidir[23]. 1895-yilda rus askarlari tomonidan suv bosgan Uzunota yarim orolidan Krasnovodskka koʻchirildi[24].

Arman Apostol cherkovi

tahrir

Cherkov 1903-yilda qurilgan. Hozirda u ishlamayapti va katta taʼmirga muhtoj[25].

Sporti

tahrir

Shaharda Shagadam FK professional futbol klubi uy stadioni hisoblangan Shagadam stadioni mavjud[26].

Xalqaro sport tadbirlari

tahrir

2014-yilda Turkmaniston tarixda birinchi marta PWA World Tour Windsurfing musobaqasiga mezbonlik qildi[27][28].

Aloqa operatori

tahrir

Shaharda bitta uyali aloqa operatori mavjud: 2007-yilda joriy etilgan va 2010-yildan buyon LTE bilan 4G texnologiyali tarmogʻiga ega boʻlgan Oltin Asr. 4G tarmogʻi shaharning barcha hududlarini va Turkmanboshi xalqaro aeroportini qamrab oladi.

Internetga ulanish xizmatlari va kabel televideniesi Turkmentelecom operatori tomonidan taqdim etiladi[29]. Shaharda 1 ta internet kafe mavjud[29].

Taʼlim tizimi

tahrir

Turman dengiz-daryo yoʻllari agentligi qoshidagi Turkmanboshi dengizchilik oʻrta kasb-hunar maktabi[30] mamlakat dengiz va daryo transporti ehtiyojlari uchun mutaxassislar tayyorlaydi[31]. Mutaxassislikka muvofiq o‘qish muddati 2 yoki 2,5 yil, oʻqish to‘lov asosida[32].

Madaniyati

tahrir

Turkmanboshi shahri yaqinida Aleksandr Sokurovning „Tutilish kunlari“, Grigoriy Chuxrayning „Qirq birinchi“ va Sanjar Babayevning „Barxan“ (shaharning oʻzida) badiiy filmlarini suratga olish ishlari boʻlib oʻtgan.

Transport tizimi

tahrir

Turkmanboshidagi jamoat transporti tizimi va tegishli infratuzilmani birinchi navbatda Turkman avto-ulovlar agentligi boshqaradi[33]. Bugungi kunda shaharga xalqaro aeroport va milliy temir yoʻl xizmatlari, shahar avtobuslari, mikroavtobuslar, taksilar, velosiped yoʻlaklari xizmat koʻrsatadi.

 
Turkmanboshi qirgʻoqlaridagi Kaspiy dengizi

Shahar parom terminali, aeroport va temir yoʻl vokzaliga ega dengiz portidan tashkil topgan transport tuguni sifatida muhim ahamiyatga ega[34]. M37 avtomagistrali dengiz portini sharqiy nuqtalar bilan bogʻlaydi. P-18 avtomagistrali dengiz portidan gʻarbga Avazaga, soʻngra shimoldan Qozogʻiston chegarasiga oʻtadi.

Dengiz porti

tahrir

Turkmanboshi xalqaro dengiz porti Turkmanistonning yirik dengiz porti va Gʻarb bilan dengiz aloqasi hisoblanadi. Parom qatnovi Turkmanboshini Kaspiy dengizi orqali taxminan 260 kilometr masofada joylashgan Ozarbayjonning Boku shahri bilan bogʻlaydi. Bu shaharni Turkmaniston poytaxti Ashxobod bilan bogʻlaydigan va undan sharq tomonda joylashgan Trans-Kaspiy temir yoʻlining gʻarbiy terminalidir.

 
Turkmanboshi portidagi Alcyone kemasi.

1998-yilda Kaspiy dengiziga uch oylik ekspeditsiyasi doirasida Turkmanboshi xalqaro dengiz portiga Kusto jamiyati Alcyone kemasida tashrif buyurdi[35].

2021-yildan boshlab yoʻlovchi liniyalari Turkmanboshini Boku (Ozarbayjon) va Olya portlari (Rossiya) bilan bogʻlaydi[36].

2014-yilda portda ichki yoʻnalishlar uchun dengiz yoʻlovchi terminali ochildi[37]. Ichki liniyalarda shahar Hazar va Qizilsuv bilan tutashgan.

2018-yilda Kaspiy dengizidagi eng yirik yangi modernizatsiya qilingan dengiz porti ochildi. Yangi portning maydoni 1.3 km2 dan ortiq, portning umumiy uzunligi esa 3.6 km. Yuk terminalining oʻtkazish quvvati yiliga 18 million tonnagacha[38].

Temir yoʻl stansiyasi

tahrir
 
Turkmanboshi temir yoʻl stansiyasi

Turkmanboshi temir yoʻl stantsiyasi 1895-yilda meʼmor Aleksey Benua tomonidan qurilgan. Vokzal binosi butun Markaziy Osiyo temir yoʻlidagi eng goʻzal binolardan biridir. Temir yoʻl stantsiyasi maydoni Ulugʻ Vatan urushi yillarida halok boʻlgan askarlar yodgorligi yonida joylashgan. Turkmanboshidan har kuni Ashxobodga № 605/606 poyezd qatnaydi[39].

Aeroporti

tahrir

Dastlab 1940-yilda aeroport platoning pastki qismida, Krasnovodsk kasalxonasi yaqinida joylashgan edi. Ikkinchi jahon urushi paytida u platoning tepasiga koʻchirildi va aerodrom Sovet havo kuchlari bazasi bilan birlashtirildi. 2010-yilda aeroport rekonstruksiya qilindi va xalqaro maqomga ega boʻldi. Uning ikkita uchish-qoʻnish yoʻlagi bor[40]. Turkmaniston havo yoʻllari Turkmanboshi xalqaro aeroportidan Ashxobod, Toshoʻgʻuz, Mari, Istanbul va Turkmanobod toʻgʻridan-toʻgʻri reyslarni amalga oshiradi. Aeroportga shahardan avtobus yoki mashinada yetib borish mumkin, mashinada taxminan 10-15 daqiqa ketadi.

Avtobuslari

tahrir

Turkmanboshining avtobus tarmogʻi shahar tranzit tizimining muhim asosini tashkil qiladi. Deyarli oʻn yil davomida turli xil modifikatsiyadagi Hyundai Aero City avtobuslari shaharga xizmat koʻrsatgan.

Shahar shuningdek, Ashxobod, Bolqonobod va Garaboʻgʻoz bilan avtobuslar orqali bogʻlangan[41].

Xalqaro munosabatlari

tahrir

Konsulliklar

tahrir

Turkmanboshida ikkita konsullik idorasi joylashgan.

Qardosh shaharlari

tahrir

  Latviya ,Yurmala[43]


Manbalar

tahrir
  1. ↑ http://www.turkmenistan.ru/ru/articles/35832.html Мэром города Туркменбаши назначен Мердан Чайтыев
  2. ↑ „Turkmanboshi aholisining soni“. 2012-yil 4-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-iyul.
  3. ↑ „The United Service Magazine“ (1900).
  4. ↑ Name change document openstreetmap.org
  5. ↑ „Turkmenistan starts tourist drive“. BBC News (2007-yil 23-iyul). Qaraldi: 2007-yil 23-iyul.
  6. ↑ Avaza Tourist Zone around Turkmenbashi (Wayback Machine saytida 2011-06-06 sanasida arxivlangan)
  7. ↑ „Золотой век“. www.turkmenistan.gov.tm.
  8. ↑ „В Туркменбаши появится новая достопримечательность | Общество | ИП "ТУРКМЕНинформ"“. www.turkmeninform.com.
  9. ↑ „Золотой век“. www.turkmenistan.gov.tm.
  10. ↑ „Золотой век“.
  11. ↑ „Archived copy“. 2015-yil 22-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-dekabr.
  12. ↑ „Города с таким названием скоро не будет. Красноводск-Туркменбаши-Этрап Аваза города Туркменбаши+Этрап Кенар города Туркменбаши“. 2014-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-iyul. Boroughs differ from ordinary municipal „districts“ because boroughs are led by a presidentially appointed mayor (turkmancha: häkim) whereas ordinary municipal districts are subordinate to municipal authorities.
  13. ↑ „Расширенное совещание по дальнейшему развитию Национальной туристической зоны "Аваза"“ (Russian). «Туркменистан: золотой век» (2013-yil 31-iyul).
  14. ↑ „Türkmenistanyň Prezidenti "Awaza" milli syýahatçylyk zolagyny mundan beýläk-de ösdürmek boýunça giňişleýin maslahat geçirdi“ (Turkmen). "Türkmenistan: Altyn asyr" (2013-yil 31-iyul).
  15. ↑ „Turkmenistan – Country Commercial Guide / Oil and Natural Gas Refining“. U.S. Department of Commerce.
  16. ↑ „В Туркменистане перевыполнен план по экспорту СПГ“ (ru). Turkmenportal (2020-yil 26-iyun).
  17. ↑ „Balkan shipyard and ship repair plant“. Balkanshipyard.com.tm. 2022-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  18. ↑ „Судостроительный завод "Балкан" — первый шаг в судостроительной системе Туркменистана » "СНГ СЕГОДНЯ" – последние новости стран СНГ читайте на“. Sng.today (2016-yil 18-oktyabr). Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  19. ↑ „О нас | Балканский завод судостроения и ремонта“. Balkanshipyard.com.tm (2019-yil 29-yanvar). 2022-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  20. ↑ „До 2025 года судостроительно-ремонтный завод «Балкан» построит 12 судов | Экономика“.
  21. ↑ „На судзаводе «Балкан» за 2 года отремонтировано более 80 судов | Технологии“. Туркменистан, интернет портал о культурной, деловой и развлекательной жизни в Туркменистане (2023-yil 4-may). Qaraldi: 2023-yil 29-may.
  22. ↑ „Главная | Главное архивное управление при Кабинете Министров Туркменистана“. Archive.gov.tm. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  23. ↑ „Приходы“. 2022-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 1-iyul.
  24. ↑ „ТУРКМЕНБАШИНСКИЙ МИХАИЛО-АРХАНГЕЛЬСКИЙ ХРАМ – Древо“.
  25. ↑ „Президент Туркменистана поручил восстановить единственную уцелевшую в стране армянскую церковь - yerkramas.org“. yerkramas.org.
  26. ↑ „"Шагадам" cделал весомую заявку на "бронзу" | Спорт“.
  27. ↑ „PWA WORLD WINDSURFING TOUR: Turkmenistan 2014“.
  28. ↑ „Итоги Кубка мира PWA по слалому в Туркменистане“. Synd.ru (2011-yil 23-sentyabr). Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  29. ↑ 29,0 29,1 „Контакты | КЭ "Туркментелеком"“. Telecom.tm. 2022-yil 21-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  30. ↑ „Türkmenbaşy şäherindäki Deňizçilik orta hünär mekdebi“. Dohom.edu.tm. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  31. ↑ „Туркменбашинская морская средняя профессиональная школа Государственной службы морского и речного транспорта Туркменистана | План приёма в высшие и средние профессиональные учебные заведения – 2017/2018 года“.
  32. ↑ „Türkmenbaşy şäherindäki Deňizçilik orta hünär mekdebi“. Dohom.edu.tm. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  33. ↑ „About agency | Turkmenawtoulaglary agency“. Awtoulag.gov.tm. Qaraldi: 2022-yil 14-aprel.
  34. ↑ „Турецкая Polimeks построит в Туркмении аэропорт стоимостью 125 млн. евро (АвиаПорт)“.
  35. ↑ „12_12“. www.greensalvation.org. 2013-yil 31-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  36. ↑ Perviy turkmenskiy parom zapuщen mejdu Turkmenbashi i Astraxanyu
  37. ↑ „В городе Туркменбаши открыт новый пассажирский морской вокзал | Деловой портал "Туркменбизнес"“. www.turkmenbusiness.org. Qaraldi: 2023-yil 29-may.
  38. ↑ Turkmen Petroleum website (Wayback Machine saytida 2021-09-06 sanasida arxivlangan) turkmenpetroleum.com 3 May 2018
  39. ↑ „Расписание движения поездов“. www.railway.gov.tm. 2015-yil 15-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-yanvar.
  40. ↑ „Лента событий | Интернет-газета Turkmenistan.Ru“.
  41. ↑ „В Туркменистан поступила новая партия комфортабельных автобусов | Авто“.
  42. ↑ „Посольство Республики Казахстан в Туркменистане“. 2016-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 11-dekabr.
  43. ↑ „Sadraudzības pilsētas“. jurmala.lv. Qaraldi: 2014-yil 26-aprel. (latishcha and English) 





"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkmanboshi&oldid=5285751" dan olindi