Uzuklar hukmdori

Uzuklar hukmdori (inglizcha: Lord of the Rings) — ingliz yozuvchisi J. R. R. Tolkienning epik trilogiya romani, fantaziya janrining eng taniqli asarlaridan biri.Uzuklar hukmdori mazmunan bitta kitob sifatida yozilgan, lekin hajmi tufayli uch qismga boʻlib nashr etilgan. Bular Uzuklar ittifoqi (1954), Ikki qal’a (1954) va Qirolning qaytishi (1955).

Uzuklar humdori

Asl nomi	Lord of The Rings
Muallif(lar)	J. R. R Tolkien
Mamlakat	Birlashgan Qirollik
Til	inglizcha
Janr(lar)i	fantastik roman trilogiya
Nashr etilgan sanasi	1954-yil 29-iyul (Uzuklar ittifoqi) 1954-yil 11-noyabr (Ikki qal’a) 1955-yil 20-oktabr (Qirolning qaytishi)
Nashriyot	Allen & Unwin
ISBN	ISBN 0-00-000000-0
Avvalgisi	Hobbit
Keyingisi	Silmarillion

Trilogiya bugungi kungacha har-xil jildlarda nashr etilgan. Roman epik fantaziya janrining birinchi mumtoz asari hisoblanadi. Uzuklar hukmdori 20-asrning eng taniqli va mashhur kitoblaridan biri. Kitob kamida 38 tilga tarjima qilingan. U fantastik adabiyotga, kompyuter oʻyinlarida, kinoda va umuman jahon madaniyatiga ulkan taʼsir koʻrsatdi. Professor Tolkienning ishi taʼsirida ommaviy rol harakatlari paydo boʻldi. Rejissor Peter Jackson tomonidan suratga olingan kitobning shu nomlarda trilogiya shaklida filmga moslashishi ham katta muvaffaqiyatga erishdi.

Yaratilish tarixi

Dastlab Tolkien Hobbit ning davomini yozishni niyat qilmagan („Uzuklar humdori“ romani aslida Hobbitning mantiqiy davomi). Biroq 1937-yil 15-noyabrda „Hobbit“ ni birinchi boʻlib nashr etgan „Allen & Unwin“ ning egasi Stanly Unwin Tolkien bilam tushlik paytida boshqa asarlarni ham koʻrib chiqish uchun yuborishga taklif qiladi. Nashriyotning sharhlovchisi taqdim etilgan „Silmarillion“ ni rad etdi, garchi u bu haqda ijobiy gapirgan boʻlsada. Bundan ilhomlangan Tolkien „Hobbit“ ning davomini yozishni boshladi va 1937-yil 16-dekabrda noshirga yoʻllagan maktubida yangi kitobning birinchi bobini eʼlon qildi.

Tolkienning maqsadi ingliz eposini yaratish edi. Uzuklar hukmdori boshqa adabiy manbalardan ham ilhomlangan, masalan, Arthurov tsikli afsonalari va kareliya-fin eposi Kalevala kabi. Tolkienning soʻzlariga koʻra, ingliz-sakslarda bunday miqyosdagi epika yetishmayotgan edi. Arthurian afsonalarini u anglo-sakson ildizlaridan koʻra aniq Keltlar tufayli yoqimsiz oʻrinbosar deb hisoblagan.

Ingliz eposini yaratish toʻgʻrisida Tolkienning Inklinglar bilan uchrashuvlarida (Oksford Universitetidagi adabiy munozara guruhi, ushbu guruhning haftalik yigʻilishlarida Islandiyalik afsonalar va ularning nashr qilinmagan asarlari muhokama qilingan). Tolkien ushbu guruh aʼzolaridan biri Klayv S. Lyuis bilan ingliz eposi boʻlmagan taqdirda uni oʻzimiz yaratishimiz zarur deya kelishib oldi.

Ushbu munozaralarga parallel ravishda 1937-yil dekabrda Tolkien yangi Hobbitni yoza boshladi. Bir nechta muvaffaqiyatsiz urinishlardan soʻng, voqea tez davom eta boshladi, „Hobbit“ filmining oddiy davomidan, aksincha nashr etilmagan „Silmarillion“ filmining davomi. Birinchi bobning gʻoyasi tugallangan shaklda darhol paydo boʻldi, ammo Bilboning yoʻq boʻlib ketishiga sabab boʻlgan narsa, hamma narsaga qodirlik halqasining ahamiyati haqidagi gʻoyava roman nomi faqat 1938-yilning bahorida aniq boʻldi. Dastlab, Tolkien yana bir hikoya yozmoqchi edi, unda Bilbo oʻzining barcha xazinalarini sarflab, yangi sarguzashtlarga kirishdi, lekin uzuk va uning kuchini eslab, bu haqda yozishga qaror qildi. Dastlab, bosh qahramon Bilbo edi, ammo keyinchalik muallif voqeani bunday kulgili va kulgili personaj uchun oʻta jiddiy deb qaror qildi. Tolkien oʻgʻli Bilboni safarga joʻnatishni oʻylaydi, ammo savollar tugʻildi: uning xotini qaerda edi? Bilbo qanday qilib oʻgʻlini bunday xavfli safarga qoʻyib yubordi? Natijada, Tolkien qadimiy yunon afsonalarini, sehrli kuchga ega boʻlgan asarlar qahramonning jiyani tomonidan qabul qilinadigan anʼanalarni davom ettirishga qaror qildi. Shunday qilib, xobbit Frodo Baggins tugʻildi .

Tolkien oʻz maktublarida „Uzuklar hukmdori“ asarini yozishdan maqsad, qisman „haqiqatni tushuntirish va axloqni bizning haqiqiy dunyomizda saqlash“ ekanligini taʼkidlaydi. 1943-yilning aksariyat qismida Tolkien matn ustida ishlamagan, ammo 1944-yil aprelda ishini davom ettirgan. Tolkien romanning boblarini Afrikada xizmat qilgan oʻgʻli Kristoferga yuborgan. Uzuklar hukmdorining tahrirlari 1949-yilgacha davom etdi.

Nashr tarixi

Tolkien „Uzuklar hukmdori“ ni Allen & Unwinga taklif qildi. Tolkienning rejasiga koʻra „Silmarillion“ asari ham „Uzuklar hukmdori“ bilan bir vaqtda nashr etilishi kerak edi, ammo nashriyot bunga rozi boʻlmadi. 1950-yilda Tolkien oʻzining noshiri Kollinzga taklif qildi, ammo nashriyot xodimi Milton Waldman roman „pulni qisqartirishga juda muhtoj“ deb aytdi. 1952-yilda Tolkien yana Allen & Unwinga shunday deb yozgan edi: „Men matnning istalgan qismini nashr etish imkoniyatini mamnuniyat bilan koʻrib chiqaman“. Nashriyotchi romanni toʻliq va „kesimlarsiz“ nashr etishga rozi boʻldi. Shartnomaga koʻra, muallif hech narsa olmagan, ammo kitobni nashr etish uchun sarflangan xarajatlar toʻlangandan soʻng, muallif savdolarning sezilarli qismini olgan.

Urushdan keyingi davrda qogʻoz tanqisligi tufayli noshirlar Tolkiendan romanni sarlavhasiz 6 ta kitobga boʻlishini iltimos qildilar. Keyin, qulaylik uchun noshir ularni uch qismga boʻldi: „ Uzuklar ittifoqi“ (The Fellowship of Ring ; 1 va 2-kitoblar), " Ikki qal’a " (The Two Towers ; 3- va 4-kitoblar) va „Qirolning qaytishi“ (Return of King) 5- va 6-kitoblar). Tolkienning oʻzi romanini ushbu qismlarga ajratishga qarshi edi va hech bir nashriyot kitobni toʻliq nashr etishga rozi boʻlmagandagina bunga rozi boʻldi. Bu yerda gap qogʻozning yetishmasligi va birinchi jildning narxining pasayishi va seriyaning muvaffaqiyatini baholashda edi.

Oʻrta Yer xaritasini yaratishda sustkashliklar tufayli va 1954-yilda — 1955-yillarda roman nashr etilgan . Uch qism 1954-yil 29 iyulda, 1954-yil 11 noyabrda va 1955-yil 20 oktabrda Angliyada va birozdan keyin AQShda nashr etilgan . Oxirgi qismning nashr etilishining kechikishiga, xususan, uning sarlavhasi boʻyicha tortishuvlar sabab boʻldi. Tolkienga „Qirolning qaytishi“ versiyasi yoqmadi va ushbu qismni „Uzuklar urushi“ deb nomlashni taklif qildi, ammo noshirlar qarshi chiqdilar va oʻzlarining versiyalarida turib oldilar.

Oʻshandan beri „Uzuklar hukmdori“ trilogiya deb nomlandi va koʻpincha uch jildda nashr etiladi. Tolkienning oʻzi bu atamani ishlatgan, garchi boshqa hollarda u bu notoʻgʻri deb aytgan. Roman turli noshirlar tomonidan bir, ikki, uch, olti yoki yetti jildli qilib nashr etilgan.

Kitob jamoatchilik tomonidan turli xil qabul qilindi. Umuman olganda, sharhlarning aksariyati ijobiy boʻldi va Tolkienning Inklingsdagi hamkasblari xursand boʻlishdi. Johnning doʻsti, Klayv S. Lyuis, kitob oʻz vaqtidan oshib ketishini bashorat qilgan. Shu bilan birga, koʻplab gazeta tanqidchilari konservatizm va xarakterning chuqurligi yoʻqligini taʼkidladilar. Tanqidchi Edmund Uilsonning taʼkidlashicha, Tolkienning kitobi kattalarga emas, balki yosh oʻquvchilarga yaxshi mos keladi.

1965-yilda „Uzuklar hukmdori“ ning yangi nashri Qoʻshma Shtatlarda muallifning ruxsatisiz va royalti boʻlmagan holda nashr etildi. Tolkien ushbu voqeani amerikalik oʻquvchilar eʼtiboriga havola etdi. Tolkienning muxlislari shunchalik gʻazablandilarki, nashriyot kitob savdosini cheklashga va muallifga nominal badal toʻlashga majbur boʻldi.

Keyinchalik, „Uzuklar hukmdori“ AQShda „Ballantine Books“ tomonidan Tolkienning ruxsati bilan nashr qilindi va ulkan tijorat muvaffaqiyatiga erishdi. Tolkien matnni tahrir qildi va bu safar nashr uning toʻliq roziligi bilan va mualliflik huquqining inkor etilmaydigan himoyasiga ega ekanligiga ishonch hosil qildi. Ushbu matn „Uzuklar hukmdori“ ning ikkinchi nashri sifatida tanildi. Va nihoyat, eng muhimi, buning sababi nashrning shakli edi: qogʻozli va nisbatan arzon. Shu tufayli kitob oʻspirinlar va yoshlar auditoriyasi uchun ochiq boʻldi.

„Uzuklar hukmdori“ serhosil tuproqqa tushdi. 60-yillardagi yoshlar hippi harakati va tinchlik va erkinlik gʻoyalari tomonidan olib ketilgan , Tolkienni hamfikr odam sifatida koʻrishgan. 1960-yillarning oʻrtalarida „Uzuklar hukmdori“ davri haqiqiy gullab-yashnadi. Muallifning oʻzi uning „bu mashxurlikdan“ norozi edi, garchi u bunday muvaffaqiyat unga xushomad qilganini tan olsa ham. U hatto telefon raqamini oʻzgartirishga majbur boʻldi, chunki muxlislar uni qoʻngʻiroqlar bilan bezovta qildilar.

„Uzuklar hukmdori“ ning ikkinchi nashri uchun Tolkien kitobni Oʻrta Yer dunyosiga oid keng qamrovli qoʻshimchalar bilan taʼminladi va shuningdek, matnga bir qator oʻzgartirishlar kiritdi, bu esa AQShda mualliflik huquqiga ega boʻldi.

Roman oʻnlab tillarga tarjima qilingan va Filki mutaxassisi Tolkien koʻpincha tarjima sifatini oʻzi tekshirgan.

Kitob SSSRda 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida keng tarqalgan. Ayrim parchalari Hobbit va Harry Potter asarlari tarjimoni Shokir Dolimov tomindan oʻzbek tiliga tarjima qilingan lekin kitob holida nashr etilmagan.