Vikipediya

Xolokostdagi bolalar

Xolokost paytida natsistlar rejimi ostida bolalar oʻlimiga ham yoʻl qoʻyilgan. Hisob-kitoblarga koʻra, 1,5 million bolalar (deyarli barchasi yahudiylar) Xolokost paytida toʻgʻridan-toʻgʻri yoki natsistlarning harakatlari natijasida oʻldirilgan.

Varshava gettosining bolasi. Xolokostdagi bolalarni aks ettiruvchi fotosurat

Natsistlar istalmagan yoki „xavfli“ odamlarning bolalarini oʻzlarining mafkuraviy qarashlariga koʻra, natsistlarning irqiy kurash gʻoyasining bir qismi sifatida yoki profilaktik xavfsizlik chorasi sifatida oʻldirishni qoʻllab-quvvatlaganlar. Natsistlar, ayniqsa, yahudiy bolalarning etnik polshalik bolalar va loʻlilar bolalarini, shuningdek, aqliy yoki jismoniy nuqsonlari boʻlgan bolalarni (nogiron bolalar) nishonga olishgan. Natsistlar va ularning hamkorlari ushbu mafkuraviy sabablarga koʻra va haqiqiy yoki daʼvo qilingan partizan hujumlari uchun oʻch olish uchun bolalarni oʻldirishdi[1]. Qotilliklarni natsistlar T4 dasturi orqali ragʻbatlantirdilar, u yerda nogiron bolalar uglerod oksidi yordamida zaharlangan, ochlikdan oʻlgan, yurakka fenol ukollari qilingan yoki osib oʻldirilgan.

1,5 million bola (ularning deyarli barchasi yahudiy) natsistlar tomonidan oʻldirilgan. Yahudiy bolalardan juda oz sonlisi saqlanib qoldi. Bolalardan juda oz qismi omon qolgan, koʻpincha gettoda, baʼzan esa konslagerda ularning bir qanchasi tasodifan tirik qolganiga guvoh boʻlish mumkin. Baʼzilari „Kindertransport“ va „Ming bola“ kabi turli dasturlarda orqali saqlanib qolgan, ikkalasida ham bolalar oʻz vatanlarini tark etishgan. Boshqa bolalar yashirin ravishda boshqa oilaga qabul qilinish orqali qutqarildi. Urush paytida va hatto undan oldin ham koʻplab zaif bolalar Œuvre de Secours aux Enfants (OSE) tomonidan qutqarilgan.

Maktablarda segregatsiya

tahrir
 
Varshava gettosida och qolgan chaqaloqning jasadi

1933-yil 25-aprelda fashistlar rejimi yahudiy bolalari va yoshlari uchun maktablarni ajratishni boshlagan „Germaniya maktablari va universitetlarida oʻrinlar toʻlishiga qarshi qonun“ni qabul qildi[2]. Ushbu qonun davlat maktablarida oʻqishga kirishi mumkin boʻlgan yahudiy bolalar sonini oldingiga qaraganda 1,5 foizigacha chekladi. Biroq, agar atrofdagi yahudiylar 5 foizdan koʻp boʻlsa, maktab aholisining 5 foizi yahudiy boʻlishi mumkin edi. Bundan tashqari, koʻplab yahudiy bolalar qonunni chetlab oʻtishga imkon beradigan imtiyozlar olish huquqiga ega edi. Ushbu imtiyozlar aralash nikohli yahudiy bolalariga, Birinchi jahon urushida qatnashgan otalari boʻlganlarga va chet el fuqaroligiga ega boʻlganlarga nisbatan qoʻllangan[3].

Imtiyozlar natijasida yahudiy bolalari va yoshlari oʻqish huquqiga ega boʻlishiga qaramay, 14 yoshdan oshgan koʻplab yahudiy talabalar maktab tizimini tark etishdi, chunki bu yoshdan keyin maktab talab qilinmagan. Misol uchun, Vyurtembergda 1933-yilgi qonun talabalarning atigi 10 foiziga nisbatan qoʻllanilishiga qaramay, oliy maktablardagi yahudiy talabalarning 58 foizi taʼlimni tashlab ketishdi[4]. Bu qanchadan-qancha yahudiy oʻquvchilar maktabda antisemitizm muhitidan qochish uchun davlat maktab tizimini oʻz ixtiyori bilan tark etganliklarini anglatadi[3]. Yahudiy bolalariga nisbatan dushmanlikning kuchayishi yahudiy talabalarning oʻqish sifatidan qatʼi nazar, tengdoshlariga qaraganda yomonroq baho olishlari bilan namoyon boʻldi. Bundan tashqari, oʻqituvchilar yahudiy oʻquvchilarga maktab tadbirlarida qatnashishni taqiqladilar va oʻz sinflariga fashistlar mafkurasining elementlarini kiritdilar, masalan, sinfda antisemit atamalarni qoʻllash orqali bu jarayonni chekladilar. Sinfdagi antagonistik muhit natijasida koʻplab yahudiy talabalar oʻzlarining sobiq doʻstlaridan ajralib qolishga majbur boʻldi[3].

Oxir-oqibat, koʻplab nemis yahudiylari sinfda taʼqiblarning oldini olish uchun oʻz farzandlarini yahudiy maktablariga yozdirdilar. Binobarin, yahudiy maktablarida oʻqiydigan bolalar soni 1932-yildagi 14 foizdan 1937-yilda 60 foizgacha koʻtarildi[5]. Bundan tashqari, ikki yil ichida yahudiy maktablari soni 1935-yildagi 130 tadan 1937-yilda 167 taga koʻpaydi[5]. Yahudiy maktablari, shuningdek, bunday maktablardagi oʻquvchilar sonining koʻpayishi nemis yahudiy jamoasida davlat maktablaridan uzoqlashib, xususiy maktablarga oʻtishni tezlashtirdi.

Garchi yahudiy jamiyati odatda xususiy maktablarga oʻtgan boʻlsa-da, nemis yahudiylari 1938-yil 15-noyabrgacha Reyx taʼlim vaziri barcha yahudiy oʻquvchilarni Germaniya davlat maktablarida oʻqishni taqiqlagangacha davlat maktablarida ham oʻqishni davom ettirdilar[6].

Oʻlim sabablari

tahrir
 
Varshava gettosidagi bolalarning ochlikdan oʻlgan jasadlari

Germaniya qoʻshinlari urushning boshida Varshava va Lodz kabi Polshaning koʻplab shaharlarida gettolarni oʻrnatdilar. Ularda yahudiy bolalari ochlik va tashqi taʼsirdan, shuningdek, yetarli issiq kiyim va boshpana yetishmasligidan oʻlgan. Nemis hukumati bu ommaviy oʻlimga befarq edi, chunki ular gettodagi yosh bolalarning koʻpchiligini samarasiz va shuning uchun „foydasiz yeyuvchilar“ deb hisoblashgan. Gettolar aholisi ustidan qattiq nazorat oʻrnatildi va taqdim etilgan oziq-ovqat ataylab cheklandi. 1942-yildan boshlab getto dasturi tugadi. Gettolar aholisi turli oʻlim lagerlarida oʻldirilgan. Bolalar majburiy mehnatga jalb qilish uchun odatda juda yosh boʻlgani sababli, ular oʻlim oldida zaif edilar: ular birinchi marta qotillik markazlariga deportatsiya qilingan yoki ommaviy qabrlar yaqinidagi ommaviy otishmalarda qariyalar, kasallar va nogironlardan voz kechishgan[7]. Mehnat qilish uchun yetarlicha sogʻlom boʻlgan bolalar koʻpincha lagerga foyda keltirish uchun oʻlimigacha ishlatilganlar. Boshqa paytlarda bolalar ariq qazish kabi keraksiz ishlarni qilishga majbur boʻlgan.

Boshqa maqsadli guruhlardagi yahudiy boʻlmagan bolalar ham chetda qolmadi. Osvensim konslagerida loʻli bolalar oʻldirilgan. Shu bilan birga, besh-yetti ming bola „yevtanaziya“ dasturi qurboni sifatida vafot etdi. Boshqalar, jumladan, Liditse bolalarining koʻpchiligi qatagʻon natijasida oʻldirilgan. Sovet Ittifoqining bosib olingan hududlaridagi qishloqlarda koʻplab bolalar ota-onalari bilan birga oʻldirib yuborilgan[8].

Tibbiy hodisalar

tahrir
 
Getto Litzmannshtadt. Bolalar Kulmhof qirgʻin lageriga deportatsiya qilish uchun yigʻilgan.

Germaniya hukumati shuningdek, bir qancha bolalarni konslagerlar va tranzit lagerlarga qamab qoʻygan. Natsistlarning harbiylashtirilgan tashkiloti boʻlgan Schutzstaffel (SS) shifokorlari va tibbiy tadqiqotchilari koʻpincha bolalarning oʻlimiga olib keladigan tibbiy tajribalar uchun konsentratsion lagerlarda bolalarni, ayniqsa egizaklar ustida ishlagan.

SS poygasi boʻyicha mutaxassislar oʻzlarining „Oriylar qoni“ ni izlashda yoki mukammal poygada Polsha va Sovet Ittifoqining bosib olingan qismlarida yuzlab bolalarni oʻgʻirlab ketishni va irqiy jihatdan mos keladigan nemislar tomonidan asrab olinishi uchun Reyxga koʻchirishni buyurdilar. Boshqa tomondan, majburiy mehnat uchun Germaniyaga deportatsiya qilingan polshalik ayollar va sovet fuqarolari koʻpincha nemis erkaklari bilan jinsiy aloqada boʻlishga majbur boʻlgan. Koʻp holatlar homilador boʻlishga olib keldi va agar irq boʻyicha mutaxassislar bolada nemis qoni yetishmasligini aniqlasa, ayollar abort qilishga yoki chaqaloqning oʻlimini taʼminlaydigan sharoitlarda farzand koʻrishga majbur boʻldilar[9].

Tranzit lagerlar

tahrir
 
Mengelening tibbiy tajribalarida foydalanish uchun yahudiy egizaklari tirik qoldi. Bu bolalar 1945-yil yanvar oyida Qizil Armiya tomonidan Osvensimdan ozod qilingan.

Tranzit lagerlar Xolokost paytida konslagerlarga boradigan yoʻlda vaqtinchalik toʻxtash joylari edi. Koʻplab bolalar oʻz oilalari bilan tranzit lagerlarga olib kelingan, ularni nima kutayotganini bilishmas ham edi. Baʼzilar yangi hayot boshlash va lagerlarda doʻstlar orttirish umidida edi, boshqalari esa qoʻrquvda boʻlgan. Tranzit lagerlarga olib kelingan bolalar turli millatlarga mansub edi.

Tranzit lagerlarda bolalarning toʻshaklari shunchaki metall ramkalardan yasalgan edi. Deportatsiya uchun kelayotgan poyezdlar hayqiriq qoʻrquvi bilan birga oziq-ovqat ham yetishmayotgan edi. Oʻquv qurollari berilmagan. Har bir oila aʼzosi tranzit lagerlarida turli qiyinchiliklarga duch kelgan[10].

Bolalar tranzit lagerlarida oʻsishni ragʻbatlantirish uchun kam resurslarga ega edilar. Vengriyalik sionistlar guruhi muzokaralar olib borish va deportatsiyalarning oldini olish uchun qutqaruv qoʻmitasi tuzdilar. Keksa ayollar yosh bolalarga gʻamxoʻrlik qilishdi. Shifokorlar, hamshiralar va musiqachilar bolalar uchun maʼruzalar, konsertlar va tadbirlar uyushtirdilar[10]. Ixtiyoriy stajyorlar va xayriya tashkilotlari bolalarga taʼlimni davom ettirishga yordam berish uchun oziq-ovqat, kiyim-kechak yetkazib berishdi va yashirin oʻquv xonalarini tashkil qilishdi. Bolalar bogʻchasi xodimlari bolalarga sionizm gʻoyalari va demokratiya ruhi haqida oʻrgatishdi. Uar qoʻshimcha ravishda mehrli muhitni yaratdilar. Bu guruhlar lagerlardagi ochlik muammolarini yumshatishga yordam berdi.

Natsistlarning bolani tranzit lagerida ushlab turishi haqidagi mashhur voqea — Bergen-Belsendagi Anne Frank va uning singlisi haqida edi. Majdanek konslagerida saqlanayotgan, ota-onalari partizanlarga qarshi operatsiyalarda halok boʻlgani sababli yetim qolgan bolalar hayoti achinarlidir[11].

Osvensim va Jozef Mengele

tahrir
 
Cheslava Kvoka. Osvensimdagi qurbon bola.
 
Loʻli qiz Yoxanna Shmidt. 1937-yilda Leypsigda tugʻilgan. 1943-yil 6-iyunda „tibbiy tajriba“ paytida Jozef Mengele tomonidan qiynoqqa solingan.

Josef Mengele Osvensim konslagerida ishlagan shifokor edi. Uning tadqiqot ob’ektlari olib boradigan hududi boshqa mahbuslarga qaraganda yaxshiroq ovqatlangan va uy-joy bilan taʼminlangan va gaz kameralaridan himoyalangan, vaqtinchalik xavfsiz hudud edi[12]. U olti yoshgacha boʻlgan barcha loʻli bolalari bilan birga tajriba ob’ekti boʻlgan bolalar bogʻchasi tashkil etadi. Muassasa lagerning boshqa hududlariga qaraganda yaxshiroq ovqatlanish va yashash sharoitlarini taʼminlagan va hatto oʻyin maydonchasini ham oʻz ichiga olgan edi[13]. Bolalar oldiga tashrif buyurganida, u oʻzini „Mengele amaki“ deb tanishtirgan va ularga shirinliklar taklif qilgan[14]. Biroq, bu mehribonlik orqasida uning vahshiy niyati yashiringan edi. U nomaʼlum miqdordagi qurbonlarning oʻlimi uchun ham shaxsan javobgar edi[15]. Muallif Robert Jey Lifton Mengeleni yahudiylarni tuban va xavfli irq sifatida butunlay yoʻq qilish kerak, deb hisoblaganini daʼvo qiladi[15]. Mengelening oʻgʻli Rolfning aytishicha, otasining urush davridagi faoliyati uchun hech qanday pushaymon emas[16]. Tajribalariga oid qoidalarning yoʻqligi Mengelega oʻz tajribalarini erkin bajarishga imkon berdi.

 
Mengelening Argentina fuqarosi shaxsini tasdiqlovchi hujjatidan olingan surat (1956)

Mengele egizaklarga qiziqardi. U bir xil egizaklar oʻrtasidagi farq, shuningdek, irsiy kasalliklarning ularga qanday taʼsir qilgani va ular qayerdan kelib chiqqanligi bilan qiziqqan. Tajribalar, shuningdek, genetik xususiyatlar va bolaning atrof-muhitidagi xususiyatlarni ajratib koʻrsatdi. Mengele har qanday egizaklarni shaxsan tanlab olish uchun yangi mahbuslar poyezdi kelganda oʻzi xizmatdan vaqt topib borar, tajriba uchun bolalarni olib qaytardi. U natsistlar partiyasining gʻoyalarini ilmiy dalillar bilan taʼminlash uchun qisman yahudiy yoki loʻli xalqi tarkibidagi genetik zaifliklarni topish uchun bolalarni operatsiya qilib koʻrgan. Mengele oʻz namunalariga asoslanib, ularda qon va toʻqimalarning degenerativ ekanligiga ishondi[17].

Mengele yoki uning yordamchilaridan biri egizaklarni har hafta tekshiruvdan oʻtkazdi va ularning jismoniy xususiyatlarini oʻlchab borgan[15]. Mengele tomonidan egizaklar ustida olib borilgan tajribalarda oyoq-qoʻllarini keraksiz kesib tashlash, egizaklardan birini qasddan tif yoki boshqa kasalliklar bilan yuqtirish, egizaklarning biridan ikkinchisiga qon quyish kiradi. Jabrlanganlarning baʼzilari ushbu protseduralardan oʻtish paytida vafot etdilar[18]. Tajribalar tugagandan soʻng, egizaklar odatda oʻldirilgan[19]. Osvensimdagi mahbus Miklós Nyiszli: Mengele bir kechada oʻn toʻrt egizakni yurakka xloroform yuborish orqali oʻldirganini eslaydi[20]. Agar egizaklardan biri kasallikdan vafot etgan boʻlsa, Mengele ikkinchisini ularning oʻlimidan keyin qiyosiy hisobotlar tayyorlanishi uchun oʻldirgan[15].

U koʻzlar bilan tajriba oʻtkazishi bilan mashhur edi. Mengelening koʻzlar bilan tajribalari tirik sub’ektlarning koʻzlariga kimyoviy moddalar kiritish orqali koʻz rangini oʻzgartirishga urinishlarni oʻz ichiga oladi[17]. Geterokromatiklarni oʻldirgandan soʻng, u ularning koʻzlarini olib tashlagan va Berlinga oʻrganish uchun yubordi[15]. Uning kichkinalar va jismoniy nuqsonlari boʻlgan odamlar ustida olib borgan tajribalari jismoniy oʻlchovlar olish, qon olish, sogʻlom tishlarni sugʻurib olish, keraksiz dori-darmonlar va rentgen nurlari bilan davolashni oʻz ichiga olgan[21]. Jabrlanganlarning koʻpchiligi taxminan ikki haftadan soʻng gaz kameralariga yuborilgan va keyin ularning skeletlari keyingi oʻrganish uchun Berlinga yuborilgan[15]. Mengele uchun homilador ayollar qidirildi, u ularni gaz kameralariga yuborishdan oldin tajriba oʻtkazdi[22]. Guvoh Vera Aleksandr siam egizaklarini yaratishga urinib, ikki egizakning orqa qismini qanday qilib tikkanini tasvirlab berdi[18]. Bolalar bir necha kunlik aql bovar qilmaydigan azob-uqubatlardan soʻng gangrenadan vafot etadilar[18].

Osvensim. Bolalarning tiriklayin kuydirilishi haqidagi birinchi qoʻl yozuvi

tahrir
 
Jozef Mengele 12 yoshli bolani unga berishni talab qiladigan soʻrov. U bolaning boshida „tadqiqot“ oʻtkazish uchun soʻragan. Osvensim lagerining loʻli sektori arxividan.

1945-yil 25-iyulda Krakovda sudya Stanislav Zmuda (PhD) Bosh komissiya aʼzosi, prokuror Vinsenti Yarosinski (PhD) ishtirokida Polshadagi Germaniya jinoyatlarini tergov qilish boʻyicha Bosh komissiyaga 254 ta ish boʻyicha delegatsiya berdi. Jinoyat-protsessual kodeksning 107 va 115-moddalariga binoan, sobiq Osvensim kontslagerining № 1 mahkumidan 26281 [Stanisława Rachwał née Surowka] guvoh sifatida intervyu olindi. Guvohga yolgʻon bayonot berganlik uchun jinoiy javobgarlik toʻgʻrisida maʼlumot berilgandan soʻng, u quyidagicha koʻrsatma berdi:[23]

"Krematoriya yonida krematoriyaga sigʻmaydigan jasadlarni yoqish uchun moʻljallangan chuqur xandaqlar bor edi. Kechasi transportda kelgan kichik bolalarni samosvallarga ortib, chuqurlarga haydab, avtomatik koʻtarilgan yuk mashinasi kuzovidan tiriklayin „toʻkilganini“ bilaman. Bolalar tashlanayotganda chuqurlar allaqachon olov ichida yonib yotardi. Olov ichida qurbonlarning dahshatli qichqirigʻi butun ayollar lagerida bir-uch daqiqa davomida eshitilib turardi." - Stanisława Rachwał née Surowka | Osventsim kontsentratsion lageri asiri №. 26281[23]

Sisak konslageri

tahrir

Ikkinchi Jahon urushi davrida Xorvatiya Mustaqil Davlati mavjud boʻlgan davrda Xorvatiya Ustaše Yasenovac[24] Dakovo[25] va Yastrebarsko[26] kabi koʻplab konsentratsion lagerlarni tashkil etdi, ularda koʻplab serb, yahudiy va loʻli bolalar mahbuslar sifatida halok boʻldi[27][28]. Ular orasida Yasenovac konslageri tarkibida bolalar uchun maxsus tashkil etilgan Sisak konslageri ham boʻlgan[29][30].

 
Bir guruh bolalar Ustasha konslagerida navbatda turishibdi

Sisak bolalar konslageri 1942-yil 3-avgustda Kozara hujumidan keyin tashkil etilgan[31]. Bu rasman „Qochqinlar tranziti lageri“ deb nomlangan ommaviy lagerning bir qismi edi[31]. Ushbu konsentratsion lager „Ustasha ayol nasl-nasabi“ va „Ustasha xavfsizlik xizmati“ homiyligidagi va Antun Najjerning bevosita nazorati ostida rasmiy ravishda „Qochqin bolalar uchun boshpana“ deb nomlangan maxsus qismdan iborat edi. Lager Sisak shahridagi bir nechta binolarda joylashgan edi: sobiq Yugoslaviya lochinlari uyushmasi („Sokolana“), Avliyo Vinsentning opa-singillari rohibaxonasi, guruch ombori, Rajs tuz zavodi ombori, Novi Sisak boshlangʻich maktabi va „Karantena“ (karantin) hududida edi. Bu binolarning barchasi bolalar turar joyi uchun yaroqsiz deb hisoblangan.  Masalan, Falconry uyushmasida eshiklar yoʻq edi. U tuzni quritish uchun yaratilgan bino edi. Bolalar, hatto bir necha oylik chaqaloqlar ham, hech qanday kiyim va adyolsiz, faqat yupqa somon qatlami bilan yerga yotishlari kerak edi. Qorin boʻshligʻi epidemiyasi boshlanganida, Najjer kasal bolalarni qoʻlbola kasalxonaga oʻtkazishni buyurdi, bu esa faqat oʻlim sonini koʻpaytirishga xizmat qildi.

Bolalarning birinchi guruhi 1942-yil 3-avgustda keldi[31], guruhda 906 ta bola bor edi. Ertasi kuni 650 nafar boladan iborat yana bir guruh olib kelindi; uchinchi guruh 6-avgust kuni 1272 bola bilan keldi. Teslic issiqxonasi va „Karantena“ deb nomlangan yangi qurilgan kazarmada erkaklar, ayollar va bolalar uchun umumiy konslager tashkil etilgan. 1942-yil avgust-sentabr oylarida Ustashe ota-onalarni majburiy mehnatga joʻnatib, 3971 bolaning ota-onasidan judo qildi. 1942-yil avgustdan 1943-yil 8-fevralgacha 6693 bola, asosan Kozara, Kordun va Slavoniyadan kelgan serblar hibsga olingan. Diana Budisavlevich va bir guruh insonparvarlar — Jana Koh, Vera Luketich, Dragica Xabazin, Lyubitsa va Vera Bechich, Kamil Bresler, Ante Dumbovich va Qizil Xochdagi opa-singillarining harakatlariga qaramay, har kuni 40 ga yaqin bola halok boʻldi.

Lazar Marguljesh konslagerdagi sharoitlar haqida guvohlik berdi:[32]

Qizil Xoch tomonidan yuborilgan oziq-ovqat posilkalari hech qachon qamoqdagi bolalarga berilmaganini payqadim. Mening shifokorlik burchim bu kichik mahbuslarni o'rganish edi, shuning uchun men bu joylarga tez-tez borib turdim: "Sokolana" binosi, u yerda bolalar yalang'och betonga yoki omadlari bo'lsa, ozgina somonga yotqizilgan. Qadimgi Sisakdagi kichik maktabdagi kasalxonada karavot yo'q edi, shuning uchun bolalar yotgan joylar ifloslangan somon, qon va najas bilan qoplangan, pashshalar to'dasi ularni o'rab olgan edi.

Xorvatiya Qizil Xoch jamiyatining sobiq kotibi Jana Koh lagerdagi sharoitlar haqida quyidagilarni aytdi:

Baraklarni ustashalar qoʻriqlagan yoʻlaklar bogʻlagan. Tez yordam mashinasidan uncha uzoq boʻlmagan boshqa kazarmadan bolalarning maʼyus faryodlari eshitildi. Yalangʻoch polga toʻrt yuz bola joylashtirilgan: yangi tugʻilgan chaqaloqlar, bir necha hafta yoki oylik, oʻn yoshgacha boʻlgan bolalar. Qancha bolalar kelgan va ular qayerga joʻnatilgan, bularni bilib boʻlmasdi. Bolalar kazarmasidagi bolalar tinmay yigʻlab, bolalardan bir necha qadam narida turgan onalariga faryod qilishar, biroq fashistik jinoyatchilar onalarni farzandlariga yaqinlashtirmasdi. Kattaroq bolalar bizga koʻz yoshlari bilan aytadilarki, ular kichkinalarni tinchitolmaydilar, chunki ular och edilar, kichiklarning tagliklarini almashtiradigan hech kim yoʻq va ularning hammasi oʻlib qolishidan qoʻrqishardi. Hali oʻn yoshga toʻlmagan bu bolalar bizga qasam ichishadi: „Keling, opa, bizga onalarni olib keling, bu kichkintoylarga hech boʻlmaganda onalarni olib keling. Agar ularga onalarini olib kelmasangiz, ular faqat koʻz yoshlari bilan boʻgʻilib qolishganini koʻrasiz“.

Koroner David Egić rasman qayd etganidek, 6693 boladan 1152 nafari lagerda vafot etgan, keyinchalik oʻqituvchi Ante Dumbovich bu raqam 1630 nafarni tashkil etganini aytib oʻtadi[31][33].

Omon qolish vositalari

tahrir

Ancha zaifliklariga qaramay, koʻplab bolalar omon qolish yoʻllarini topdilar. Bolalar gettolarga oziq-ovqat va dori-darmonlarni, oʻz navbatida, ushbu tovarlar bilan savdo qilish uchun oʻzlarining shaxsiy narsalarini yashirincha olib oʻtishgan. Yoshlar harakatidagi bolalar keyinchalik gettolardan qochib, sovet partizan boʻlinmalari kabi qarshilik harakatlariga qoʻshilishdi; boshqalar nemis bosqinchilarini taʼqib qilish uchun oʻz boʻlinmalarini tuzdilar. Koʻpgina bolalar ota-onalari yoki boshqa qarindoshlari bilan yahudiy partizanlari tomonidan boshqariladigan oilaviy lagerlarga qochib ketishdi; boshqalar oʻzlari duch kelgan tomonlarga qochib ketishgan[8][34].

Koʻpgina yahudiy bolalar oʻzlarining xavfsizligi uchun oʻzlarining shaxsiyatlarini soxtalashtirishga majbur boʻlishdi. Ular oʻzlarini oriylardek koʻrsatish uchun odatda yolgʻon guvohnomalarni olishgan[35]. Garchi bu bolalar uchun omon qolishning yagona yoʻllaridan biri boʻlsa ham, bu katta xavf tugʻdirdi. Politsiya va boshqa natsistlar maʼmurlari yashirin yahudiylarni aniqlash uchun yahudiylarni qidirishda hujjatlarni diqqat bilan oʻrganib chiqdilar[36].

Sunnat, yahudiylarning urf-odati boʻlib, unda oʻgʻil bola chaqaloqlar tugʻilganda sunnat qilingan[37]. Fashistlar yahudiylarni aniqlashning oson usuli sunnat edi, chunki yahudiy boʻlmaganlar odatda bu protseduradan oʻtmagan. Oʻgʻil bolalar jamoat hojatxonalaridan foydalanish va jamoaviy sport oʻyinlarida qatnashishda ehtiyot boʻlishlari kerak edi, chunki ularning yahudiyligi fosh boʻlishi mumkin edi[35]. Yechim sifatida ular baʼzida hatto qizlarga oʻxshab kiyinib yurishgan[38].

1938-1939-yillarda Kindertransport (Bolalar transporti) Britaniya hukumati tomonidan yahudiy tashkilotlari bilan hamkorlikda tashkil etilgan qutqaruv harakati edi. U 10 000 ga yaqin qochqin yahudiy bolalarni natsistlar Germaniyasi va nemislar tomonidan bosib olingan hududlardan Buyuk Britaniyaga xavfsiz joyga olib keldi, lekin ularning oilalari ular bilan birga kelmagan. Xuddi shunday, Yoshlar Aliyah (Yoshlar immigratsiyasi) minglab bolalarni Falastinga olib ketib, ularning omon qolishi uchun hamda Falastindagi yahudiylar turar joyi Yishuvni jonlantirish uchun mas’ul edi[39].

Qoʻshma Shtatlarda baʼzi odamlar yordam berishga harakat qilishdi va butun mamlakat boʻylab saʼy-harakatlari 1000 yahudiy bolalarni natsistlardan qutqarishga imkon berdi. Inglizlarning ishidan farqli oʻlaroq, haqiqiy qutqaruv harakatlari hukumat tomonidan hech qanday tarzda qoʻllab-quvvatlanmadi; yordam berishni istaganlar immigratsiya kvotalari bilan kurashishning oʻz yoʻllarini topishlari kerak edi[40]. Gilbert va Eleanor Kraus er-xotin boʻlib, urush boshlanishidan oldin 1939-yilda 50 yahudiy bolani natsistlardan qutqarish uchun Qoʻshma Shtatlarga olib kelgan. Ular 50 nafar bolani AQSh vizasini olishga yaqin turgan oilalari bilan suhbatdan oʻtkazish orqali tanlab oldilar. Filadelfiyaga koʻchib kelgan bolalarning aksariyati oxir-oqibat oʻz oilalari bilan birlashdilar[41]. Kindertransportdan ilhomlanib, Kongress 100 000 tagacha yahudiy bolalariga Amerikaga kelishiga ruxsat berishga chaqirildi. 1939-yilda Vagner-Rojers qonuni taklif qilindi, unga koʻra 14 yoshgacha boʻlgan 20 000 yahudiy qochoq bolalarni Qoʻshma Shtatlarga qabul qilish kerak edi. Biroq, 1939-yil fevral oyida qonun loyihasi Kongress maʼqullay olmadi[42].

Ayni paytda, yahudiy boʻlmaganlar baʼzi yahudiy bolalarni yashirgan. Baʼzan, ular oʻzlarining „yashirin“ oilasiga qabul qilingan. Fransiyada noyob yashirinish hodisasi yuz berdi. Le Chambon-sur-Lignonning deyarli butun protestant aholisi, shuningdek, koʻplab katolik ruhoniylari, rohibalar va oddiy odamlar 1942-yildan 1944-yilgacha yahudiy bolalarini shaharda yashirgan. Italiya va Belgiyada ham koʻplab bolalar yashirinib omon qolishgan[43].

Belgiyada Jeunesse Ouvrière Chrètiene xristian tashkiloti Belgiya qirolichasi Elizabeth koʻmagida yahudiy bolalar va oʻsmirlarni yashirgan[44].

Ikkinchi jahon urushida fashistlar Germaniyasi taslim boʻlgach, qochqinlar va koʻchirilganlar butun Yevropa boʻylab bedarak yoʻqolgan bolalarini qidirdilar. Minglab yetim bolalar lagerlarga tashlandi. Omon qolgan koʻplab yahudiy bolalar Sharqiy Yevropadan Yishuvga ommaviy qochqinning (Brihah) bir qismi sifatida qochib ketishdi. Yosh Aliya urushdan keyin omon qolgan bolalarga 1948-yilda Isroil davlati tashkil topgan Falastin hududiga koʻchib oʻtishga yordam berish orqali oʻz faoliyatini davom ettirdi[45][46].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „CHILDREN DURING THE HOLOCAUST“. United states Holocaust Memorial Museum (1-oktabr 2019-yil). Qaraldi: 30-mart 2021-yil.
  2. ↑ Heberer, Patricia. Children during the Holocaust, Lanham, Md., 2011 — 9-bet. ISBN 978-0-7591-1984-0. OCLC 681481430. 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Kaplan, Marion. Between Dignity and Despair: Jewish Life in Nazi Germany. New York: Oxford University Press, 1998 — 94–118-bet. 
  4. ↑ Kaplan, Marion A.. Between dignity and despair : Jewish life in Nazi Germany. New York: Oxford University Press, 1999 — 98-bet. ISBN 0-19-513092-8. OCLC 44099183. 
  5. ↑ 5,0 5,1 Kaplan, Marion A.. Between dignity and despair : Jewish life in Nazi Germany. New York: Oxford University Press, 1999 — 103-bet. ISBN 0-19-513092-8. OCLC 44099183. 
  6. ↑ Heberer, Patricia. Children during the Holocaust, Lanham, Md., 2011 — 8-bet. ISBN 978-0-7591-1984-0. OCLC 681481430. 
  7. ↑ „Doin' it for the kids!“. FightDemBack. 16-may 2008-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  8. ↑ 8,0 8,1 „CHILDREN DURING THE HOLOCAUST“. 6-may 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-aprel 2009-yil.
  9. ↑ „Children During the Holocaust“. 1-aprel 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-aprel 2009-yil.
  10. ↑ 10,0 10,1 Dwork, Deborah. „Transit Camps.“ Children with a Star: Jewish Youth in Nazi Europe, Yale University Press, 1993, pp. 113-154.
  11. ↑ „"Lublin" chapter from Pinkas Hakehillot Polin (cont.)“. JewishGen, Inch (10-aprel 2004-yil). Qaraldi: 30-mart 2021-yil.
  12. ↑ Nyiszli 2011.
  13. ↑ Kubica 1998.
  14. ↑ Lagnado & Dekel 1991.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 Lifton 1986.
  16. ↑ Posner & Ware 1986.
  17. ↑ 17,0 17,1 „Josef Mengele“. Holocaust Encyclopedia. The United States Holocaust Memorial Museum. Qaraldi: 6-noyabr 2018-yil.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Posner, Ware 1986.
  19. ↑ Lifton 2000.
  20. ↑ Lifton 1985.
  21. ↑ Astor 1985.
  22. ↑ Brozan 1982.
  23. ↑ 23,0 23,1 Tribunal. „Rachwał Stanisława“. www.zapisyterroru.pl (1945-yil 25-iyul). Qaraldi: 2021-yil 17-dekabr.
  24. ↑ „List of individual victims of Jasenovac concentration camp“. Jasenovac Memorial Site. Qaraldi: 22-mart 2015-yil.
  25. ↑ ABSEES. ABSEES - Soviet and East European Abstracts Series. ABSEES, January 1973. 
  26. ↑ „Jastrebarsko Camp“. www.jusp-jasenovac.hr. Jasenovac Memorial Site. 2017-yil 2-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 11-sentabr 2016-yil.
  27. ↑ Fumić, Ivan. Djeca — žrtve ustaškog režima. Zagreb, Croatia: Savez antifasistickih borca I antifasista republike Hrvatske [Union of Anti-Fascist Fighters and Anti-Fascists of the Republic of Croatia], 2011. ISBN 978-953-7587-09-3. 
  28. ↑ Lukić, Dragoje (1980). "Zločini okupatora i njegovih saradnika nad decom kozarskog područja 1941–1945. godine". [The Crimes of the Occupiers and their Collaborators Against Children in the Kozara region 1941–1945]. Kozara u narodnooslobodilačkoj borbi i socijalističkoj revoluciji (1941–1945) [Kozara in the National Liberation War and Socialist Revolution: (1941–1945)] (27 – 28 October 1977). Prijedor, Yugoslavia: Nacionalni park "Kozara". pp. 269–284. OCLC 10076276. 
  29. ↑ Marija Vuselica: Regionen Kroatien in Der Ort des Terrors: Arbeitserziehungslager, Ghettos, Jugendschutzlager, Polizeihaftlager, Sonderlager, Zigeunerlager, Zwangsarbeiterlager, Volume 9 of Der Ort des Terrors, Publisher C.H.Beck, 2009, ISBN 9783406572388 pages 321-323
  30. ↑ Anna Maria Grünfelder: Arbeitseinsatz für die Neuordnung Europas: Zivil- und ZwangsarbeiterInnen aus Jugoslawien in der „Ostmark“ 1938/41-1945, Publisher Böhlau Verlag Wien, 2010 ISBN 9783205784531 pages 101-106
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 31,3 „SISAK CAMP“. Jasenovac Memorial Cite. 2018-yil 31-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-yanvar 2018-yil.
  32. ↑ Macuh, Bojan; Goriup, Jana (2017-11-08). „Društvena uloga majke nakon prestanka bračnih i vanbračnih veza“. Социолошки Дискурс. 4-jild, № 7. doi:10.7251/socsr1407005m. ISSN 2232-867X.
  33. ↑ Review of International Affairs, Volume 33, Issues 762-785, Federation of Yugoslav Journalists, 1982 page 31
  34. ↑ „Study Guide Sonia Orbuch: A Young Woman with the Russian Partisans“. Jewish Partisan Educational Foundation (2005). 2021-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-mart 2021-yil.
  35. ↑ 35,0 35,1 „Hidden Children of the Holocasut“. www.jewishvirtuallibrary.org. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  36. ↑ „How a WWII-era forger saved lives, one fake document at a time“ (en). www.cbsnews.com. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  37. ↑ „B'rit Milah: The Circumcision Ritual“ (en). ReformJudaism.org (2012-yil 19-dekabr). Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  38. ↑ „Life in Shadows: Hidden Children and the Holocaust“. www.ushmm.org. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  39. ↑ Kaplan, Marion A. (1999). Between Dignity and Despair: Jewish life in Nazi Germany. New York: Oxford University Press. p. 116-117.
  40. ↑ Call. „Jewish children were placed in foster homes to escape Nazis“ (en-US). themorningcall.com. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  41. ↑ „The Immigration of Refugee Children to the United States“ (en). encyclopedia.ushmm.org. Qaraldi: 2019-yil 19-aprel.
  42. ↑ Gurock, Jeffrey (Editor). America, American Jews, and the Holocaust: American Jewish History. Taylor & Francis, 1998, ISBN 0415919312, p.227
  43. ↑ Altham. „Catholic Heroes of the Holocaust“. Columbia. 12-mart 2007-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-mart 2021-yil.
  44. ↑ Lazar Wall, Wall. „A survivor's musical link to now“. The Jewish Advocate (12-dekabr 2018-yil). Qaraldi: 30-mart 2021-yil.[sayt ishlamaydi]
  45. ↑ Ofer, Dalia (February 1996). „Holocaust Survivors as Immigrants: The Case of Israel and the Cyprus Detainees“. Modern Judaism. 16-jild, № 1. 1–23-bet. doi:10.1093/mj/16.1.1.
  46. ↑ „Shivat Tzion- The Return to Zion“. March of the Living International. 19-avgust 2002-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-mart 2021-yil.

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xolokostdagi_bolalar&oldid=5231618" dan olindi