Vikipediya

Zhores Alferov

Zhores Ivanovich Alferov (ruscha: Жоре́с Ива́нович Алфёров 1930-yil 15-mart — 2019-yil 1-mart) sovet va rus[2][3] fizigi va akademigi boʻlib, zamonaviy geterostrukturali fizika va elektronikani yaratishga katta hissa qoʻshgan. U optoelektronika uchun yarimoʻtkazgichli geterobogʻlanishni ishlab chiqqani uchun 2000-yilda fizika boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻlgan. U shuningdek, keyingi hayotida siyosatchiga aylandi, 1995-yildan beri kommunistik partiyaning aʼzosi sifatida Rossiya parlamentining quyi palatasi — Davlat Dumasida xizmat qildi.

Zhores Alferov
Alferov, 2012-yil
Tavallud
Zhores Ivanovich Alferov


(1930-03-15)15-mart, 1930-yil[1]

Vitebsk, Belorusia SSR, Sovet Ittifoqi[1]
Vafoti 1-March, 2019-yil(2019-03-01) (88 yoshda)[1]

St Petersburg, Russia[1]
Fuqaroligi Sovet ittifoqi (1991-yilgacha) / Rossiya (1991-yildan soʻng)
Ilmiy faoliyati Geterotranzistorlar
Mukofotlari Global energiya mukofoti (2005)

Ilgʻor texnologiyalar boʻyicha Kioto mukofoti (2001)

Fizika boʻyicha Nobel mukofoti (2000)

Demidov mukofoti (1999)

Ioffe mukofoti (Rossiya Fanlar akademiyasi, 1996)

SSSR Davlat mukofoti (1984)

Lenin mukofoti (1972)

Styuart Ballantin medali (1971)

Lenin ordeni (1986)

Ilmiy faoliyati
Sohasi Amaliy Fizika
Institutlar Ioffe Fizika-Texnika Instituti

Dastlabki yillari

tahrir

Alferov Sovet Ittifoqining Belorussiya SSR, Vitebsk shahrida yahudiy oilasida tavallud topgan. Otasi belarus, zavod direktori Ivan Karpovich Alferov onasi Anna Vladimirovna Rosenblum ed. U fransuz sotsialisti Jan Jaures sharafiga, akasi esa Karl Marks sharafiga Marks deb nomlangan. Alferov 1947-yilda Minskdagi oʻrta maktabni tugatdi va Belarus Politexnika akademiyasiga kirdi. 1952-yilda Leningraddagi V.I. Ulyanov (Lenin) elektrotexnika institutida bakalavr darajasini oldi. 1953-yildan boshlab Alferov Sovet Ittifoqi Fanlar akademiyasining Ioffe nomidagi fizika-texnika institutida ishladi. Institutda u bir nechta ilmiy darajalarni oldi: 1961-yilda texnika fanlari nomzodi va 1970-yilda fizika-matematika fanlari doktori[1].

Alferov 1987-yildan[1] 2003-yilgacha Ioffe instituti direktori lavozimida ishlagan. 1972-yilda Sovet Ittifoqi Fanlar akademiyasining muxbir aʼzosi, 1979-yilda esa haqiqiy aʼzo etib saylangan. 1989-yildan SSSR Fanlar akademiyasining vitse-prezidenti va uning Sankt-Peterburg ilmiy markazining prezidenti boʻlib faoliyat koʻrsatdi. 1995-yilda Rossiya Federatsiyasi Kommunistik partiyasi roʻyxati boʻyicha Davlat Dumasining aʼzosi boʻldi. 

Tadqiqotlari

tahrir

Alferov 1953-yilda Ioffe institutida ish boshlagan 1967-yilda Ioffe institutining direktori Vladimir Tuchkevich boshchiligidagi guruh bilan radio qabul qiluvchilarda foydalanish uchun planar yarim oʻtkazgichli kuchaytirgichlar ustida ishlagan[4]. Ushbu planar yarimoʻtkazgich kuchaytirgichlari hozirgi kunda tranzistorlar deb ataladi. Alferovning rektifikator sifatida foydalanish uchun germaniy diodlari ustida ish olib borgan.

1960-yillarning boshlarida Alferov Ioffe institutida yarimoʻtkazgichli geterostrukturalarni ishlab chiqish boʻyicha saʼy-harakatlarni amalga oshirdi. Yarimoʻtkazgichli getero -boʻgʻinli tranzistorlar zamonaviy mobil telefon va sunʼiy yoʻldosh aloqalarida muhim rol oʻynaydi. Alferov va uning hamkasblari GaAs va AlAs III-V getero-birikmalar ustida ishladilar. Xona haroratida lazer nurlanishiga olib keluvchi yarimoʻtkazgichli lazerlarni yaratish uchun geteroduktsiyalardan foydalanish alohida eʼtibor qaratdi. 1963-yilda Alferov ikkita geterostrukturali lazerlarni taklif qilish uchun patentga ariza topshirdi; Herbert Kroemer ham bir necha oydan keyin mustaqil ravishda AQSh patentini topshirdi[5][6]. 1966-yilda Alferov laboratoriyasi geterostrukturalarga asoslangan birinchi lazerlarni yaratdi. Keyin 1968-yilda Alferov va uning hamkasblari xona haroratida ishlaydigan birinchi uzluksiz toʻlqinli yarimoʻtkazgichli getero-birikma lazerini ishlab chiqardilar[7]. Bu bir oy keyin Bell Laboratoriyasidan Izuo Hayashi va Morton Panish ham doimiy toʻlqinli xona haroratidagi getero-boʻgʻinli lazerni ishlab chiqardi[8].

Aynan shu ishi uchun Alferov 2000-yilda Herbert Kroemer bilan birgalikda „yuqori tezlikda va optoelektronikada ishlatiladigan yarimoʻtkazgichli geterostrukturalarni ishlab chiqqanligi uchun“ fizika boʻyicha Nobel mukofotiga sazovor boʻldi[9].

1960-1970-yillarda Alferov Ioffe institutidagi laboratoriyasida yarimoʻtkazgichli geterostrukturalarning fizikasi va texnologiyasi boʻyicha ishini davom ettirgan. Alferovning yarimoʻtkazgichlarning injeksiya xususiyatlarini va uning lazerlar, quyosh batareyalari, LEDlar va epitaksia jarayonlarini rivojlantirishga qoʻshgan hissasi boʻyicha tadqiqotlari zamonaviy geterobogʻlanish fizikasi va elektronikasini yaratishga olib keldi[10]. Yarimoʻtkazgichli geteroduksiyalarning rivojlanishi yarimoʻtkazgichlar dizaynida inqilob qildi va LEDlar, shtrix-kodlarni oʻqiydiganlar va kompakt disklarni oʻz ichiga olgan bir qator tezkor tijorat ilovalariga ega edi[10]. Nobel mukofotlarini topshiruvchi Shvetsiya Qirollik Fanlar akademiyasidan Hermann Grimmeiss shunday deydi: „Alferovsiz sunʼiy yoʻldoshlardan Yerga barcha maʼlumotlarni uzatish yoki shaharlar oʻrtasida shunchalik koʻp telefon liniyasi boʻlishi mumkin emas edi[11]“.

Alferov geterostrukturalar haqida shunday yozadi: „Koʻplab olimlar bu ajoyib taraqqiyotga hissa qoʻshdilar, bu nafaqat qattiq jismlar fizikasining kelajak istiqbollarini belgilab beradi, balki maʼlum maʼnoda insoniyat jamiyatining kelajagiga ham oʻz taʼsirini koʻrsatadi“.

Ilmiy boshqaruv

tahrir

1987-yilda Alferov "Loffe" institutining beshinchi direktori bo'ldi. 1989-yilda Alferov hozirgi Sankt-Peterburg ilmiy markazi deb ataladigan Leningrad ilmiy markazining raisi ma'muriy lavozimiga ega bo'ldi. Leningrad viloyatida ushbu ilmiy markaz 70 ta muassasa, tashkilot, korxonalar va ilmiy jamiyatlarni o'z ichiga olgan keng qamrovli tashkilot edi.  Direktor va rais sifatida Alferov siyosiy va iqtisodiy sharoitlarning o'zgarishi davrida ilmiy tadqiqotlarni qo'llab-quvvatlashni ta'minlashga harakat qildi.

Siyosiy faoliyat

tahrir
 
Alferov Vladimir Putin bilan

Alferov 1995-yilda Rossiya parlamenti Davlat Dumasiga „Bizning uyimiz — Rossiya“ siyosiy partiyasidan deputat etib saylangan. U prezident Boris Yeltsin siyosatini qoʻllab-quvvatlagan. 1999-yilda u yana, bu safar Rossiya Federatsiyasi Kommunistik partiyasi roʻyxatiga saylandi. U 2003-yilda va yana 2007-yilda qayta saylangan, oʻshanda u partiyaning federal saylov roʻyxatida Gennadiy Zyuganovdan keyin ikkinchi va Nikolay Xaritonovdan oʻzib ketgan, garchi u partiya aʼzosi boʻlmasa ham.

U Rossiya Fanlar akademiyasi aʼzolarining Rossiyaning klerikalizatsiyasiga qarshi Prezident Vladimir V. Putinga yoʻllagan ochiq xatini imzolaganlardan biri edi[12]. Shuningdek Alferov ateist edi va diniy qarashlarga eʼtiroz bildirgan[13].

Notijorat xizmat

tahrir

Alferov CRDF Global maslahat kengashida ishlagan[14].

Vafoti

tahrir

2018-yil noyabr oyidan boshlab Alferov gipertoniya bilan ogʻrigan. Taniqli olim 2019-yil 1-martda 88 yoshida vafot etdi[15]. Alferovning rafiqasi Tamara Darskaya va ularning ikki farzandi, qizi Olga va oʻgʻli Ivan qoldi[15].

Mukofotlar

tahrir
 
Alferov Rossiyaning 2020 markasida
 
Alferov, 2010-yil noyabr, Moskvada Nanotexnologiya xalqaro forumining ochilishida nutq soʻzladi.
Rossiya va Sovet mukofotlari
  • "Vatanga xizmatlari uchun" ordeni :
    • 1-darajali (2005-yil 14-mart) — milliy ilm-fan rivojiga qoʻshgan ulkan hissasi va qonun ijodkorligidagi faol ishtiroki uchun;
    • 2-sinf (2000);
    • 3-darajali (1999-yil 4-iyun) — Rossiya Fanlar akademiyasining 275 yilligi munosabati bilan milliy fanni rivojlantirish va yuqori malakali kadrlar tayyorlashga qoʻshgan ulkan hissasi uchun;
    • 4-darajali (2010-yil 15-mart) — davlatning milliy ilm-fan rivojiga qoʻshgan hissasi va koʻp yillik samarali faoliyati uchun
  • Lenin ordeni (1986)
  • Oktabr inqilobi ordeni (1980)
  • Mehnat Qizil Bayroq ordeni (1975)
  • "Shon-sharaf belgisi" ordeni (1959)
  • Rossiya Federatsiyasining fan va texnika sohasidagi Davlat mukofoti (2001-yil 5-avgust) „Kvant nuqtalari bilan heterostrukturalarning shakllanishi va xususiyatlarini fundamental tadqiqotlar va ular asosida lazerlarni yaratish“ ishi uchun.
  • Lenin mukofoti (1972) — yarimoʻtkazgichlar boʻyicha fundamental tadqiqotlar va ular asosida yangi qurilmalarning hetero-boʻgʻinli yaratilishi uchun
  • SSSR Davlat mukofoti (1984) — A3B5 yarimoʻtkazgich birikmalarining toʻrtlamchi qattiq eritmalari asosida izoperiodik heterostrukturalarni ishlab chiqish uchun
Xorijiy mukofotlar
  • Frantsisk Skarina ordeni (Belarus, 2001-yil 17-may) — fizika fanini rivojlantirishga, Belarus-Rossiya ilmiy-texnikaviy hamkorligini tashkil etishga, Belarus va Rossiya xalqlari oʻrtasidagi doʻstlikni mustahkamlashga qoʻshgan ulkan shaxsiy hissasi uchun.
  • Knyaz Yaroslav Donishmandning 5-darajali ordeni (Ukraina, 2003-yil 15-may) — Ukraina va Rossiya Federatsiyasi oʻrtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va gumanitar sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga qoʻshgan shaxsiy hissasi uchun
  • Faxriy legion ordeni ofitseri (Fransiya)
Boshqa mukofotlar
  • Fizika boʻyicha Nobel mukofoti (Shvetsiya, 2000; Gerbert Kroemer va Jek Kilbi bilan) — yuqori tezlikdagi optoelektronika uchun yarimoʻtkazgichli heterostrukturalarni ishlab chiqish uchun
  • Nik Holonyak mukofoti (AQSh optik jamiyati, 2000)
  • EPS Eurofizika mukofoti (Yevropa fizika jamiyati, 1978) — hetero-birikmalar sohasidagi yangi ishlar uchun
  • AP Karpinskiy mukofoti (Germaniya, 1989) — fizika va heterostrukturalar texnologiyasiga qoʻshgan hissasi uchun
  • AF Ioffe mukofoti (RAN, 1996) — „Geterostrukturalar asosida quyosh nurlanishining fotoelektrik konvertorlari“ ishi uchun.
  • Demidov mukofoti (Demidov ilmiy jamgʻarmasi, Rossiya, 1999-yil)
  • Kioto mukofoti (Inamori jamgʻarmasi, Yaponiya, 2001) — xona haroratida uzluksiz rejimda ishlaydigan yarimoʻtkazgichli lazerlarni yaratishdagi muvaffaqiyati uchun — optoelektronikada kashshof qadam
  • Vernadskiy mukofoti (NAS, 2001)
  • „Rossiya Milliy Olimpi“. „Tirik afsona“ unvoni (Rossiya, 2001)
  • Xalqaro " Global energiya mukofoti " (Rossiya, 2005)
  • X. Uelker Oltin medali (1987) — III-V guruhlarning birikmalariga asoslangan qurilmalar nazariyasi va texnologiyasi boʻyicha kashshof ishlari uchun
  • Styuart Ballantin medali (Franklin instituti, AQSh, 1971) — xona haroratida uzluksiz rejimda ishlaydigan kichik oʻlchamdagi lazer yorugʻlik manbalari tomonidan yaratilgan ikki tomonlama heterostrukturali lazerni nazariy va eksperimental tadqiqotlari uchun.
  • Popov oltin medali (Fanlar akademiyasi, 1999)
  • SPIE oltin medali (2002)
  • GaAs mukofoti simpoziumi (1987) — III-V birikmalariga asoslangan yarimoʻtkazgichli heterostrukturalardagi kashshof ishlar va diodli lazerlar va fotodiodlarni guruhli ishlab chiqish uchun.
  • Amerika yutuqlari akademiyasining Oltin plastinka mukofoti (2002)
  • XLIX Mendeleev oʻquvchisi — 1993-yil 19-fevral
  • Tampere Texnologiya Universitetining faxriy doktori (2007)
  • Medal va MIPT faxriy professori (2008)
  • Moskva tabiatshunoslar jamiyatining faxriy aʼzosi (2009)
  • Rossiya-Arman (slavyan) universitetining faxriy doktori (Rossiya-Arman (slavyan) universiteti davlat taʼlim muassasasi, Armaniston, 2011-yil)

Yana qarang

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Zhores Alferov. Encyclopædia Britannica
  2. ↑ Meissner, Dirk. Emerging Technologies for Economic Development. Springer International Publishing, 2019 — 65-bet. ISBN 978-3-030-04368-1. 
  3. ↑ Petrova-Koch, Vesselinka. High-Efficient Low-Cost Photovoltaics: Recent Developments. Springer, 2020 — 11-bet. ISBN 978-3-030-22864-4. 
  4. ↑ Josephson, Paul R.. Lenin's Laureate: Zhores Alferov's Life in Communist Science. MIT Press, 2010. ISBN 978-0-262-29150-7. 
  5. ↑ Popov, Yuri (2004). „On the history of the invention of the injection laser“. Physics-Uspekhi. 47-jild, № 10. 1068–1070-bet. doi:10.1070/PU2004v047n10ABEH002077.
  6. ↑ Casey, Horace Craig. Heterostructure lasers: Fundamental principles. Academic Press, 1978 — 5–6-bet. ISBN 978-0-12-163101-7. 
  7. ↑ Josephson, Paul R.. Lenin's Laureate: Zhores Alferov's Life in Communist Science. MIT Press, 2010. ISBN 978-0-262-29150-7. 
  8. ↑ Hecht, Jeff. City of light : the story of fiber optics, Rev. and expanded, Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press, 2004 — 151–155-bet. ISBN 9780195162554. 
  9. ↑ „The Nobel Prize in Physics 2000“. Nobel Foundation. Qaraldi: 2-mart 2019-yil.
  10. ↑ 10,0 10,1 „The Nobel Prize in Physics 2000“. Nobel Foundation. Qaraldi: 2-mart 2019-yil.
  11. ↑ „Russian and Americans share hi-tech Nobel“. BBC News (10-oktabr 2000-yil). Qaraldi: 26-iyun 2008-yil.
  12. ↑ „"Великий по всем меркам": умер Жорес Алферов“. Газета.Ru. Qaraldi: 2-mart 2019-yil.
  13. ↑ "Prominent Russians: Zhores Alferov". RT (TV network). Retrieved 21 April 2012. In public life the scientist was a strong supporter of communism, an atheist strongly objecting to advancement of religious education in Russia, and proponent of science and knowledge as the means to see a better future.
  14. ↑ „Dr. Zhores I. Alferov“. CRDF Global. 30-yanvar 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 31-mart 2011-yil.
  15. ↑ 15,0 15,1 Mellow, Craig. „Zhores Alferov, 88, Dies; Nobel Winner Paved Way for Laser Technology“. The New York Times (2-mart 2019-yil).

Havolalar

tahrir 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Zhores_Alferov&oldid=3719669" dan olindi