1997-yilgi Osiyo moliyaviy inqirozi
1997-yilgi Osiyo moliyaviy inqirozi 1990-yillarning oxirlarida Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning katta qismini qamrab olgan moliyaviy inqiroz davri edi. Inqiroz 1997-yil iyul oyida Tailandda boshlanib, bir qancha boshqa mamlakatlarga tarqalib, moliyaviy inqiroz tufayli butun dunyo boʻylab iqtisodiy tanazzulga yuz tutishi qoʻrquvini oshirdi[1]. Biroq, 1998—1999-yillarda tiklanish tez surʼatda boʻldi va parchalanish xavotirlari tezda yoʻqoldi.
2-iyulda Tom Yam Kung inqirozi nomi bilan tanilgan va (tay: วิกฤตต้มยำกุ้ง) Tailandda paydo boʻlgan bu inqiroz Tailand hukumati chet el valyutasi yoʻqligi sababli bahtni oʻzgartirishga majbur boʻlganidan keyin Tailand bahtining moliyaviy qulashi ortidan sodir boʻldi. oʻz valyutasining AQSh dollariga bogʻlanishini qoʻllab-quvvatlash. Kapital parvozi deyarli darhol boshlandi va xalqaro zanjir reaksiyasini boshladi. Oʻsha paytda Tailand tashqi qarz yukini oʻz zimmasiga olgan edi[2]. Inqiroz tarqalishi bilan boshqa Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari, keyinroq Yaponiya va Janubiy Koreyada valyutalar pasayib ketdi, fond bozorlari va boshqa aktivlar bahosi tushdi va xususiy qarzning keskin oʻsishi kuzatildi[3][4]. 1993—1996-yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasi (ASEAN)ning toʻrtta yirik iqtisodida tashqi qarzning YaIMga nisbati 100% dan 167% gacha koʻtarildi, keyin esa inqirozning eng yomon davrida 180% dan oshdi. Janubiy Koreyada bu koʻrsatkichlar 13% dan 21% gacha koʻtarildi va keyin 40% gacha natija koʻrsatdi, boshqa shimoliy yangi sanoatlashgan mamlakatlar esa holat ancha yaxshi qoldi. Faqat Tailand va Janubiy Koreyada qarzga xizmat koʻrsatishning eksportga nisbati oshdi.
Inqirozdan eng koʻp zarar koʻrgan davlatlar Janubiy Koreya, Indoneziya va Tailand boʻldi. Gonkong, Laos, Malayziya va Filippin ham pasayishdan zarar koʻrdi. Bu inqiroz Bruney, Xitoy materigi, Yaponiya, Singapur, Tayvan va Vetnamga ham kamroq taʼsir koʻrsatdi, garchi ularning barchasi mintaqa boʻylab talab va ishonchning umumiy yoʻqolishidan aziyat chekdi. Yaponiya zarar koʻrgan mamlakatlarning soʻrovlariga sekin javob bergan boʻlsa-da, Xitoy qutqaruv pullariga 4 milliard dollar qoʻshgani va oʻz valyutasini qadrsizlantirmaslik haqidagi muhim qarori orqali mintaqadagi obroʻsini oshirdi. Garchi Osiyo hukumatlarining aksariyati yaxshi koʻrinadigan moliyaviy siyosatga ega boʻlsa-da, Xalqaro Valyuta Jamgʻarmasi (XVJ) inqirozdan qattiq zarar koʻrgan Janubiy Koreya, Tailand va Indoneziyaning valyutalarini barqarorlashtirish uchun 40 milliard dollarlik dasturni boshlashga kirishdi[5].
Biroq, global iqtisodiy inqirozni toʻxtatish harakatlari Indoneziyadagi ichki vaziyatni barqarorlashtirishga unchalik yordam bermadi. 30 yillik hokimiyatdan keyin Indoneziya prezidenti Suxarto 1998-yil 21-mayda rupiyaning keskin devalvatsiyasi natijasida narxlarning keskin oshishi ortidan keng tarqalgan tartibsizliklar ortidan isteʼfoga chiqishga majbur boʻldi. Inqirozning oqibatlari 1998-yilga qadar davom etdi. 1998-yilda Filippinda oʻsish deyarli nolga tushdi. Faqatgina Singapur zarbadan nisbatan izolyatsiyalanganligini isbotladi, lekin shunga qaramay, asosiy moliyaviy markaz sifatidagi maqomi va Malayziya va Indoneziyaga geografik yaqinligi tufayli jiddiy zarbalarga duch keldi. 1999-yilga kelib, tahlilchilar Osiyo iqtisodlari tiklana boshlaganini koʻrishdi. Inqirozdan keyin Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyodagi iqtisodlar moliyaviy barqarorlik va moliyaviy nazoratni yaxshilash yoʻlida birgalikda ishladilar[6].
Kredit pufakchalari va belgilangan valyuta kurslari
tahrir
Inqiroz juda koʻp va bahsli sabablarga ega. Tailand, Indonesiya va Malaysiya davlatlari iqtisodiyoti katta zarar koʻrdi[7].
1999-yilgacha Osiyo jami kapital oqimining deyarli yarmini rivojlanayotgan mamlakatlarga jalb qildi. Ayniqsa, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyoti yuqori foiz stavkalarini yuqori rentabellikka intilayotgan xorijiy investorlar uchun jozibadorligini saqlab qoldi. Natijada, mintaqa iqtisodlariga katta miqdordagi pul oqimi kelib tushdi va aktivlar narxining keskin oʻsishi kuzatildi. Shu bilan birga, Tailand, Malayziya, Indoneziya, Singapur va Janubiy Koreyaning mintaqaviy iqtisodiyotlari 1980-yillarning oxiri va 1990-yillarning boshlarida yalpi ichki mahsulotning 8-12% ni tashkil etgan yuqori oʻsish surʼatlarini boshdan kechirdi. Bu yutuq moliya institutlari, jumladan, XVJ va Jahon banki tomonidan keng eʼtirof etildi va „Osiyo iqtisodiyoyi moʻjizasi“ning bir qismi sifatida tanildi.
1990-yillarning oʻrtalarida Tailand, Indoneziya va Janubiy Koreyada xususiy joriy hisobning katta taqchilligi yuzaga keldi va qatʼiy belgilangan valyuta kurslarining saqlanishi tashqi qarz olishni ragʻbatlantirdi. Oqibatda moliyaviy va korporativ sektorlarda valyuta tavakkalchiligining haddan tashqari ortishiga olib keldi.
1990-yillarning oʻrtalarida bir qator tashqi zarbalar iqtisodiy muhitni oʻzgartira boshladi. 1985-yildagi Plaza kelishuvi tufayli Xitoy renminbisi va yapon iyenasining qadrsizlanishi, AQSh dollarining kuchli kursiga olib kelgan AQSH foiz stavkalarining koʻtarilishi va yarimoʻtkazgichlar narxining keskin pasayishi ularning oʻsishiga salbiy taʼsir koʻrsatdi.[8] 1990-yillar boshida AQSh iqtisodiyoti tanazzuldan qutulganligi sababli, Alan Greenspan boshchiligidagi AQSh Federal zaxira banki inflyatsiyani oldini olish uchun AQSh foiz stavkalarini oshirishga kirishdi.
Bu Qoʻshma Shtatlarni yuqori qisqa muddatli foiz stavkalari orqali pul oqimlarini jalb qilgan Janubi-Sharqiy Osiyoga nisbatan yanada jozibador sarmoyaviy manzilga aylantirdi va AQSh dollari qiymatini oshirdi. Valyutalarini AQSH dollariga bogʻlagan Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari uchun AQSh dollarining oshishi oʻz eksportining qimmatlashishiga va jahon bozorlarida raqobatbardoshligining pasayishiga olib keldi. Shu bilan birga, 1996-yil bahorida Janubi-Sharqiy Osiyoning eksport oʻsishi keskin pasayib, ularning joriy hisobidagi holati yomonlashdi.
Baʼzi iqtisodchilar Xitoyning oʻsib borayotgan eksportini ASEAN davlatlari eksporti oʻsishining sekinlashishiga hissa qoʻshadigan omil sifatida ilgari surgandilar, ammo bu iqtisodchilar inqirozlarning asosiy sababi koʻchmas mulk bilan bogʻliq haddan tashqari spekulyatsiya ekanligini taʼkidladilar[9]. Xitoy, ayniqsa, 1990-yillarda eksportga yoʻnaltirilgan qator islohotlarni amalga oshirgandan soʻng, boshqa Osiyo eksportchilari bilan samarali raqobatlasha boshladi. Boshqa iqtisodchilar ham ASEAN, ham Xitoy 1990-yillarning boshlarida bir vaqtning oʻzida tez eksport oʻsishini boshdan kechirganini taʼkidlab, Xitoyning taʼsiri haqida bahslashmoqda[10].
Koʻplab iqtisodchilarning fikricha, Osiyo inqirozi bozor psixologiyasi yoki texnologiyasi tufayli emas, balki kredit oluvchi va qarz oluvchi munosabatlaridagi ragʻbatlarni buzgan siyosat tufayli yuzaga kelgan. Natijada paydo boʻlgan katta miqdordagi kreditlar yuqori darajadagi iqtisodiy muhitni yaratdi va xususan, koʻchmas mulk kabi iqtisodiyotning ishlab chiqarish boʻlmagan tarmoqlarida aktivlar narxlarini barqaror boʻlmagan darajaga koʻtardi[11].
Taʼsir qilingan mamlakatlar/mintaqalar
tahrir
Tailand 1985-yildan 1996-yilgacha Tailand iqtisodiyoti yiliga oʻrtacha 9% dan ortiq oʻsdi, bu oʻsha paytdagi barcha mamlakatlarning eng yuqori iqtisodiy oʻsish surʼati edi. Inflyatsiya darajasi 3,4-5,7% oraligʻida past darajada saqlanib qoldi. Filippin 1997-yilning may oyida mamlakat markaziy banki Bangko Sentral ng Pilipinas foiz stavkalarini 1,75 foiz, 19-iyunda yana 2 foizga oshirdi. Tailand 2-iyulda inqirozni keltirib chiqardi va 3-iyulda Bangko Sentral pesoni himoya qilish uchun harakat qilib, 1997-yil iyul oyi oʻrtalarida Osiyo inqirozi boshlanganda bir kechada stavkani 15% dan 32% gacha koʻtardi. 1997-yil avgust oyining boshlarida bir kishiga 26 pesodan tushdi. Inqiroz boshida bir dollar uchun 1998-yil boshida 46,50 pesogacha, 2001-yil iyul oyidagi kabi 53 pesogacha[12].
Filippin yalpi ichki mahsuloti inqirozning eng ogʻir davrida 0,6% ga qisqardi, ammo 2001-yilda Jozef Estrada maʼmuriyatining janjallariga qaramay, 2001- yilga kelib 3% ga oʻsdi, jueteng janjali ayniqsa PSE Kompozit indeksiga sabab boʻlgan. Filippin fond birjasi indeksi 1997-yildagi 3448 punktdan 1000 punktgacha kamwydi. Pesoning qiymati AQSh dollariga nisbatan 55,75 pesogacha kamaydi. Oʻsha yilning oxirida Estrada impichment arafasida edi, ammo uning senatdagi ittifoqchilari jarayonni davom ettirishga qarshi ovoz berishdi. Bu uning isteʼfosini amalga oshirgan va Gloriya Makapagal Arroyoni prezidentlikka koʻtargan EDSA II inqilobi bilan yakunlangan xalq noroziliklariga olib keldi. Uning prezidentligi davrida mamlakatdagi inqiroz pasaydi. Filippin pesosi yil oxiriga kelib taxminan 50 pesogacha koʻtarildi, shuningdek 2007-yil oxirida bir dollar uchun 41 peso atrofida sotildi. Qimmatli qogʻozlar bozori ham 2007-yilda rekord darajaga yetdi (2018-yil fevralidan oshib ketdi) shuningdek iqtisodiy, ijtimoiy jihatdan yuqori natijaga erishdi.
Manbalar
tahrir- ↑ „Global qarz to‘lqinlari: sabablari va oqibatlari”“. https://www.worldbank.org.
- ↑ „"Osiyo moliyaviy inqirozi: dunyo eriy boshlaganda"“. https://www.euromoney.com.
- ↑ „Osiyo iqtisodiyotida inqiroz va Yaponiya“. https://web.archive.org. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-mart.
- ↑ „Rivojlanayotgan Osiyo va Tinch okeani davlatlarining asosiy ko'rsatkichlari“. https://www.adb.org.
- ↑ „Global qarz to‘lqinlari: sabablari va oqibatlari”“. https://www.worldbank.org.
- ↑ „“Osiyoda moliyaviy barqarorlik uchun markaziy bank“. https://web.archive.org. 2012-yil 18-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-mart.
- ↑ „Qarz va moliyaviy inqirozlar“. https://papers.ssrn.com.
- ↑ „FRBSF iqtisodiy maktubi: Sharqiy Osiyodagi moliyaviy inqirozga nima sabab bo'ldi?“. https://www.frbsf.org.
- ↑ „Moliyaviy inqirozlarning uchta yo'li: Arxivlangan kapital nazoratiga bo'lgan ehtiyoj“. https://www.newschool.edu. 2015-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2023-yil 15-mart.
- ↑ „Osiyo-Tinch okeani profili“. https://books.google.co.uz.
- ↑ „Yong'inga qarshi sotiladigan to'g'ridan-to'g'ri investitsiyalar“. http://web.mit.edu.
- ↑ Peter Krinks, The economy of the Philippines: Elites, inequalities and economic restructuring (Routledge, 2003).