Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1989–1992)
Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1989-1992) Sovet qoʻshinlari Afgʻonistondan 1989-yil 15-fevralda olib chiqilishidan to 1992-yilning 27-apreliga qadar, yaʼni Peshovar kelishuvlari eʼlon qilingandan keyingi kungacha davom etdi. Peshovar kelishuvlari shartlari yangi muvaqqat Afgʻoniston hukumati eʼlon qilingan kundan boshlab, 1999-yil 28-aprelda oʻz faoliyatini boshlashi kerak edi.
1989—1992-yillarda Afgʻoniston Islom Birligida birlashgan mujohid guruhlari Kobulda Afgʻoniston Respublikasining dushman tomon (Sovet Rossiyasi) o‘rnatib ketgan "qoʻgʻirchoq rejimi "ga qarshi kurashayotganliklarini eʼlon qildilar[3]. 1989-yil mart oyida Hizb-e Islomi Gulbuddin va Ittehad-e Islomi mujohid guruhlari Pokiston Xizmatlararo Razvedka (ISI) bilan hamkorlikda Jalolobodga hujum qilishdi, ammo iyun oyiga kelib magʻlub boʻlishdi.
1991-yil mart oyida mujohidlar koalitsiyasi Xost shahrini bosib oldi. Sovet qoʻllab-quvvatlashining soʻnggi qoldiqlari 1992-yil mart oylarida tugadi. Prezident Muhammad Najibulloh chetga chiqib, mujohidlar koalitsion hukumatiga oʻrin ochishga rozi boʻldi. Bir mujohid guruhi, Hizb-e Islomi Gulbiddin Pokiston homiylik qilgan Peshovar tinchlik kelishuvi doirasida koalitsion hukumat tuzish va muhokama qilishdan bosh tortdi va Kobulga bostirib kirdi. Bu 1992-yil 25-apreldan boshlab, dastlab uch, lekin bir necha hafta ichida besh yoki oltita mujohid guruhi yoki armiyasi oʻrtasida fuqarolik urushini boshladi.
Soʻnggi tarix (1978—1989-yillar)
tahrir1978-yil oktabr oyida Afgʻoniston Xalq Demokratik partiyasi (XDP) hukumati islohotlariga, jumladan anʼanaviy islom fuqarolik va nikoh qonunlarini modernizatsiya qilishga, milliy bayroqni sovet uslubidagi qizil bayroqqa oʻzgartirishga va yer islohotiga majburlashga qarshi boʻlganlar qoʻzgʻolon koʻtarishdi. Ular oʻzlarini „mujohid“ deb atashdi.
1919-yildan beri Afgʻonistonni iqtisodiy va harbiy jihatdan qoʻllab-quvvatlab kelayotgan Sovet Ittifoqi va 1979-yil boshlarida Prezident Nur Muhammad Tarakiyning iltimosiga binoan Afgʻonistonga yuzlab harbiy va fuqarolik maslahatchilarini yuborgan edi. 1979-yil dekabr oyida Afgʻonistonga taxminan 75 000 kishilik 40-armiya bilan bostirib kirdi, yangi prezident Hafizulloh Aminni oʻldirdi va sovetlarga sodiq odam Babrak Karmalni Rossiya tomonidan tashkil etilgan va qoʻllab-quvvatlagan PDPA rejimiga prezident etib tayinladi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 1979-yilgi SSSR bosqinini qoralagan rezolyutsiyasi va Islom hamkorlik tashkilotining Sovet qoʻshinlarining zudlik bilan chiqib ketishini talab qilganiga qaramay, ruslar 1989-yil boshigacha qolishdi. Ular yirik shaharlar va strategik ob’ektlarni oʻz nazoratiga olishga muvaffaq boʻlishdi va shu bilan sovet qoʻshinlarini shahar qoʻzgʻolonlari va qabila qoʻshinlari bilan urushga jalb qilgan isyonchilar oʻrtasida millatchilik tuygʻularini kuchaytirdilar. Sovet qoʻshinlari mujohid isyonchilarni yoʻq qilish maqsadida qishloqlarni tekislab tashladi, sugʻorish ariqlarini vayron qildi va hududlarga millionlab minalarni qoʻydi. Oʻsha toʻqqiz yil ichida yarim milliondan 2 milliongacha afgʻon halok boʻldi va millionlab odamlar oʻz uylarini tashlab ketishdi. Ular koʻp sonli bo‘lib qoʻshni davlatlarga qochib ketishdi.
Sovet Ittifoqining yangi rahbari Mixail Gorbachev 1985-yilda Xitoy Xalq Respublikasi bosimi ostida 1987-yilda Afgʻonistondan chiqib ketish niyatini eʼlon qildi. Sovet qoʻshinlari Afgʻonistondan 1988-yil mayidan 1989-yil fevralgacha olib chiqildi.
Mujohidlarning qarshilik harakati 1978-yilda tartibsiz ravishda boshlangan va har doim mintaqaviy, etnik, qabilaviy va diniy yoʻnalishlar boʻyicha yuqori darajada chiqib turgan: toʻrt yildan ichida mujohidlar taxminan 4000 ta bazadan harakat qilishgan. 1985-yilda yetti yirik sunniy islomiy isyonchi guruhlar (Pokiston tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Peshovar 7 mujohidlar ittifoqi sifatida ham tanilgan) Sovetlarga qarshi kurashni muvofiqlashtirgan edi. 1989-yil fevral oyida Sovet qoʻshinlari Afgʻonistonni tark etganidan soʻng, hali ham boʻlaklarga boʻlingan mujohidlar Sovet Ittifoqi[4] tomonidan hali ham keng koʻlamda qoʻllab-quvvatlanayotgan va shu sababli hamon dushman „ qoʻgʻirchoq“ rejimga rahbarlik qilayotgan prezident Muhammad Najibullohning PDPA hukumatiga qarshi kurashni davom ettirdilar"[3].
Mujohidlar guruhlari oʻrtasidagi hujumlar (1987-89-yillar)
tahrir1980-yillarda nashr etilgan xabarlarga koʻra, Gulbiddin Hikmatyorning Hizb-e Islomi Gulbiddin boshqa qarshilik kuchlariga, ayniqsa Ahmad Shoh Masud kuchlariga hujum qilish, ularning oziq-ovqat va qurol-yarogʻ taʼminoti hamda yordam tashkilotlari karvonlarini bostirish yoki toʻsib qoʻyish uchun shuhrat qozongan[5]. Muallif Stiv Kollning so‘zlariga ko‘ra, Hikmatyor Ahmadshoh Masudga shunchalik tez-tez hujum qilganki, Vashington (uni Pokiston orqali qo‘llab-quvvatlagan) „u KGBning maxfiy josusi bo‘lishi mumkinligidan qo‘rqardi, uning vazifasi aksilkommunistik qarshilikni buzishdan iborat edi“[5]. Hisobotlarga koʻra, Hikmatyor qoʻmondonlari Sovet qoʻshinlari ketganidan soʻng Hizb-e Islomi Gulbiddinni hukmron tashkilotga aylantirish uchun oʻz odamlari va qurol-yarogʻlarini saqlab qolishgan[5].
1989-yilda Hikmatyor qoʻshinlari Ahmadshoh Masud kuchlariga yana bir bor hujum uyushtirdi, bu safar Masud va Mas’udning 130 shimoliy qoʻmondondan iborat harbiy va siyosiy ittifoqi-Shoʻro-e Nazarning yuqori rahbariyatini nishonga oldi. Masudni o‘ldirish yoki yarador qilish imkoni bo‘lmasada, Hikmatyor qo‘shinlari Mas’udning yaqin do‘stlari bo‘lgan 30 kishini qiynoqqa soldilar[6]. Omon qolganlar qiynoqlarni koʻzlarini o‘yib olish, quloq va burunlarini kesish va yuraklarini ochish deb taʼriflaydi[7]. Natijada Masud qotillarni ovlash operatsiyasini buyurdi. Shura-e Nazar qotillarni qoʻlga olishga muvaffaq boʻldi, ammo Mas’ud qasos olish oʻrniga ularni sud oldida sud qilish uchun Peshovarga yubordi[8]. Sudlar ularni oʻlimga hukm qildi.
Ahmadshoh Mas’ud afg‘on birligi yo‘lida: „Mening Hikmatyor xalqiga so‘zim shuki, biz birlashgan front bo‘lmasa, muvaffaqiyatga erisha olmaymiz, Afg‘onistonda hech narsaga erisha olmaymiz“. Amerika Qoʻshma Shtatlari Tinchlik Instituti xodimi Roy Gutman Mas’udni „yagona afgʻon rahbari“ deb hisobladi[9].
Bu davrda (1987-89-yillar) Mas’ud ham, Hikmatyor ham bir-biri bilan tez-tez urushib, bir-birlarining zobitlarini o‘ldirishgan va Mas’udning soʻzlari kamdan-kam hollarda harakat bilan uyg‘unlashgan. Masalan, 1988-yilda Mas’ud qoʻshinlari Badaxshon viloyatida Hikmatyor tarafdorlariga hujum qildi. 1989-yilda Mas’ud Hikmatyorning mahalliy zobitlaridan biri Jamol ogʻani hibsga oldi va uni Jamiyat-i Islomiy komendantlari: Muhammad Izzatulloh, Muhammad Islomuddin, Mulla Abdul-Vadud va Payinda Muhammadni oʻldirishda aybladi.
Biroq Hikmatyor tarafdorlari Mas’udni bu komendantlarni oʻz obroʻsini „Jamoat“ safida markazlashtirish uchun oʻldirganlikda ayblab, jabrlanuvchilar bilan yaxshi munosabatda boʻlgan Jamol ogʻani ayblashdi. Bu haqda „ Hizb-e Islomi Gulbiddin“ tarafdori Muhammad Tanvir Halim 2013-yilda chop etilgan kitobida aytib o‘tgan. Biroq, hikoyaning bu versiyasi tasdiqlanmagan va Hikmatyor har qanday holatda ham oʻzining shafqatsiz qotilliklari bilan mashhur emas edi. Masud keyinchalik Abdul-Rauf Safiyni Kobul komendanti etib tayinladi. Hikmatyor tarafdorlari, shuningdek, Mas’udni Rossiya kuchlari bilan oʻt ochishni toʻxtatgani uchun xiyonatda aybladilar va bunda ular „Jamoat“ rahbari Muhammad Is’hoqni qoʻllab-quvvatladilar, u ham Mas’udni ishgʻolning ikkinchi yarmida ruslar bilan oʻt ochishni toʻxtatgani uchun tanqid qildi. Aftidan, Mas’ud Pokistondan mustaqil baza yaratishga uringan va bu yo‘lda u mujohidlarga anʼanaviy tarzda dushman bo‘lgan hukumatlar, jumladan, Hindiston va Rossiya bilan shartnomalar tuzgan. 1990-yillarda Masud Tolibon kuchlariga qarshi mojaroda Rossiya bilan hamkorlik qilgan. Hikmatyor bundan foydalanib, „Panjsher hukmdori“ va sotqin deb atagan Mas’udga hujum qildi.
Biroq, har ikki tomonning xiyonatda ayblovlari juda uzoqqa boradi. Pokistonlik koordinator Muhammad Yusuf, Pokistonning Mas’udga nisbatan dushmanligiga qaramay, Mas’udning Jamol haqidagi versiyasiga qarshi chiqmaydi va har qanday holatda ham bu haqiqatga aylangan. Xuddi shunday, Falastin mujohidlari rahbari Abdulloh Azzam Mas’udni afsonaviy jangchi deb daʼvo qildi, lekin Azzam har qanday mujohid rahbarlarini janjaldan qochish uchun kamdan-kam tanqid qilgan.
Asosiy ishtirokchilar
tahrirAfgʻoniston Respublikasi
tahrirPDPA/DRA hukumati
tahrir1989-yil 15-fevralda Sovet qoʻshinlari chiqib ketganidan soʻng, prezident Muhammad Najibulloh va uning Afgʻoniston Xalq Demokratik partiyasi (XDP) hukumati mustaqil edi. AQSh razvedka idoralari sovetlar oʻrnatgan bu rejim uch-olti oy ichida qulashini kutgan edi[10].
Biroq, bu baho Afgʻoniston Demokratik Respublikasi (DRA) hukumatiga tegishli boʻlgan bir qancha aktivlarni hisobga olmagan. Ulardan birinchisi Sovet Ittifoqi tomonidan hadya qilingan katta miqdordagi harbiy texnika edi. 1989-yilda armiya va hukumatni qoʻllab-quvvatlovchi qoʻshinlar hali ham 1568 tank, 828 bronetransport, 4880 artilleriya, 126 zamonaviy qiruvchi-bombardimonchi va 14 hujum vertolyotiga ega edi. Shuningdek, DRA Sovet Ittifoqidan yiliga ikki va olti milliard dollar miqdoridagi katta yordam olishda davom etdi va Sovet harbiy maslahatchilari hali ham Afgʻonistonda edi[4]. Hukumat kuchlari, shuningdek, katta miqdordagi Skad raketalaridan foydalanishga tayanishga kirishdi: 1988 va 1992-yillarda ulardan 2000 dan ortigʻi Afgʻoniston ichida uchirilgan, bu Ikkinchi Jahon Urushidan beri ishlatilgan ballistik raketalarning eng katta miqdoridir. Bu katta miqdordagi otishma kuchi mujohidlarni qoʻlidan uzoq turish uchun yetarli edi.
Abdul Rashid Doʻstum (Juzjoniy militsiya)
tahrirRasmiy ravishda 53-piyoda diviziyasi deb ataladigan Abdul Rashid Doʻstumning Juzjoniy militsiyasi hukumat tarafdori (DRA) eng samarali militsiya edi. Oʻzbek ozchiligi 40 000 kishidan iborat boʻlib, u buyurtmani toʻgʻridan-toʻgʻri Najibulladan olgan. Ular Doʻstumni strategik zaxira sifatida ishlatdilar. 1989-yildan keyin bu kuch hujum operatsiyalarini oʻtkazishga qodir boʻlgan yagona kuch edi[11].
Mujohidlar
tahrirAhmadshoh Masud (Jamiat-i Islomiy)
tahrirThe Wall Street Journal uni „Sovuq urushda gʻalaba qozongan afgʻon“ deb atagan va mujohidlarning gʻalabasi uchun birinchi navbatda mas’ul boʻlgan boʻlsa-da, AQSh Ahmadshoh Mas’udni deyarli qoʻllab-quvvatlamadi. Uning haligacha biroz qoʻllab-quvvatlanishining sabablaridan biri shundaki, AQSh uni moliyalashtirish va qurol-yarogʻ taqsimotini Pokiston tomonidan boshqarishga ruxsat bergan va bu oʻzini Mas’udning ashaddiy dushmani deb bilgan Gulbiddin Hikmatyorga maʼqul kelgan. Maʼsudni qoʻllab-quvvatlashning asosiy himoyachilari Afgʻoniston va Pokistonda boʻlgan Davlat departamentining Edmund MakVilyams va Piter Tomsen edi. Boshqalar orasida ikki neokonservativ Heritage Foundation tashqi siyosat tahlilchilari Maykl Jons va Jeyms A. Fillips ham bor edi, ularning ikkalasi ham Masudni Reygan doktrinasi boʻyicha AQShning koʻmagiga eng munosib afgʻon qarshilik koʻrsatish yetakchisi sifatida himoya qilishgan[12][13].
Gulbiddin Hikmatyor (Hizb-e Islomi Gulbiddin)
tahrirSovetlarga qarshi urush (1979-89-yillar) davrida Qoʻshma Shtatlar Pokistonga Gulbiddin Hikmatyorning Hizb-e Islomi Gulbiddin partiyasiga koʻp miqdorda Amerika harbiy yordamini yuborishga ruxsat bergan edi[12]. Qoʻshma Shtatlar oʻz mablagʻlari va qurol-yarogʻ taqsimotini Pokiston tomonidan boshqarilishiga ruxsat berdi, bu esa Gulbiddin Hikmatyorga maʼqul kelgan[12][13].
1989-1992-yillarda AQShning Afgʻoniston boʻyicha maxsus vakili Piter Tomsenning soʻzlariga koʻra, Gulbiddin Hikmatyor 1990-yilda Pokistonning xizmatlararo razvedkasi (ISI) tomonidan Afgʻonistonni Pokiston manfaatlari yoʻlida bosib olish va boshqarish uchun yollangan, bu reja uni bekor qilish uchun AQSh bosimi natijasida 1992-yilgacha kechiktirilgan[14].
Abdul Rasul Sayyaf (Itthod-e Islomiy)
tahrirSaudiya Arabistoni yordamidan, xususan, moliyaviy koʻmakdan foyda koʻrganlardan biri Abdul Rasul Sayyaf va uning armiyasi Afgʻonistonni ozod qilish uchun Islomiy ittifoq, shuningdek, Ittehad-e Islami deb ataladi[12][13].
Jaloliddin Haqqoniy (Haqqoniy tarmogʻi)
tahrirSaudiya Arabistonining, xususan, moliyaviy yordamidan yana bir foyda oluvchi, Sovetlarga qarshi urushda arab jangchilari bilan kuchli aloqada boʻlgan Jaloliddin Haqqoniy edi[12][13].
Jalolobod jangi (1989-yil)
tahrir| Afgʻonistonda fuqarolar urushi (1989–1992) | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Afg'onistondagi fuqarolar urushining bir qismi (1989-1992). Jalolobod jangi (1989-yil) | |||||
| |||||
| Raqiblar | |||||
| Afg'oniston demokratik respublikasi Qo'llab-quvvatlash: |
 Afgʻon mujohidlari: Hezb-e Islami Gulbuddin Ittehad-e Islami Arab koʻngillilari | ||||
| Qoʻmondonlar | |||||
| Abdul Rashid Dostum Nur ul-Haq Ulumi |
Abdul Rasul Sayyaf Gulbuddin Hekmatyar Qoʻllab-quvvatlash:  Hamid Gul[17][18]
| ||||
| Kuchlar | |||||
| 15,000 | 10,000
| ||||
| Yoʻqotishlar | |||||
| 3,000 oʻldirilgan[16] | 3,000 oʻldirilgan[19][20]
| ||||
1989-yil bahorida Pokiston razvedka agentligi ISI tomonidan qoʻllab-quvvatlangan[3] Peshovardagi Yetti partiya (Afgʻoniston mujohidlari) ittifoqi Jalolobodga hujum qildi[3][21]. ISI direktori Gul Afg‘onistonda Hikmatyor boshchiligidagi mujohidlar hukumatini[17] qoʻlga olishini istar edi[18].
Tahlilchilar Pokiston Bosh vaziri Benazir Bxutto[17] Afgʻonistonni agʻdarish rejasi haqida butunlay bexabar boʻlganmi yoki bu hujumni qoʻzgʻatuvchilardan biri boʻlganmi degan fikrga qoʻshilmaydi[18]. Tahlilchilardan biri Amerika Qoʻshma Shtatlarining Pokistondagi elchisi Robert B. Okli ham shunday fikrlarni ilgari surgan[18]. Pokiston oldindan Sovet Ittifoqiga qarshi edi, chunki Sovet Ittifoqi uzoq vaqtdan beri Pokistonning mintaqaviy raqibi Hindistonni soʻzsiz qoʻllab-quvvatlagan[18].
Jang boshlanishi
tahrirOperatsiyada Hikmatyorning Hizb-e Islomi Gulbiddin, Abdul Rasul Sayyofning Ittehad-e Islomi va arab jangchilari, jami 10 000 kishi ishtirok etgan. Hujum 1989-yil 5-martda boshlandi va dastlab mujohidlar uchun yaxshi oʻtdi, ular Jalolobod aerodromini qarshi hujumga oʻtkazishdan oldin egallab oldilar[22]. Hukumat qoʻshinlari taslim boʻlishni boshlaganda, ular qurolsiz tinch aholi bilan birga Hikmatyor va Sayyof kuchlari tomonidan qiynoqqa solindi va qatl etildi, bu esa kommunistlarning taslim boʻlish variantini imkonsiz qilib qoʻydi. Shunday qilib, tez orada hujum qiluvchi kuchlar afgʻon armiyasining 11-diviziya tomonidan bunkerlar, tikanli simlar va minalangan maydonlar bilan himoyalangan asosiy pozitsiyalari tomonidan toʻsib qoʻyildi. Hukumat qoʻshinlari oʻsha vaqtda havo hujumiga tayanishlari mumkin edi, chunki Afgʻoniston harbiy-havo kuchlari jang maydonida kuniga 20 marta parvoz qilgan. Bomba tashish uchun oʻzgartirilgan An-12 transport samolyoti mujohidlar qoʻllagan Stinger raketalari masofasidan yuqori balandlikda uchgan, kassetali bombalardan intensiv foydalanilgan[22].
Kobul atrofida joylashtirilgan uchta Skad otishma batareyasi Jalolobod garnizonini qoʻllab-quvvatlash uchun 400 dan ortiq raketalarni otdi. Noaniq boʻlishiga qaramay, bu qurollar mujohidlarning ruhiyatiga qattiq taʼsir koʻrsatdi[23]. May oyining oʻrtalariga kelib, ular Jalolobod mudofaasiga qarshi hech qanday muvaffaqiyatga erisha olmadilar va oʻq-dorilar zahirasi oxiriga yetib qoldi. Iyul oyida ular afgʻon armiyasining Samarxelni qaytarib olishiga toʻsqinlik qila olmadilar va Jalolobod hali ham Najibulla hukumatining boshqaruvi ostida edi. Bu jangda mujohidlar 3000 ga yaqin qurbon bergan[20]. Taxminan 12 000-15 000 tinch aholi halok boʻlgan, 10 000 kishi jang boʻlayotgan hududlardan qochib ketgan[9].
Oqibat
tahrirAmerika va Pokiston kutganidan farqli oʻlaroq, bu jang afgʻon armiyasi Sovet yordamisiz jang qila olishini isbotladi va hukumat tarafdorlarining ishonchini sezilarli darajada oshirdi. Aksincha, hujumda ishtirok etgan mujohidlarning ruhiyati pasayib ketdi va Hikmatyor va Sayyofning koʻplab mahalliy qoʻmondonlari hukumat bilan sulh tuzdilar[24]. ISI zobiti brigada generali Muhammad Yusufning soʻzlariga koʻra, „Jalolobodda jihod hech qachon tiklanmadi“[23]. Xususan, Pokistonning Hikmatyorni ilgari surish rejalari ham zarar koʻrdi. Pokiston hukumati ham, Amerika hukumati ham natijadan norozi edi. Ushbu muvaffaqiyatsizlik natijasida general Hamid Gul Pokiston Bosh vaziri Benazir Bxutto tomonidan darhol ishdan boʻshatildi va uning oʻrniga ISI Bosh direktori lavozimiga general Shamsur Rahmon Kallu tayinlandi. Kallu afgʻon partizanlarini qoʻllab-quvvatlashning klassik siyosatini olib bordi[23]. Shu munosabat bilan u oʻzidan oldingilar Axtar Abdurrahmon va Gul mujohidlar va birinchi marta mujohidlarga toʻgʻridan-toʻgʻri kirish imkoniga ega boʻlgan Amerika maxfiy xizmati oʻrtasida qoʻygan toʻsiqni kesib tashladi. Gul kabi sobiq Pokiston josuslari, bu Qoʻshma Shtatlarga Pokiston manfaatlariga putur yetkazish hamda mujohidlar oʻrtasida nifoq tugʻdirish imkoniyatini berganini (albatta, Pokistonning Hikmatyorni targʻib qilishi ham shunday qilgan) taʼkidlagan edi.
Darhaqiqat, Amerikaning mujohidlarga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsiri, xususan, mustaqil afgʻonlarga nisbatan takabburlik va dushmanlik bilan munosabatda boʻlgan elchi Piter Tomsenning munosabati bilan, u ularni AQShning bevosita nazoratisiz xavfli ekstremistlar deb hisoblagan — mujohidlar birligining har qanday koʻrinishi buzildi. Yunus Xolis, Jaloliddin Haqqoniy kabi mujohidlarning raqiblari Mas’ud va Hikmatyorni birlashtirishga uringan anʼanaviy mustaqil mujohidlar yetakchilari endi Qo‘shma Shtatlar niyatidan shubhalanib, Pokistonga yaqinlashdi. Abdul Haq va Masud kabi boshqalar esa Pokiston bilan munosabatlari keskinlashgani uchun Qoʻshma Shtatlarni afzal koʻrdilar. Abdul Haq kommunistik hukumat va uning jangarilariga dushman boʻlib qolgan boʻlsa-da, Mas’ud sobiq kommunistik arboblar bilan bahsli ittifoq tuzishni davom ettirdi. Mas’ud bu Afgʻonistonni birlashtirishga urinish, deb daʼvo qildi, ammo Hikmatyor kabi dushmanlari buning uchun unga hujum qilishdi. Hikmatyorning tashabbusi Pokiston tomonidan ham qoʻllab-quvvatlandi, shuning uchun 1990 yilga kelib aniq bir-biriga raqobatchi taʼsir doiralar paydo boʻldi — biri Pokiston tomonidan ilgari surilgan Hikmatyor, shuningdek, Xolis, Jaloliddin Haqqoniy kabi boshqa mujohidlar rahbarlari . Ikkinchisi esa Hikmatyorga hamdard boʻlmagan va AQSh tomonidan ilgari surilgan, Mas’ud boshchiligidagi guruh, shuningdek, Abdul Haq kabi Mas’udga hamdard boʻlmagan boshqa rahbarlar.
Hukumat kuchlari 1990-yil aprel oyida Pagmandagi mustahkamlangan majmuaga qarshi hujum paytida oʻzlarining oʻrinlarini yana bir bor isbotladilar[20].
Ichki tanqid
tahrirJalolobod operatsiyasi Ahmad Shoh Masud va Abdul Haq kabi baʼzi mujohidlar yetakchilari tomonidan jiddiy xato sifatida koʻrildi, ular mujohidlarning oddiy urushda yirik shaharni egallash imkoniyatiga ega emasligiga ishonishdi Jalolobodga hujumda na Masud, na Haq ishtirok etmagan. Mas’ud hatto BBC radiosi orqali operatsiya haqida bilganini aytdi. Haq kommunistik tuzumni asta-sekin zaiflashtiradigan va ichki boʻlinishlar tufayli uning qulashiga olib keladigan muvofiqlashtirilgan partizan urushiga intilish tarafdori edi. Abdul Haq ham shunday degan: „Biz, hech qachon urushda magʻlub boʻlmagan afgʻonlar, hech qachon gʻalaba qozonmagan pokistonliklardan harbiy koʻrsatmalar olishimiz kerakmi?“[9] Ahmad Shoh Mas’ud Pokiston va ularning afg‘on izdoshlarining munosabatini tanqid qilib, shunday dedi: „Bizning (Mujohid kuchlarimiz) yagona qo‘mondonlikning yo‘qligidan yetkazilgan zarar aniq. Muvofiqlashtirish umuman yoʻq, bu biz turli jabhalarda bir vaqtning oʻzida hujumlarni boshlamayapmiz. Natijada hukumat oʻz resurslarini jamlab, bizni birma-bir tanlab olishi mumkin. Jalolobodda ham shunday bo‘ldi“[25].
Dushmanlik Jamiyat-i Islomiy vs Hizb-i Islomi Gulbiddin
tahrir1990-yil iyun oyida Logar va Parvonda Ahmadshoh Mas’udning „Jamiyati Islomiy“ va Gulbiddin Hikmatyorning „Hizb-i Islomi Gulbiddin“ o‘rtasidagi janglar har ikki tomondan yuzlab qurbonlarga sabab bo‘ldi[26].
Mujohidlarning Xostni zabt etishi (1991-yil)
tahrirIkki haftadan soʻng (1991-yil 14-31 mart) mujohidlar Afgʻonistonning sharqiy qismidagi Xost shahrini Kobul DRA hukumati tomonidan bosib oldilar. Jang Jaloliddin Haqqoniy boshchiligidagi Milliy Qoʻmondonlar Shoʻrosi (MQM) tomonidan va „Yetti partiya“ (mujohidlar) ittifoqining barcha partiyalari vakillari, jumladan Gulbiddin Hikmatyor va Abdul Rasul Sayyof bilan tashkillashtirilgan. Mujohidlarning bu yerda muvaffaqiyat qozonishining sabablaridan biri Sovet Armiyasi mamlakatni tark etgandan soʻng Xostdagi hukumat qoʻshinlarini havo orqali taʼminlash juda qiyin boʻlgan edi. Hukumat garnizoni taʼminoti tugagach, DRA qoʻshinlari mujohidlarga ommaviy ravishda taslim boʻlishdi[3].
Oʻn bir yillik qamaldan soʻng Xost 1991-yil 11-aprelda kommunistik garnizonning muzokaralar yoʻli bilan taslim boʻlishi ortidan Afgʻonistonning sharqida boʻlgan Jaloliddin Haqqoniy qoʻshinlari qoʻliga oʻtdi. Bu kelishilgan saʼy-harakatlar boʻlib, yakuniy zarba Ibrohim Haqqoniyga oʻsha paytda chet elda mablagʻ yigʻish va aloqalarni toʻplash uchun boʻlgan Jaloliddinning yordamchisi sifatida harakat qilgan. Komendant Gul ogʻa qo‘lga tushdi. Mujohid jangchilari amnistiya va yumshoq muomala taklif qilgani uchun garnizonning koʻp qismi tomonlarini oʻzgartirgan, bu qisman Haqqoniyning mohir diplomatiyasidan dalolatdir. Baʼzi Pokiston nashrlari Haqqoniy va Pokiston askarlari oʻrtasidagi oʻxshash yaqin munosabatlarga qaramay, Hikmatyor rahbar sifatida harakat qilganini daʼvo qilganida, Haqqoniy kuchlari jiddiy gʻazablandi. Oʻsha paytda Pokiston 1994-yilgacha Tolibon harakatiga oʻtgunga qadar ularning asosiy vakili boʻlgan Hikmatyorni qattiq qoʻllab-quvvatlagan edi. Biroq, pokistonlik faxriy muxbir Rahimula Yusufzay bu umumiy rahbar sifatida Jaloliddin Haqqoniy bilan kelishilgan saʼy-harakatlar boʻlganini tasdiqladi. Haqqoniy, shuningdek, ashaddiy raqiblar Mas’ud va Hikmatyor oʻrtasida vositachilik qilishni taklif qildi, ammo bu hech qanday natija bermadi.
Najibulla hukumati zaiflashdi (1990-yil mart — 1992-yil yanvar)
tahrirIchki kelishmovchiliklar
tahrirHarbiy muvaffaqiyatlarga qaramay, prezident Muhammad Najibullohning kommunistik rejimi hali ham oʻzining anʼanaviy ichki boʻlinishlari, yaʼni Xalq va Parcham fraksiyalari oʻrtasidagi qarama-qarshilikdan qiynalib qoladi.
DRA mudofaa vaziri Shahnavaz Tanai Najibullohning mujohidlar bilan milliy yarashuv siyosatiga rozi emas. Bundan tashqari, u oʻzining xalq fraksiyasi Najibullaning Parcham foydasiga hokimiyat ulushini yoʻqotayotganiga amin boʻldi. Shu sabablarga koʻra u Gulbiddin Hikmatyor bilan yashirin muzokaralarga kirishib, Najibullohga qarshi fitna uyushtirdi. 1990-yil 6-martda boshlangan davlat toʻntarishi Najibulloni deyarli oʻldirishiga qaramay muvaffaqiyatsizlikka uchradi va Tanay Pokistonga qochishga majbur boʻldi va u yerda Hikmatyorga qoʻshildi. Najibulla qo‘shinni Tanay tarafdorlaridan tozalashni buyurgach, qattiq qatag‘on boshlandi. Keyingi janglarda bir nechta aeroportlar bombardimon qilindi, 46 ta harbiy samolyotga zarar yetkazildi[27]. Bu holatlar Najibullaning shubhalarini kuchaytirdi va uni hukumat apparati emas, balki o‘zining shaxsiy ittifoqchilari orqali boshqarishiga olib keldi, bu esa Xalqis va Parchamis o‘rtasidagi kelishmovchilikni yanada chuqurlashtirdi.
Iqtisodiy inqiroz
tahrir1992-yilga kelib Afg‘oniston og‘ir ahvolda edi. Afgʻonistonning yagona eksporti boʻlgan tabiiy gaz zaxiralari 1989-yildan beri kamayib ketgan va bu mamlakatni butunlay Sovet yordamiga qaram qilib qoʻygan edi. Bu yiliga 230 000 tonna oziq-ovqat mahsulotini tashkil etardi, ammo 1991-yilga kelib, Sovet iqtisodiyotining oʻzi sustlashib, Sovetlarga oʻz majburiyatlarini bajarishga toʻsqinlik qildi.
1991-yil avgust oyida hokimiyatga kelganidan soʻng, Boris Yelsin Najibulla rejimiga toʻgʻridan-toʻgʻri yordam koʻrsatish toʻxtatilishini eʼlon qildi. 1992-yil yanvar oyida rejimning omon qolishi uchun muhimligini isbotlagan Afgʻoniston Harbiy-havo kuchlari yoqilgʻi yetishmasligi sababli endi hech qanday samolyotni boshqara olmadi. Armiya oziq-ovqat taqchilligi tufayli zaiflashdi, bu 1990-1991-yillarda dezertirlik darajasining 60 foizga oshishiga olib keldi[27].
Koʻpgina topshiriqlarda armiyaning oʻrnini bosadigan hukumatparast militsiyalar oʻz kuchlarini saqlab qolish uchun yetarli qurol yetkazib bera olsagina, rejimga sodiq qolishdi. Sovet yordami tugashi bilan hukumat bu talablarni qondira olmadi va militsiyalarning sadoqati soʻna boshladi.
Nihoyat, kommunist general Abdul Rashid Doʻstum va Ahmad Shoh Masud oʻrtasidagi muzokaralardan soʻng Junbish militsiyasi mujohidlarga oʻtib ketdi. Vaziyatning bu teskari oʻzgarishi holatni qarshilik tarafiga aylantirdi va Najibullani isteʼfoga chiqishga majbur qildi.
Najibulloning zaiflashishi, mujohidlarning koalitsiyaga kirishi (1992-yil mart)
tahrir
1991-yil oxirida Sovet Ittifoqi parchalanib, Rossiya Afgʻonistonga yoqilgʻi yetkazib berishni toʻxtatishga qaror qildi. 1992-yilga kelib Afgʻoniston prezidenti Muhammad Najibulloh rejimi qulay boshladi[28].
1992-yil 18-martda Najibullo neytral muvaqqat hukumatga yoʻl ochish uchun isteʼfoga chiqishga tayyorligini eʼlon qildi. Bu qadam uni davlatdagi ichki nazoratini yoʻqotdi; uning hukumati bir necha fraksiyalarga boʻlinib ketdi. Afg‘oniston milliy armiyasi generali Abdul Rashid Do‘stum ertasi kuni Hizb-i Vahdat va Jamiyat-e Islomiy mujohid kuchlari bilan ittifoq tuzdi va Mozori Sharifni nazoratga oldiManba xatosi: The opening <ref> tag is malformed or has a bad name.
Bir paytlar BMT va bir qancha afgʻon mujohidlari partiyalarining yuqori martabali rahbarlari Pokistonning Peshovar shahrida yangi milliy afgʻon koalitsion hukumatini tuzishga urinib koʻrishga qaror qilishdi[29]. Afgʻonistondagi yana bir mujohid[30] Gulbiddin Hikmatyor-urush qoʻmondoni, Sovet-Afgʻon urushi (1979-89) davrida Qoʻshma Shtatlar va Pokiston tomonidan qoʻllab-quvvatlangan va Afgʻonistonni bosib olish uchun Pokiston ISI tomonidan yollangan boʻlishi mumkin deb taxmin qilingan. ko‘p o‘tmay u[29] Kobulni yolg‘iz qo‘lga kiritishni rejalashtirgan. Mujohidlar yetakchisi Ahmadshoh Masud radioga yozib olingan suhbatda Hikmatyorni muzokaraga kirishishga taklif qilgan, biroq Hikmatyor shunday javob bergan: "Yalang‘och qilichimiz bilan Kobulga yo‘l olamiz. Bizni hech kim toʻxtata olmaydi. . . . Nega biz rahbarlar bilan uchrashishimiz kerak? "[31][32].
Qoʻshinlar Kobulga yaqinlashmoqda (1-14-aprel)
tahrir1992-yil 10-aprelda Birlashgan Millatlar Tashkiloti mujohid partiyalariga 15-aprelda prezident Muhammad Najibullodan rasmiy suverenitetni qabul qilish uchun muvaqqat kengash tuzish rejasini taqdim etdi, ular buni maʼqulladilar[30]. Rejaga koʻra, BMT 15-aprel kuni oʻsha muvaqqat jamoat va qabila yetakchilari kengashini Kobulga uchib, soʻngra Najibulloni Kobuldan va Afgʻonistondan chiqarib yuborishi kerak edi[30]. Butun jarayon davomida mujohid kuchlari Kobuldan tashqarida qolishi kerak edi[30].
Ammo 14-aprel kuni Ahmadshoh Masud oʻzining Jamiyat-i Islomiy qoʻshinlari bilan Kobul shimolidagi Parvon viloyatining bir qismini bosib oldi va Kobul atrofida 20 000 ga yaqin askarini joylashtirdi[28]. Aprel oyi o‘rtalariga kelib Mas’ud qo‘shinlari (Jamiyat)[30] Abdul Rashid Do‘stum (Junbish-e Melli-ye Islomiy)[30], Harakat[33] va Sayyid Mansor boshchiligidagi baʼzi ismoiliy qo‘shinlari bilan birga [33] Kobuldan 70 km shimolda joylashgan[30][33] Bagram aviabazasini nazoratga oldi.
Gulbiddin Hikmatyor oʻzining Hizb-e Islomi Gulbiddin qoʻshinlari bilan Kobulning janubiy chegaralarida harakatga tushdi[30]. Chiqib ketgan hukumat kuchlari oʻsha mujohidlarning uchta partiyasi: Jamiyat-e Islomiy, Junbish-e Melli-ye Islomiy va Hizb-e Islomi Gulbiddin taraflarini tanlab, Kobulga kirishga qaror qilgan taqdirda ularga yordam berishni taklif qilishdi[34].
Hizb-i Islomi Gulbiddin Kobulga bostirib kirishi (15-23-aprel)
tahrir1992-yil 15-aprelda Prezident Muhammad Najibullo 10-apreldagi rejadagi oʻz rolini bajarishga tayyor edi (yuqoriga qarang), lekin mujohidlar partiyalari endi yoʻq edi: ularning baʼzilari endi oʻsha 10-apreldagi kelishuvga qarshi chiqishdi[30]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti 15-aprel kuni rejalashtirilganidek, muvaqqat kengashni Kobulga olib bormadi. Aftidan, Pokistonda bunday kengash boʻyicha muzokaralar hali ham choʻzilib ketgan edi[30].
16-aprelda Najibullo toʻrtta oliy generaldan iborat koalitsiya tomonidan agʻdarilgan, ular BMT vositachiligidagi tinchlik rejasini[35] qoʻllab-quvvatlaganliklarini bildirishgan, biroq mujohidlar yetakchisi Ahmadshoh Masudni darhol Kobulga yangi davlat rahbari sifatida kirishga taklif qilishgan. BMT va mujohidlar koalitsiyasining Peshovardagi muzokaralarini Masud rad etdi[32]. Mudofaa vaziri oʻrinbosari Muhammad Nabi Azimiy Afgʻoniston milliy televideniyesida chiqish qilib, „Vatandoshlarimni ishontirib aytamanki, bizda yaqin kelajakda tinchlik boʻladi. Endi urush kerak emas“ [35] degan edi. 1992-yil 17-apreldan Abdul Rashid Doʻstum qoʻshinlari Kobul xalqaro aeroportini nazorat qilishdi[36]. Gulbiddin Hikmatyor 17-aprel kuni Kobulga yaqinlashib, „agar hozirgi maʼmuriyat hokimiyatni mujohidlarga oʻtkaza olmasa“ shaharga hujum qilish bilan tahdid qilgan edi[35]. Koʻp oʻtmay, Pushtun hukumati amaldorlari Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddin kuchlarini Kobulga kiritishga harakat qildilar[37].
Kobulda militsiya jangi (24-27-aprel)
tahrir1992-yil 24-aprelga kelib, „Hizb-e Islomi Gulbiddin“ rahbari Gulbiddin Hikmatyor Kobulni nazorat ostiga olib, Hikmatyor diktaturasi[30][38] oʻrnatish arafasida edi, bu esa Ahmadshoh Mas’ud va Abdulrashid Do‘stum qo‘shinlarining ham shaharga kirib kelishiga sabab bo‘ldi.
25-aprelda Hikmatyor ittifoqchilari bilan Kobulni bosib olishga harakat qildi[39]. Ammo Mas’ud va Doʻstum kuchlari kuchliroq boʻlib, 27-aprelgacha Hikmatyorni qattiq janglar bilan Kobuldan chiqib ketishga majbur qildi[39][28]. Shoshilinch ravishda Peshovarda (Pokiston) muhokama qilayotgan mujohid partiyalari (Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddinni ular tarkibiga kirmagan) 26-aprelda eʼlon qilgan Peshovar kelishuvlari[39] boʻyicha kelishib oldilar[30]. 1992-yil 28-apreldan 28-iyungacha xizmat qiladigan muvaqqat prezident Sibghatulloh Mojaddediy yoki Mujaddidiy (diniy yetakchi) etib tanlandi[39]. Jamiyat rahbari Burhoniddin Rabboniy undan keyin 28-oktabrgacha muvaqqat prezident lavozimini egallaydi, shuningdek, 1992-yilda milliy shura muvaqqat konstitutsiyani[39] ratifikatsiya qilishi va oʻn sakkiz oy muddatga muvaqqat hukumatni saylashi, keyin esa saylovlar oʻtkazishi kerak edi[30]. Ushbu Peshovar kelishuvlarida Ahmadshoh Masud Mujaddidiy hukumati uchun muvaqqat mudofaa vaziri etib tayinlandi[30].
1992-yil 27-aprelga kelib Hikmatyorning Hizb-i Islomi Gulbiddin kuchlari Kobuldan janubga itarib yuborildi, ammo Jamiyat va Junbish bilan raqobatlashadigan yangi mujohid guruhlari (Ittehad-e Islomi, Hizb-i Vahdat, Harakat) Kobulga kirib keldilar, ularning barchasi shaharni boʻlib tashladi. bu hali ham katta zarar koʻrmagan[30]. Muvaqqat Mujaddidiy hukumati 1992-yilning 28-aprelidayoq Kobul va Afgʻoniston ustidan toʻliq hokimiyat uchun kurashayotgan bir-biriga qarama-qarshi guruhlar tufayli falaj boʻlgan edi[39].
Oqibat
tahrir1992-yil aprel oyining qolgan qismida va may-iyun oylarida Kobulni nazorat qilish uchun fuqarolar urushi avj oldi, kamida beshta armiya, ularning aksariyati mujohidlar (islomiy qarshilik partiyalari), xorijiy davlatlar yoki razvedka agentligi tomonidan homiylik qilingan: Hizb- e Islomi Gulbiddin, Jamiyat-i Islomiy, Junbish-i Milliy, Ittehad-i Islomiy va Hizb-i Vahdat. 1992-yil oxiriga kelib, minglab odamlar halok boʻldi, yarim million aholi Kobulni tark etdi, shahar jiddiy zarar koʻrdi. Guruhlar ittifoq tuzib, ularni buzardi, tinchlik kelishuvlariga urinishlar boʻldi va ularning hammasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Urush butun Afgʻoniston boʻylab tarqaldi. 1994-yil noyabr oyida voqea joyiga islomdan ilhomlangan yangi guruh va armiya, Tolibon kirib keldi. Ular asta-sekin ustunlikka erishdilar va 1996-yil sentabrda Kobulni egalladilar. Tolibonga qarshi turish uchun qolgan yagona guruh 1996-2001-yillarda Tolibon bilan toʻqnashuvda qatnashgan Jamiyat-i Islomiy edi. Ular mamlakatni shimoli-sharqiy tomondan mudofaa qilishdi va Tolibon koʻp urinsa-da butun Afgʻonistonni nazorat qila olmadi.
Tolibon Afgʻonistonning katta qismini 2001-yil oktabrigacha boshqargan, shundan soʻng ular Amerika Qoʻshma Shtatlari Shimoliy Alyans bilan Jamiyat-i Islomiy, Shura-i Nazar, Junbish-i Milliy, Islomiy va Hizb-e Vahdat, Sharqiy Shura, Harakatdan iborat koalitsiya tomonidan hokimiyatdan tushirilgan. BMT va AQSh 2014-yilda Ashraf Gʻani oʻrniga Hamid Karzay boshchiligidagi yangi hukumatni qoʻllab-quvvatladi. Shunga qaramay, 2021-yil avgustiga kelib, Tolibon yana Afg‘oniston ustidan nazoratni o‘z qo‘liga oldi va o‘z Islom Amirligini qayta tikladi.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 „Lessons of the Soviet Withdrawal from Afghanistan - Middle East Policy Council“. www.MEPC.org. Qaraldi: 2017-yil 17-may.
- ↑ 2,0 2,1 Jefferson 2010, s. 245.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 „'Mujahidin vs.“. 2018-yil 2-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-iyul.
- ↑ 4,0 4,1 Marshall. „Phased Withdrawal, Conflict Resolution and State Reconstruction“ (2006). 2007-yil 1-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-fevral.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Gould, Elizabeth. „Gulbuddin Hekmatyar – The Master of Darkness“. Huffington Post (2010-yil 5-aprel).
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-YGVQm_fALY
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-YGVQm_fALY
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-YGVQm_fALY
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Roy Gutman. How We Missed the Story: Osama Bin Laden, the Taliban and the Hijacking of Afghanistan. United States Institute of Peace Press, 2008 — 304-bet. ISBN 978-1-60127-024-5.
- ↑ Dixon, Norm. „Revolution and counter-revolution in Afghanistan“. www.greenleft.org (2001-yil 12-dekabr). 2012-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-iyul.
- ↑ Marshall, p. 3
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Phillips, James A. (May 18, 1992).
- ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Johns, Michael (January 19, 2008).
- ↑ Tomsen, Peter. The Wars of Afghanistan: Messianic Terrorism, Tribal Conflicts, and the Failures of Great Powers. PublicAffairs, 2011 — 405–408-bet. ISBN 978-1-58648-763-8.
- ↑ „AFGHANISTAN REBELS LOSE KEY BATTLE“. Washington Post (1989-yil 8-iyul). Qaraldi: 2019-yil 20-dekabr. „It also is a setback to the U.S.-Pakistani policy that supports the guerrillas in their fight against the Kabul government of President Najibullah.“.
- ↑ 16,0 16,1 „The Lessons Of Jalalabad; Afghan Guerrillas See Weaknesses Exposed“. New York Times (1989-yil 13-aprel). „Casualties have been high on both sides. Government troops have been reduced by heavy guerrilla shelling and rocketing from 12,000 to 9,000, Western diplomats say....The Afghan Air Force is said to be taking advantage of the fact that, probably for the first time in the war, guerrilla forces are concentrated in static positions, which make them easier bombing targets.“.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 Nasir, Abbas „The legacy of Pakistan's loved and loathed Hamid Gul“. Al-Jazeera (2015-yil 18-avgust). — „His commitment to jihad – to an Islamic revolution transcending national boundaries, was such that he dreamed one day the "green Islamic flag" would flutter not just over Pakistan and Afghanistan, but also over territories represented by the (former Soviet Union) Central Asian republics. After the Soviet withdrawal from Afghanistan, as the director-general of the Pakistan's intelligence organisation, Inter-Services Intelligence (ISI) directorate, an impatient Gul wanted to establish a government of the so-called Mujahideen on Afghan soil. He then ordered an assault using non-state actors on Jalalabad, the first major urban centre across the Khyber Pass from Pakistan, with the aim capturing it and declaring it as the seat of the new administration. This was the spring of 1989 and a furious prime minister, Benazir Bhutto – who was kept in the dark by ... Gul and ... Mirza Aslam Beg – demanded that Gul be removed from the ISI.“. Qaraldi: 2017-yil 4-yanvar.
- ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 Kaplan, p. 178
- ↑ Lansford, Tom. Afghanistan at War: From the 18th-Century Durrani Dynasty to the 21st Century. ABC-CLIO, 16 February 2017 — 228-bet. ISBN 9781598847604.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Marshall, p. 7
- ↑ Nasir, Abbas. „The legacy of Pakistan's loved and loathed Hamid Gul“. Al-Jazeera (2015-yil 18-avgust). Qaraldi: 2017-yil 4-yanvar. „His commitment to jihad – to an Islamic revolution transcending national boundaries, was such that he dreamed one day the "green Islamic flag" would flutter not just over Pakistan and Afghanistan, but also over territories represented by the (former Soviet Union) Central Asian republics. After the Soviet withdrawal from Afghanistan, as the director-general of the Pakistan's intelligence organisation, Inter-Services Intelligence (ISI) directorate, an impatient Gul wanted to establish a government of the so-called Mujahideen on Afghan soil. He then ordered an assault using non-state actors on Jalalabad, the first major urban centre across the Khyber Pass from Pakistan, with the aim capturing it and declaring it as the seat of the new administration. This was the spring of 1989 and a furious prime minister, Benazir Bhutto – who was kept in the dark by ... Gul and ... Mirza Aslam Beg – demanded that Gul be removed from the ISI.“.
- ↑ 22,0 22,1 Wright, Lawrence. The Looming Tower: Al-Qaeda and the Road to 9/11. New York: Random House, 2006. ISBN 9780375414862.
- ↑ 23,0 23,1 23,2 Yousaf, Mohammad. „Afghanistan – The bear trap – Defeat of a superpower“. sovietsdefeatinafghanistan.com. 2007-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-iyul.
- ↑ „Rebels without a cause“. PBS (1989-yil 29-avgust). 2012-yil 10-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-iyul.
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=-YGVQm_fALY
- ↑ Saikal, Amin. Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival. I.B.Tauris, 2012 — 214-bet. ISBN 9781780761220. Qaraldi: 2014-yil 2-noyabr.
- ↑ 27,0 27,1 Marshall, p. 8
- ↑ 28,0 28,1 28,2 Corwin, Phillip.
- ↑ 29,0 29,1 Saikal (2004).
- ↑ 30,00 30,01 30,02 30,03 30,04 30,05 30,06 30,07 30,08 30,09 30,10 30,11 30,12 30,13 30,14 Sifton, John (6 July 2005). Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity (chapter II, Historical background) (Report). Human Rights Watch. https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#7ea268.Sifton, John (6 July 2005).
- ↑ Grad, Marcela. Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader. Webster University Press, 2009. ISBN 978-0-9821615-0-0.
- ↑ 32,0 32,1 Gutman (2008).
- ↑ 33,0 33,1 33,2 „The Fall of Kabul, April 1992“. Library of Congress.
- ↑ https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#7ea268
- ↑ 35,0 35,1 35,2 'Afghan guerrillas order Kabul Army to surrender city'.
- ↑ http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+af0120)
- ↑ https://www.hrw.org/report/2005/07/06/blood-stained-hands/past-atrocities-kabul-and-afghanistans-legacy-impunity#7ea268
- ↑ Urban, Mark. „Afghanistan: power struggle“. PBS (1992-yil 28-aprel). 2007-yil 9-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 27-iyul.
- ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 39,5 'The Peshawar Accord, April 25, 1992'.
Adabiyotlar
tahrir- Gutman, Roy. How We Missed the Story: Osama Bin Laden, the Taliban, and the Hijacking of Afghanistan. US Institute of Peace Press, 2008. ISBN 978-1-60127-024-5.
- Jefferson, Thomas. Afghanistan: A Cultural and Political History. Princeton University Press, 2010. ISBN 978-0-691-14568-6.
- Kaplan, Robert D. (2001); Soldiers of God: With Islamic Warriors in Afghanistan And Pakistan; Vintage Departures; ISBN 1-4000-3025-0.
- Saikal, Amin. Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival. I.B.Tauris, 2004. ISBN 978-0-85771-478-7.
Havolalar
tahrir- Afgʻoniston — yoʻqotilgan gʻalaba (hujjatli film) BBC tomonidan
(toʻgʻridan-toʻgʻri 1989-yildan boshlab, keyingi tartibsizliklarning boshlanishini tushuntiruvchi hujjatli film)
- Mas’udning Hikmatyor bilan suhbati (asl hujjat 1992 yil)
- Nagakura Xiromi tomonidan „Qoʻmondon Masudning kurashi“ (hujjatli film)
(1992-yildan, kommunistik rejim qulaganidan bir oy oʻtgach, Hikmatyor Pokiston koʻmagida Kobulni kuchli bombardimon qilishni boshlashdan oldin Kobulning janubiy chekkasiga qaytarilganidan keyin)