Vikipediya

Amundsen dengizi

Amundsen dengizi Antarktidaning gʻarbiy qismidagi Mari Berd yerlari yaqinidagi Janubiy okeanning bir qismida joylashgan. U sharqda Cape Flying Fish (Tyurston orolining shimoli-gʻarbiy uchi) va gʻarbda Sipl orolidagi Cape Dart oʻrtasida oʻrnashgan. Cape Flying Fish Amundsen dengizi va Bellingshausen dengizi oʻrtasidagi chegarani belgilab beradi. Keyp Dartning gʻarbiy qismida Amundsen va Ross dengizlari oʻrtasida Janubiy okeanning marginal dengizi yoʻq. Kapitan Nils Larsen boshchiligidagi 1928—1929-yillardagi Norvegiya ekspeditsiyasi 1929-yil fevralida ushbu hududni oʻrgana turib suv havzasi nomini norvegiyalik qutb tadqiqotchisi Roald Amundsen ismi bilan atay boshlagan[1].

Antarktidagi Amundsen dengizi hududi
Amundsen dengizi suvida suzuvchi Antarktika aysbergi, 2009-yil oktyabr.

Dengiz asosan muz bilan qoplangan va uning ichiga Thwaites muzligining bir qismi chiqib turadi. Amundsen dengiziga tushadigan muz qatlami oʻrtacha 3 km (1.9 mi) ga yaqin qalinlikka ega boʻlib, bu taxminan Texas shtatining kattaligiga teng. Mazkur hudud Amundsen dengizi embaymenti (ASE) deb nomlanadi hamda Gʻarbiy Antarktika muz qatlamining uchta asosiy muzli drenaj havzalaridan birini tashkil qiladi.

Embayment

tahrir
 
Tasvirning oʻng tomonidagi Pine-Aylend koʻrfazidagi Payn- Aylend muzligidan Thwaites muzligidan uzilgan yirik B-22 aysbergi va B-21 aysbergining qoldiqlari

Amundsen dengiziga oqib tushadigan muz qatlamining qalinligi oʻrtacha 3 km (1.9 mi) ni tashkil etadi. Bu taxminan Texas shtatining kattaligiga teng va Amundsen dengizi embaymenti (ASE) sifatida tanilgan. U Gʻarbiy Antarktika muz qatlamining uchta asosiy muz drenaj havzalaridan birini, shuningdek, Ross dengizi hamda Weddell dengizi qirgʻogʻini tashkil etadi.

Baʼzi olimlar bu mintaqa Gʻarbiy Antarktika muz qatlamining „zaif qism“ boʻlishi mumkinligini taxmin qilishadi. Amundsen dengiziga quyiladigan Pine oroli va Thwaites muzliklari Antarktidaning eng katta beshlik muzliklarining ikkitasi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning xabar berishicha, 2000-yillarning oʻrtalaridan boshlab bu muzliklarning oqimi koʻpaygan; agar ular butunlay erib ketsa, global dengiz sathi taxminan 0.9–1.9 metr (3.0–6.2 fut) ga koʻtariladi. Boshqa tadqiqotchilar ushbu muzliklarning yoʻqolishi butun Gʻarbiy Antarktika muz qatlamini va ehtimol Sharqiy Antarktika muz qatlamining qismlarini beqarorlashtirishi mumkinligini taxmin qilishgan[2].

2004-yilgi tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Amundsen dengizidagi muz tez erishi va yoriqlar bilan ajralib ketganligi sababli, dengizdagi muz shelfi „besh yil ichida“ qulab tushishi kerak edi. Tadqiqot dengiz sathining Gʻarbiy Antarktika muz qatlamidan 1.3 m (4.3 ft) ga koʻtarilishini Amundsen dengizidagi barcha dengiz muzlari erigach boʻlishini prognoz qilgan[3].

2005-yilda Britaniya Antarktika tadqiqoti tomonidan oʻtkazilgan oʻlchovlar shuni koʻrsatadiki, Amundsen dengizi qirgʻogʻiga muz tushirish darajasi yiliga 250 km3 ni tashkil etadi. Barqaror oqim tezligini hisobga olsa, buning oʻzi global dengiz sathining yiliga 0,2 mm koʻtarilishi uchun yetarli edi[4].

Gudzon togʻlari yaqinidagi Pine oroli muzligidan shimolda subglasial vulqon aniqlangan. U oxirgi marta taxminan 2200 yil oldin otilgan, bu muz ichida keng tarqalgan kul konlari orqali aniqlangan. Mazkur vulqon harakati Antarktidada avvalgi 10 ming yillikda sodir boʻlgan eng katta otilish hisoblanadi[5][6]. Vulqon faolligi muzlik oqimining kuzatilgan oʻsishiga yordam berishi mumkin edi[7], garchi eng mashhur nazariya bu oqim okean suvining isishi tufayli ortganligini taʼkidlasa-da ayrim olimlar shunga ishonishgan[8][9]. Bu okean suvlarining global isish taʼsir qilishi mumkin boʻlgan bosim tizimlarining oʻzgarishi, chuqur okean suvining koʻtarilishi tufayli isishi mumkin[10].

 
Amundsen dengizi Janubiy okeanning bir qismi sifatida

2010-yil yanvar oyida modellashtirish boʻyicha tadqiqot Pine Island muzliklarining „burilish nuqtasi“ 1996-yilda oʻtgan boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi, 2100-yilga kelib muzlikning 200 kilometr (120 milya) orqaga chekinish mumkin, bu esa mos ravishda 24 cm (0.79 ft) likdengiz sathining koʻtarilishiga sabab boʻlishi mumkin[11]. Bu taxminlar konservativ boʻlishi taklif qilingan. Modellashtirish tadqiqotida, shuningdek, „Haqiqiy Pine Island muzligining murakkab, uch oʻlchovli tabiatini hisobga olgan holda … […] modeli haqiqatning juda qoʻpol tasviri boʻlishi mumkin“ deya tariflanadi[12].

2023-yilda oʻtkazilgan tadqiqotlardan xulosa qilinishicha, 1996—2021-yillarda hududda 3,3 trillion tonna muz yoʻqolib, dengiz sathi 9 millimetrga koʻtarilgan.

Pine Island koʻrfazi

tahrir

Pine Island Bay (74°50′S 102°40′W / 74.833°S 102.667°W / -74.833; -102.667) — taxminan 40 milya (64 km) uzunligi va 30 milya (48 km) kenglikka ega boʻlgan hudud boʻlib, unga Amundsen dengizining janubi-sharqiy chekkasidagi Pine oroli muzligining muzlari oqib boradi. U 1946-yil dekabr oyida Amerika Qoʻshma Shtatlari Harbiy-dengiz kuchlarining (USN) HIGHJUMP operatsiyasi tomonidan olingan aerofotosuratlardan tasvirlangan va USS Pine orolining Antarktika nomlari boʻyicha maslahat qoʻmitasi tomonidan nomlangan. Dengiz samolyoti tenderi va USN HIGHJUMP operatsiyasining sharqiy ishchi guruhining flagmani ayni shu hududda joylashgan[13].

Rassell Bay

tahrir

Rassell Bay (73°27′S 123°54′W / 73.450°S 123.900°W / -73.450; -123.900) Amundsen dengizining janubi-gʻarbiy qismidagi juda ochiq koʻrfaz boʻlib, Siple orolining shimoliy tomonlari, Getz muzliklari va Karni orollari boʻylab, Pranke orolidan Keyp Geytsga qadar choʻzilgan. U 1959—1966-yillardagi tadqiqotlar va USN havo fotosuratlari asosida Amerika Qoʻshma Shtatlari Geologiya xizmati tomonidan xaritaga kiritilgan va 1957—1958-yilgi IGY davridan keyingi davrda dengiz operatsiyalari boshligʻi oʻrinbosari admiral Jeyms S.Rassel uchun Antarktika nomlari boʻyicha maslahat qoʻmitasi tomonidan nomlangan[14].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ [[[:Andoza:Gnis3]] „Amundsen Sea“]. Geographic Names Information System. United States Geological Survey. Qaraldi: 23-oktabr 2011-yil.
  2. ↑ Pearce, Fred. With Speed and Violence: Why scientists fear tipping points in climate change. Beacon Press Books, 2007. ISBN 978-0-8070-8576-9. 
  3. ↑ Flannery, Tim F.. The Weather Makers: How man is changing the climate and what it means for life on Earth. HarperCollins, 2006 — 356-bet. ISBN 978-0-00-200751-1. 
  4. ↑ Strom, Robert „The Melting Earth“, . Hot House: Global Climate Change and the Human Condition. Coprenicus Books, 2007 — 302-bet. 
  5. ↑ Black, Richard. „Ancient Antarctic eruption noted“. BBC News. London: BBC (20-yanvar 2008-yil). Qaraldi: 22-oktabr 2011-yil.
  6. ↑ Corr, H. F. J.; Vaughan, D. G. (2008). „A recent volcanic eruption beneath the West Antarctic ice sheet“. Nature Geoscience. 1-jild, № 2. 122–125-bet. Bibcode:2008NatGe...1..122C. doi:10.1038/ngeo106.
  7. ↑ Mosher, Dave „Buried Volcano Discovered in Antarctica“. Imaginova Corp. LiveScience.com (20-yanvar 2008-yil). Qaraldi: 11-aprel 2009-yil.
  8. ↑ Payne, A. J.; Vieli, A.; Shepherd, A. P.; Wingham, D. J.; Rignot, E. (2004). „Recent dramatic thinning of largest West Antarctic ice stream triggered by oceans“. Geophysical Research Letters. 31-jild, № 23. L23401-bet. Bibcode:2004GeoRL..3123401P. CiteSeerX 10.1.1.1001.6901. doi:10.1029/2004GL021284.
  9. ↑ Shepherd, A. P.; Wingham, D. J.; Rignot, E. (2004). „Warm ocean is eroding West Antarctic Ice Sheet“ (PDF). Geophysical Research Letters. 31-jild, № 23. L23402-bet. Bibcode:2004GeoRL..3123402S. doi:10.1029/2004GL021106.
  10. ↑ Thoma, M.; Jenkins, A.; Holland, D.; Jacobs, S. (2008). „Modelling Circumpolar Deep Water intrusions on the Amundsen Sea continental shelf, Antarctica“ (PDF). Geophysical Research Letters. 35-jild, № 18. L18602-bet. Bibcode:2008GeoRL..3518602T. doi:10.1029/2008GL034939.
  11. ↑ Barley, Shanta „Major Antarctic glacier is 'past its tipping point'“. Reed Business Information Ltd. New Scientist (2010-yil 13-yanvar). 2010-yil 16-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2010-yil 17-yanvar.
  12. ↑ Katz, R. F.; Worster, M.G. (2010). „Stability of ice sheet grounding lines“. Proceedings of the Royal Society A. 466-jild, № 2118. 1597-bet. Bibcode:2010RSPSA.466.1597K. doi:10.1098/rspa.2009.0434.
  13. ↑ [[[:Andoza:Gnis3]] „Pine Island Bay“]. Geographic Names Information System. United States Geological Survey. Qaraldi: 23-oktabr 2011-yil.
  14. ↑ [[[:Andoza:Gnis3]] „Russell Bay“]. Geographic Names Information System. United States Geological Survey. Qaraldi: 23-oktabr 2011-yil.

Adabiyotlar

tahrir
  • Lubin, Dan. Polar Remote Sensing. New York: Springer, 2006. 
  • Avoiding Dangerous Climate Change Schnellnhuber: . Cambridge: Cambridge University Press, 2006. 

Havolalar

tahrir

73°S 112°W / 73°S 112°W / -73; -112

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Amundsen_dengizi&oldid=3757701" dan olindi