Arabshohiylar (Shayboniylar) turkiy - moʻgʻul sulola vakillari (oʻzbek)[1][2]
Xorazm va Shimoliy Xurosonda hukmronlik qilgan Chingiziylar sulolasi[3], boshqa shayboniylar singari Joʻchi Shibonning uchinchi oʻgʻlidan boʻlgan. Arabshohiylar nomini Poʻlatning oʻgʻli Arab Shoh sharafiga qoʻyishgan. Arabshohiylar Mangu-Temurning oʻgʻli Poʻladdan kelib chiqqan[4] Mangu-Temur Badaqulning oʻgʻli, Badaqul Joʻchi-Buqaning oʻgʻli, Joʻchi-Buqa Bahodirning oʻgʻli, Bahodir oʻz navbatida Shibonning oʻgʻli edi.[5]
Shuningdek, tarixiy adabiyotlarda “Yodgoriylar” nomi 1468-1469-yillarda Abul-Xayr xonliginiboshqargan arab shohi Yodgorxonning nevarasi nomidan ham qoʻllanadi.
Qipchoq-turk tillarida soʻzlashuvchi va Dashti qipchoq oʻzbeklari[6] tomonidan qoʻllab-quvvatlangan arabshohlar Xiva xonligini 1515 (1511) yildan 1770-yilgacha boshqargan. Qoʻngʻirot boshliqlari arabshohiylar qoʻl ostida inoqlar edi. XVII-XVIII asrlarda Xiva xonligida asosiy siyosiy kuch boʻlgan oʻzbeklar qabilalari: qoʻngʻirotlar, naymanlar, qiyotlar , mangʻitlar, nukuzlar, qanglilar va qipchoqlar 18-asrning 2-yarmidagi hokimiyat uchun kurashda oʻzbek qabilasi qoʻngʻrat gʻalaba qozondi. 1763-yilda Xiva xonligida oʻzbek urugʻining inoq unvoniga ega boʻlgan vakili Qoʻngʻrat Muhammad Amin inoq hokimiyat tepasiga keldi. Muhammad Amin 18-asr oʻrtalaridagi ogʻir inqirozdan soʻng mamlakat iqtisodiyotini tiklash siyosatini olib bordi. Uning hukmronligi davrida Xorazmda yirik sug'orish ishlari olib borildi. Qattiq ichki siyosat yuritib, dastlab katta qiyinchiliklar va omadsizliklarni boshdan kechirgan boʻlsada, asta-sekin davlatda nisbatan tinchlik va siyosiy barqarorlikni oʻrnatishga muvaffaq boʻldi. Tarixchi Ogaxiyning yozishicha, Muhammad Amin qoraqalpoqlarning katta guruhiga davlat tarkibida joylashishga ruxsat bergan. Oʻzbek-qoʻngʻirot ahli Muhammad Amin (1770-1790) va uning oʻgʻli Avaz Muhammad inoq (1790-1803) Arabshohiylar qoʻgʻirchoq xonlari yordamida hukmronlik qildi, Avazning oʻgʻli Eltuzarxon esa oʻzini xon deb eʼlon qilib, shaxsan hukmronlik qila boshladi.
Arabshohiylar hukmdorlari ro'yxati
tahrir
