Cecil Rhodes
Cecil Rhodes – Janubiy Afrikalik siyosatchi va tadbirkor, Britaniya imperializmi tarafdori, Buyuk Britaniyaning Janubiy Afrikadagi kolonial ekspansiyasi tashkilotchilaridan biri, baʼzi insonlar fikriga koʻra, „aparteid arxitektori“[1]. U 1890-1896-yillarda Kap koloniyasini boshqargan. Shimoliy Rodeziya (hozirgi Zambiya) va Janubiy Rodeziya (hozirgi Zimbabve) davlatlari Cecil Rhodes sharafiga nomlangan[2]. Uning sharafiga Janubiy Afrika universitetlaridan biri nomlangan. Shuningdek, Cecil oʻzining Britaniya hududlari orqali Kapdan Qohiragacha boʻlgan temiryoʻl gʻoyasini taklif qilgan va ushbu gʻoyani amalga oshirishning ashaddiy tarafdori hisoblangan[3].
| Cecil Rhodes | |
|---|---|
inglizcha: Cecil John Rhodes | |
 | |
| Kap koloniyasi bosh vaziri | |
|
Mansab davri 1890-yil 17-iyul – 1893-yil 3-may | |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1853-yil 5-iyul Bishop-Stratford, Hertfordshire, Buyuk Britaniya |
| Vafoti |
1902-yil 26-mart Muizenberg, Keyptaun, JAR |
| Fuqaroligi |
 Buyuk Britaniya |
| Millati | ingliz |
| Dini | anglikan cherkovi |
Rhodes 1853-yilda Hertfordshireda tugʻiladi. Yoshligidan kasalmand boʻlgani uchun, oila aʼzolari 17 yoshida Afrika havosi unga foyda beradi degan maqsadda Rhodesni Janubiy Afrikaga joʻnatishgan. 1871-yilda, 18 yoshga toʻlganida Cecil Kimberli shahrida olmos savdosi bilan shugʻullana boshlagan. Keyingi 20 yil ichida esa dunyo olmos bozorini egalladi. Rhodes tomonidan 1888-yilda asos solingan De Beers olmos kompaniyasi XXI asrda ham mashhurdir.
Rhodes 1880-yilda, 20 yoshida Kap parlamenti tarkibiga kiradi. 10 yil oʻtib esa bosh vazir lavozimiga koʻtariladi.
Cecil Rhodesning siyosat va biznesdagi asosiy gʻoyalaridan biri anglosakson millatining, 1877-yilgi xatda yozib oʻtganidek, dunyodagi birinchi va eng mukammal millat ekanligini taʼkidlash edi[4]. Rhodes oʻzining „dunyoda bizning millat qancha koʻp boʻlsa, shuncha yaxshi“ degan fikriga tayanib, britanlarning kolonial hududlarga koʻchib oʻtishining ashaddiy tarafdori boʻlgan va yakunda Britaniya imperiyasining har bir komponenti mustaqil ravishda oʻz siyosatini olib borishi va barcha hududlar vakillari Londondagi yagona imperiya parlamenti tarkibiga kirishi kerakligini orzu qilgan. Tarixchi Richard McFarlane Cecil Rhodesni „Janubiy Afrika va Britaniya imperiyasi tarixining ajralmas boʻlagi“ deb taʼkidlagan va uni AQSh tarixida oʻchmas iz qoldirgan George Washington va Abraham Lincolnga tenglashtirgan[5]. Soʻnggi paytda Rhodes shaxsiyati juda koʻplab tanqidlarga uchramoqda: baʼzi tarixchilar uni imperializmning ashaddiy himoyachisi va oq tanlilarning ustunligi tarafdori sifatida ayblashmoqda, aktivistlar esa uning haykallarini yoʻq qilishni talab qilmoqda[6].
Kelib chiqishi
tahrirCecil Rhodes 1853-yilda Hertfordshire, Angliyada tugʻiladi. Francis William Rhodes va Louisa Peacockning beshinchi farzandi edi. Otasi Angliya cherkovi ruhoniysi boʻlgan. Francis esa oʻz navbatida William Rhodes (1774-1843) toʻngʻich farzandi edi. William Rhodes gʻisht ishlab chiqarish bilan shugʻullangan.
Yoshligi
tahrirAngliya va Jersi
tahrirRhodes 9 yoshidan boshlab grammatika maktabiga qatnay boshlagan, lekin astma kasalligi tufayli 1869-yilda oʻqishdan chetlashtirilgan va Basil Williamsga koʻra „oʻqishini otasi qoʻlida davom ettirgan“[7].
1861-yilgi aholini hisoblash paytida u ammasi Sophia Peacock bilan Jersida yashaganligi yozib qoldirilgan. Jersining havosi va tabiati bronxial astma bilan kasallanganlar uchun foydali hisoblangan. Otasi Rhodesning kasalligi yuqumli boʻlishidan va Janubiy Afrikaga dengizorti sayohati unga foyda berishi mumkin deb oʻylab uni chet elga joʻnatishga qaror qilgan.
Janubiy Afrika
tahrirJanubiy Afrikada Rhodes ammasi Sophianing mablagʻlari evaziga yashadi[8]. Natal bosh inspektori Piter Sazerlend xonadonida oz muddat istiqomat qilgan Rhodes qishloq xoʻjaligi sohasiga qiziqib qolgan. Rhodes akasi Herbertning Nataldagi Umkomazi vodiysida joylashgan paxta fermasida ishlay boshladi. Yerming paxta yetishtirish uchun yaroqsiz ekanligi tufayli aka-ukalarning boshlagan ishi darhol kasodga uchradi.
1871-yilning oktabr oyida 18 yoshli Rods va 26 yoshli akasi Gerbert koloniyani tark etadi va Shimoliy Kap provinsiyasining Kimberli shahriga, olmos qazib olish hududlariga yoʻl oladi. Rothschild & Co kompaniyasi tomonidan moddiy qoʻllab-quvvatlangan Rhodes keyingi 17 yil davomida Kimberlidagi barcha mayda olmos ishlab chiqaruvchi korxonalarni sotib olishga erishadi.
1890-yilda Rhodesning Londonda joylashgan Diamond Syndicate kompaniyasi bilan strategik sherikchilik haqida imzolangan shartnomasi tufayli u olmos yetkazib berishda monopol huquqlarga ega chiqadi[9].
Taʼlimi
tahrir1873-yilda u oʻz fermasini doʻstining qaramogʻiga qoldirdi va oʻqish uchun Angliyaga joʻnab ketdi. U Oriel Collegega oʻqishga qabul qilinadi, lekin u yerda faqatgina bir semestr oʻqiydi. U Janubiy Afrikaga qaytib ketadi va Oksfordga to 1876-yilga qadar qaytib bormagan. Rhodes John Ruskinning Oksfordda soʻzlagan inauguratsiya nutqidan juda ilhomlangan va ushbu nutqdan soʻng u Britaniya imperializmining ashaddiy tarafdoriga aylandi.
Brilliantlar va De Beersga asos solinishi
tahrir
Oksfordda taʼlim olish bilan bir vaqtda Rhodes Kimberlida ham ancha muvaffaqiyatga erishdi. Cecil Oksfordga ketishidan oldin u doʻsti bilan birgalikda yana ham kattaroq loyiha, De Beersga investitsiya kiritish maqsadida boshqa shaharga koʻchib oʻtishadi. Kompaniya Johannes Nicholas de Beer va uning ukasi Diederik Arnoldus de Beer sharafiga nomlangan[10].
1839-yilda ushbu hududda istiqomat qiluvchi grikva qabilasi sardori David Danserdan katta hududdagi yerni sotib olgach, David Stephanus Fourie de Beers va boshqa yevropaliklarga yerga ishlov berish huquqini beradi. Ushbu yerlar Modder daryosidan Vaal daryosigacha choʻzilgan edi[11].
1974-1975-yillarda olmos konlari va umuman olganda olmos sanoatida pasayish kuzatilgan edi, ammo Rhodes va uning doʻsti Rudd ushbu sohada oʻz manfaatlarini mustahkamlash maqsadida qolishdi. Ular tuproqning yumshoq sariq ust qismidan soʻng topilgan kimberlit qatlamida juda koʻplab olmoslar boʻlishiga ishonishgan. Bu davrga kelib shaxtani toʻldirgan suvni yoʻq qilish haqiqiy muammoga aylanadi. Rhodes va Rudd 3 ta asosiy shaxtadan suvni chiqarib olish uchun shartnomani qoʻlga kiritishadi. Rhodes Oksforddan qaytib kelgandan soʻng Robert Gremm bilan birga istiqomat qilgan. Keyincha Gremm Rhodes va Ruddning biznes hamkoriga aylandi [12].
1888-yil 13-martda Rhodes va Rudd bir qator shaxsiy talablarda oʻzaro kelishuvga erishishgandan soʻng De Beers Consolidated Minesga asos solishadi. 200 000 funt sterling kapitalga ega boʻlgan kompaniya kondagi eng katta ulushga ega edi (1880-yilda 200 000 funt sterling = 2020-yilda 22,5 million funt sterling)[13]. Kompaniya asos solinganda Rhodes uning taʼsischisi lavozimiga tayinlanadi.
Rhodes stipendiyasi
tahrir
Oʻzining soʻnggi vasiyatnomasida Rhodes oʻz sharafiga nomlangan stipendiya joriy etishni tayinlaydi. Yarim asr davomida hukumatlar, universitetlar va alohida shaxslar tomonidan ushbu maqsadda sayohat uchun stipendiyalar taʼsis etiladi. Rhodes stipendiyasi uchun belgilangan talablar mavjud edi[14]. Stipendiya Britaniya boshqaruvi ostidagi yoki oldin Britaniya boshqaruvi ostida boʻlgan hududlar va Germaniyaning erkak jinsiga mansub talabalarga Rhodesning alma materi, Oksford universitetida taʼlim olish imkonini beradi. Rhodesning maqsadi liderlikni targʻib qilish va millatlar oʻrtasidaga doʻstlikni mustahkamlash orqali urush holatlarini yoʻq qilish boʻlgan[15][16].
 |
Manbalar
tahrir- ↑ Stephen Castle. „Oxford University Will Keep Statue of Cecil Rhodes“ (en). The New York Times (2016-yil 29-yanvar). — „For months, the authorities at Oxford University have struggled with an awkward dilemma over the fate a statue of Cecil Rhodes, an imperialist benefactor seen by many as an architect of apartheid.“. 2017-yil 9-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 24-sentyabr.
- ↑ „Why is Cecil Rhodes such a controversial figure?“. BBC. 2021-yil 27-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 30-sentyabr.
- ↑ Rönnbäck, Broberg 2019, s. 30.
- ↑ Rhodes 1902, s. 58.
- ↑ McFarlane 2007.
- ↑ Paul Maylam, The Cult of Rhodes – Remembering an Imperialist in Africa (2005) p. 6.
- ↑ Williams 1921.
- ↑ Flint 2009.
- ↑ Knowles 2005.
- ↑ „FAMOUS PEOPLE IN THE DIAMOND INDUSTRY“. Cape Town Diamond Museum. 2020-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 25-sentyabr.
- ↑ Rosenthal 1965.
- ↑ Rotberg 1988, ss. 76-.
- ↑ „Purchasing Power of Pound“. Measuring Worth (1971-yil 15-fevral). 2008-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 11-iyun.
- ↑ Tamson Pietsch, „Many Rhodes: Travelling scholarships and imperial citizenship in the British academic world, 1880—1940.“ History of Education 40.6 (2011): 723—739.
- ↑ Rhodes 1902, ss. 23–45.
- ↑ Philip Ziegler, Legacy: Cecil Rhodes, the Rhodes Trust and Rhodes Scholarships (Yale UP, 2008) online review
Adabiyotlar
tahrirMonografiyalar
tahrir- Aldrich, Robert; Wotherspoon, Garry. Whoʻs who in Gay and Lesbian History: From Antiquity to World War II. Routledge, 2001. ISBN 978-0-415-15982-1.
- „Chapter XIV: «South Africa 1893»“, Primate Alexander, Archbishop of Armagh. A memoir. London: Edward Arnold, 1914.
- Bigelow, Bill; Peterson, Bob. Rethinking Globalization: Teaching for Justice in an Unjust World. Milwaukee: Rethinking Schools, 2002. ISBN 978-0-942961-28-7.
- Blake, Robert. A History of Rhodesia. London: Methuen, 1977. ISBN 9780413283504.
- Anon. Boschendal: founded 1685. Boschendal Ltd., 2007. ISBN 978-0-620-38001-0.
- Britten, Sarah. The Art of the South African Insult. 30° South Publishers, 2006. ISBN 978-1-920143-05-3.
- Colvin, Ian. The Life of Jameson. London: E. Arnold and Co., 1922. ISBN 978-1-116-69524-3.
- Currey, John Blades; Simons, Phillida Brooke. 1850 to 1900: fifty years in the Cape Colony. Brenthurst Press, 1986. ISBN 978-0-909079-31-4.
- Davidson, Apollon Borisovich. Cecil Rhodes and his Time, Christopher English (trans.), Protea Book House, 2003. ISBN 978-1-919825-24-3.
- Epstein, Edward Jay. The rise and fall of diamonds: the shattering of a brilliant illusion. Simon and Schuster, 1982.
- Ferguson, Niall. The house of Rothschild: the world’s banker, 1849–1999. Viking, 1999. ISBN 978-0-670-88794-1.
- Flint, John. Cecil Rhodes. Little, Brown, 2009. ISBN 978-0-316-08670-7. , a scholarly biography
- Galbraith, John S. Crown and Charter: the Early Years of the British South Africa Company (1974).
- Garrett, F. Edmund „Rhodes and Milner“, . The Empire and the century. London: John Murray, 1905 — 478–520-bet.
- Johari, J. C.. Voices Of Indian Freedom Movement. Anmol Publications Pvt. Limited, 1993. ISBN 978-81-7158-225-9. [sayt ishlamaydi]
- Judd, Denis, and Keith Surridge. The Boer War: A History (Bloomsbury Publishing, 2013).
- Knowles, Lilian Charlotte Anne; Knowles, Charles Matthew. The Economic Development of the British Overseas Empire. Taylor & Francis, 2005. ISBN 9780415350488.
- Le Sueur, Gordon. Cecil Rhodes. The Man and His Work. London: London, 1913.
- Lockhart, John Gilbert; Woodhouse, Christopher Montague. Cecil Rhodes: The Colossus of Southern Africa. Macmillan, 1963.
- McDonald, J.G.. Rhodes - A Life. London: Chatto & Windus, 1917 — 403-bet.
- Magubane, Bernard M.. The Making of a Racist State: British Imperialism and the Union of South Africa, 1875–1910. Trenton, New Jersey: Africa World Press, 1996. ISBN 978-0865432413.
- Martin, Meredith. Diamonds, Gold, and War: The British, the Boers, and the Making of South Africa. CreateSpace, 2009. ISBN 978-1-4587-1877-8.
- Massie, Robert K.. Dreadnought: Britain, Germany and the Coming of the Great War. London: Jonathan Cape, 1991. ISBN 9781781856680.
- McCracken, Donal P.. Forgotten Protest: Ireland and the Anglo-Boer War. Ulster Historical Foundation, 2003 — 22–24-bet. ISBN 9781903688182.
- Millin, Sarah Gertrude. Rhodes. Harper & brothers, 1933.
- Oberholster, A. G.; Van Breda, Pieter. Paarl Valley, 1687–1987. Human Sciences Research Council, 1987. ISBN 0-7969-0539-8.
- Pakenham, Thomas. Boer War. HarperCollins, 1992. ISBN 9780380720019.
- Parsons, Neil. A New History of Southern Africa. London: Macmillan, 1993. ISBN 978-0-8419-5319-2.
- Phelan, T.. The Siege of Kimberley. Dublin: M. H. Gill and Son, 1913. ISBN 978-0-554-24773-1.
- Picton-Seymour, Désirée. Historical Buildings in South Africa. Struikhof Publishers, 1989. ISBN 978-0-947458-01-0.
- Pinney, Thomas. The Letters of Rudyard Kipling: Volume 3: 1900–10. Palgrave Macmillan UK, 1995 — 72-bet. ISBN 9781349137398.
- Plomer, William. Cecil Rhodes. D. Philip, 1984. ISBN 978-0-08646018-9.
- Radziwill, Princess Catherine. Cecil Rhodes: Man and Empire Maker. London, New York, Toronto and Melbourne: CASSELL & COMPANY, LTD, 1918. ISBN 978-0-554-35300-5.
- Rhodes, Cecil. The Last Will and Testament of Cecil John Rhodes, with Elucidatory Notes, to which are Added Some Chapters Describing the Political and Religious Ideas of the Testator. Stead, William Thomas: , London, 1902.
- Roberts, Brian. Cecil Rhodes and the Princess. Lippincott, 1969.
- Roberts, Brian. Kimberley: Turbulent City. D. Philip, 1976. ISBN 978-0-949968-62-3.
- Rönnbäck, Klas; Broberg, Oskar. Capital and Colonialism: The Return on British Investments in Africa 1869–1969. Springer, 2019. ISBN 978-3-030-19711-7.
- Rosenthal, Eric. South African Surnames. H. Timmins, 1965.
- Rotberg, Robert I.. The Founder: Cecil Rhodes and the Pursuit of Power. Oxford University Press, 1988. ISBN 978-0-19-987920-5. ; 856pp; the standard scholarly biography says McFarlane, (2007)
- Simpson, William; Jones, Martin Desmond. Europe, 1783–1914. Routledge, 2000 — 237-bet. ISBN 978-0-415-22660-8.
- Thomas, Antony. Rhodes: Race for Africa. St. Martinʼs Press, 1997. ISBN 978-0-312-16982-4.
- Thompson, J. Lee. Forgotten Patriot: A Life of Alfred, Viscount Milner of St. James’s and Cape Town, 1854–1925. Fairleigh Dickinson Univ Press, 2007. ISBN 978-0-8386-4121-7.
- Twain, Mark. A Journey around the World. Hartford, CT: The American Publishing Company, 1898.
- Williams, Basil. Cecil Rhodes. Holt, 1921.
- Wilson, Scott. Resting Places: The Burial Sites of More Than 14,000 Famous Persons, 3d ed.. McFarland, 2016. ISBN 978-1-4766-2599-7.
Ensiklopediyalar
tahrir- Domville-Fife, C. W.. The encyclopedia of the British Empire the first encyclopedic record of the greatest empire in the history of the world. Bristol: Rankin, 1900 — 89-bet.
- Farwell, Byron. The Encyclopedia of Nineteenth-century Land Warfare: An Illustrated World View. W. W. Norton & Company, 2001. ISBN 978-0-393-04770-7.
- Panton, Kenneth J.. Historical Dictionary of the British Empire. London: Rowman & Littlefield, 2015. ISBN 978-0810878013.
Maqolalar
tahrir- Blair, David. Racists on List of 'Great South Africans // The Telegraph. — 2004. — 19 oktyabr.
- Briggs, Simon. „England on Guard as World Takes Aim in Twenty20 Stakes“. The Daily Telegraph (2009-yil 31-may). Qaraldi: 2009-yil 13-iyun.
- Castle, Stephen. Oxford University Will Keep Statue of Cecil Rhodes // The New York Times. — 2016. — 20 yanvar.
- Death of Mr. Rhodes // The Times. — 1902. — 27 mart.
- Laing, Aislinn. Robert Mugabe blocks Cecil John Rhodes Exhumation // The Telegraph. — London, 2012. — 22 fevral.
- „The Lottery of Life“ (2001-yil 5-may). Qaraldi: 2010-yil 26-yanvar.
Veb-saytlar
tahrir- PBS: Empires; Queen Victoria; The Changing Empire; Characters : Cecil Rhodes
- Godwin, Peter (1998-01-11). „Rhodes to Hell“. Slate. Qaraldi: 2007-01-07.
- Biggar, Nigel (2016-02-23). „Rhodes, Race, and the Abuse of History“. Standpoint. 2019-08-03da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2016-06-09.
Memuarlar
tahrir- Galbraith, John S. (2008). "Cecil Rhodes and his 'cosmic dreams': A reassessment". The Journal of Imperial and Commonwealth History 1 (2): 173–189. doi:10.1080/03086537308582371. ISSN 0308-6534.
- McFarlane, Richard A. (2007). "Historiography of Selected Works on Cecil John Rhodes (1853–1902)". History in Africa 34: 437–446. doi:10.1353/hia.2007.0013. http://muse.jhu.edu/login?auth=0&type=summary&url=/journals/history_in_africa/v034/34.1mcfarlane.html.
- Maylam, Paul. The Cult of Rhodes: Remembering an Imperialist in Africa. New Africa Books, 2005. ISBN 978-0-86486-684-4.
- Phimister, I.R. (2007). "Rhodes, Rhodesia and the Rand". Journal of Southern African Studies 1 (1): 74–90. doi:10.1080/03057077408707924. ISSN 0305-7070. https://archive.org/details/sim_journal-of-southern-african-studies_2007-03_33_1/page/74.
- Van Hartesveldt, Fred R.. The Boer War: Historiography and Annotated Bibliography. Greenwood Publishing Group, 2000 — 6–-bet. ISBN 978-0-313-30627-3.
- von Tunzelmann, Alex „Rhodes Must Fall? A Question of When Not If“. historytoday.com (2016-yil 17-fevral). Qaraldi: 2017-yil 21-avgust.
- Ziegler, Philip. Legacy: Cecil Rhodes, the Rhodes Trust and Rhodes Scholarship s. Yale University Press, 2008. ISBN 978-0-300-11835-3. online review