Foydalanuvchi:Gulshoda Safarova/Koreferentlik

Tilshunoslikda koreferent (ing. corefence yoki co-reference) ikkidan ortiq soʻzlar bir shaxs yoki narsaga ishora qilganda yuzaga keladigan hodisadir; Ular bir xil referentga ega boʻladi. Misol uchun, Billga Elis tez orada kelishini aytdi va u shunday qildi, ushbu gapdagi "Elis" va "u" bir shaxsga ishora qilgan^[1].

Koreferentlikning aniqlanishi koʻpincha murakkab boʻladi. Misol uchun, Bill said he would come, ushbu jumlada „he“ olmoshi Billga yoki umuman boshqa shaxsga ham ishora qilishi mumkin. Qaysi soʻzlar kontekstdagi asosiy maʼno ifoda etishini aniqlash maʼnoni tahlil qilish yoki tushunishning muhim qismidir va bu koʻpincha kontekstdan maʼlumotni, real dunyo bilimlarini, misol uchun, baʼzi nomlarning muayyan turlari („Rover“), artefakt turlari („Titanik“), grammatik jinslar yoki boshqa xususiyatlar bilan bogʻlanish tendensiyalarini talab qiladi.

Tilshunos olimlar koʻpincha asosiy maʼlumotni qayd qilish uchun indekslardan foydalanadilar (Bill_i said he_i would come) . Bunday iboralar koindekslangan deb yuritiladi, bu ularni asosiy referent sifatida talqin qilish kerakligini koʻrsatadi.

Agar ifodalar koreferensial boʻlsa, birinchi boʻlib toʻliq yoki tavsiflovchi shakl (masalan, toʻliq shaxsiy ism, ehtimoliy unvoni va roli bilan), keyinroq sodir boʻlganda esa qisqaroq shakllardan foydalaniladi (masalan, faqat maʼlum bir ism, familiya, yoki olmosh). Oldingi hodisa antisedent, ikkinchisi esa proforma, anafor yoki referent deb ataladi. Ammo, olmoshlar baʼzan oldingi qismda boʻlib, oʻzidan keyingi shaxs, harakat yoki narsaga ishora qilishi mumkin, masalan, "U uyga kelganida, Elis uxlab qoldi" („When she arrived home, Alice went to sleep“). Bunday hollarda koreferent anaforik emas, balki kataforik deb ataladi.

Koreferentlik sintaksis sohasidagi hodisalarni bogʻlash uchun asosiy ahamiyatga ega hodisalardan biridir. Bogʻlanish nazariyasi jumlalar va matnlardagi asosiy ifodalar oʻrtasida mavjud boʻlgan sintaktik munosabatni oʻrganadi.

Turlari

Koreferentlikning turlari koʻrib chiqilganda, ular orasidagi farqlarning guvohi boʻlishimiz mumkin. Misol uchun, anafora, katafora, antisedentlarning boʻlinishi, ot iboralar va boshqalarga oʻzaro bogʻliq^[2].

Anafora

a. The music_i was so loud that it_i couldnʼt be enjoyed

(Musiqa_i shunchalik baland ediki, undan_i zavqlana olmadim). – Anafora oʻzi nazarda tutgan iboraga (uning oldingi gapiga) ergashadi.

b. Our neighbors_i dislike the music. If they_i are angry, the cops will show up soon

(Bizning qoʻshnilarimiz_i musiqani yoqtirmaydi. Agar ular_i gʻazablansa, politsiyachilar tez orada paydo boʻladi). – Anafora „ular“ „bizning qoshnilarimiz“ga ishora qiladi.

Katafora

a. If they_i are angry about the music, the neighbors_i will call the cops

(Agar ular_i musiqadan gʻazablansa, qoʻshnilarim_i politsiyani chaqiradi). – Katafora ular tegishli iboradan oldin keladi (uning potsedenti).

b. Despite her_i difficulty, Wilma_i came to understand the point.

Uning_i qiyinchiliklariga qaramay, Vilma_i gapni tushunib yetdi. - Katafora oʻzi nazarda tutilgan iboradan oldin keladi („uning“ olmoshi Vilma shaxs otining postsedenti)

Antisedentlarning boʻlinishi

a. Carol_i told Bob_i to attend the party. They_i arrived together.

(Kerol_i Bobga_i ziyofatda qatnashishimni aytdim. Ular_i birga kelishdi. – „they“ olmoshi bu yerda Karol va Bobga ishora qilyapti)

b. When Carol_i helps Bob_i and Bob_i helps Carol_i, they_i can accomplish any task

(Kerol _i Bobga _i va Bob _i Kerolga _i yordam berganida, ular_i har qanday vazifani uddalay olishadi). – Ularning anaforasi Kerol va Bobga ishora qiluvchi boʻlinish antisedentiga ega.

Tegishli ot soʻz birikmalari

b.Some of our colleagues₁ are going to be supportive. These kinds of people₁ will earn our gratitude

(Baʼzi hamkasblarimiz ₁ qoʻllab-quvvatlamoqchi. Bunday odamlar ₁ bizning minnatdorchiligimizga sazovor boʻladi). - Oʻzaro bogʻliq ot iboralar, bunda ikkinchi ot iborasi birinchisiga nisbatan predikatsiya hisoblanadi.

Bogʻlangan oʻzgaruvchilarga munosabat

Semiologlar va mantiqchilar baʼzan koreferentlik va bogʻlangan oʻzgaruvchilar oʻrtasidagi farqni ajratib koʻrsatishadi^[3]. Bogʻlangan oʻzgaruvchilar proformaning oldingi qismida noaniq miqdoriy ifoda boʻlganda paydo boʻladi. Masalan^[4]

Every student_i has received his_i grade. – his olmoshi bog'langan o'zgaruvchiga misol bo'ladi
No student_i was upset with his_i grade. – his olmoshi bog'langan o'zgaruvchiga misol bo'ladi

Every student va no student kabi miqdoriy ifodalar havola hisoblanmaydi. Bu iboralar grammatik jihatdan bitta, lekin nutq yoki haqiqiy hayotda bitta referentni tanlamaydi. Shuning uchun, bu misollardagi his olmoshi oldingi gaplari toʻgʻri havola emas, aksincha bu olmosh oldingi gapdagi bilan bogʻlangan oʻzgaruvchi hisoblanadi. Uning havolasi diskurs va nutq vaziyatiga qarab qaysi biri haqida gap ketganligiga qarab oʻzgaradi. Bogʻlangan oʻzgaruvchilarning mavjudligi quyidagi misolda aniqroq boʻlishi mumkin:

Only Jack_i likes his_i grade. – his olmoshi bog'langan o'zgaruvchi.

Bu jumla noaniq tuzilishga ega. Unda Jek oʻz bahosini yoqtirishi ifodalangan, lekin ushbu jumlada boshqalar Jekning bahosini yoqtirmaydi yoki Jekdan boshqa hech kim oʻz bahosini yoqtirmaydi degan maʼno ham tushuniladi. Birinchi maʼnoda, her (uning) olmoshi asosiy; ikkinchisida esa u bogʻlangan oʻzgaruvchidir, chunki uning havolasi barcha oʻquvchilar toʻplamida oʻzgaradi.

Koindeks belgisi odatda ikkala holatda ham qoʻllaniladi. Aniqroq qilib aytganda, agar ikki yoki undan ortiq iboralar indekslangan boʻlsa, u asosiy yoki bogʻlangan oʻzgaruvchi (yoki oxirgi misolda boʻlgani kabi, bu talqinga bogʻliq) ishtirokini anglatmaydi.

Koreferent rezolyutsiyasi

Kompyuter lingvistikasida koreferent rezolyutsiyasi diskursdagi yaxshi oʻrganilgan muammoli vaziyatlardan biri hisoblanadi. Matndagi asosiy maʼnoni yuzaga chiqarish yoki hatto gapdagi egalarning, olmoshlarning va boshqa ishora qiluvchi iboralarning bogʻliqligining muhmligini toʻgʻri shaxslar bilan bogʻlanishi kerak. Asosiy referentlarni hal qilish uchun moʻljallangan algoritmlar odatda birinchi navbatda havola etuvchi ifodaga mos keladigan eng gapdagi dastlabki shaxsni qidiradi. Masalan, she olmoshi ayol kishini yoki uni ifodalovchi shaxs otlariga ishora qilishi mumkin, lekin Billga nisbatan emas. Oʻzlik olmoshlari ham ancha qattiqroq cheklovlarga ega. Koʻpgina lingvistik vazifalarda boʻlgani kabi, aniqlik va eslab qolish oʻrtasida muvozanat mavjud. Klaster sifati koʻrsatkichlari koʻpincha asosiy referensiyani aniqlash algoritmlarini baholash uchun Rand indeksi, sozlangan Rand indeksi va turli oʻzaro maʼlumotlarga asoslangan usullarni oʻz ichiga oladi.

Ingliz tilida koʻp qoʻllanuvchi it olmoshi koreferent rezolyutsiyasi uchun alohida maʼno kasb etuvchi muammoli vaziyatlardan biridir. Ingliz tilida he va she olmoshlari bilan bir xil maʼno ifodalashiga qaramasdan u jonsiz predmetlarga ishora qiladi. Bundan tashqari, u narsalarga emas, balki jarayonlarni ham ifodalashi mumkin, masalan , he was paid minimum wage, but didnʼt seem to mind it. Bu yerda it olmoshi birinchi gapdagi vaziyatga ishora qilyapti. It olmoshidan aniq bir narsaga ishora qilmaydigan pleonastik foydalanish ham mumkin:

It's raining.
It's really a shame.
It takes a lot of work to succeed.
Sometimes it's the loudest who have the most influence.

Pleonastik foydalanish ishoraviy belgi hisoblanmaydi va shuning uchun asosiy referentning bir qismi emas^[5].

Manbalar

↑ For definitions of coreference, see for instance Crystal (1997:94) and Radford (2004:332).
↑ These distinctions (anaphora, cataphora, split antecedents, coreferring noun phrases, etc.) are discussed in Jurafsky and Martin (2000:669ff).
↑ For discussions of bound variables, see for instance Portner (2005:102ff.).
↑ See Jurafsky and Martin (2000:701) for an example of a bound variable like the ones given here.
↑ Li et al. (2009) have demonstrated high accuracy in sorting out pleonastic it, and this success promises to improve the accuracy of coreference resolution overall.

[1] For definitions of coreference, see for instance Crystal (1997:94) and Radford (2004:332).

[2] These distinctions (anaphora, cataphora, split antecedents, coreferring noun phrases, etc.) are discussed in Jurafsky and Martin (2000:669ff).

[3] For discussions of bound variables, see for instance Portner (2005:102ff.).

[4] See Jurafsky and Martin (2000:701) for an example of a bound variable like the ones given here.

[5] Li et al. (2009) have demonstrated high accuracy in sorting out pleonastic it, and this success promises to improve the accuracy of coreference resolution overall.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]