Gulmurodov

Tez boshlash uchun qoʻllanma	Vikipediyaga xush kelibsiz, Gulmurodov!
Birinchi qadam	Vikipediya foydalanuvchilari nomidan uning oʻzbek tilidagi boʻlimiga kelganingiz bilan qutlayman. Umid qilamizki, siz loyihada ishtirok etishdan behad mamnun boʻlasiz. Ishtirok etishning asosiy tamoyillariga eʼtibor bering: bemalol tahrirlang va ezgu maqsadni koʻzlang. Munozara sahifalarida tasvirda koʻrsatilgan tugmani bosish orqali imzo qoʻyish mumkin. Vikipediyada maqolalar ostiga imzo qoʻyilmaydi (mualliflar roʻyxati avtomatik shakllanib boradi va maqolaning tahrirlar tarixidan olinishi mumkin boʻladi), biroq forumdagi muhokamalarda yoki alohida sahifalarning munozaralarida ishtirok etishni istasangiz — iltimos, toʻrtta tilda (~~~~) belgisi bilan yoki asboblar panelidagi mos tugmachani bosish yoʻli bilan imzo cheking. Bunda foydalanuvchi nomingizni qoʻlda kiritish talab etilmaydi. Foydalanuvchi sahifangizda oʻzingiz haqingizdagi ayrim maʼlumotlar haqida xabar berishingiz mumkin — masalan, qaysi tillarni bilishingiz yoki qiziqishlaringiz. Endi boshlayotganlarning tez-tez qiladigan xatolaridan biri — mualliflik huquqlarini buzishdir. Vikipediyada mualliflik huquqi egasining ruxsatisiz matnlardan nusxa koʻchirish taqiqlanadi. Batafsil maʼlumot uchun Vikipediya:Mualliflik huquqlari sahifasiga nazar soling. Yozilgan matn imlosini tuzatish kabi koʻp mehnat talab qiladigan amallarni bajarish uchun tahrirlash oynasining tagida joylashgan Vikifikator funksiyasidan foydalanishingiz mumkin. Agar siz bitta tahrir bilan maqola yarata olmasangiz va uni yozishni keyinroq davom ettirmoqchi boʻlsangiz, bu haqda boshqa foydalanuvchilarni xabardor qilish uchun maqola matnining eng boshiga {{subst:L}} kodini qoldiring. Agar sizda savollar tugʻilib qolsa, Yordam sahifasidan foydalaning. Agar savollaringizga u yerda javob topa olmagan boʻlsangiz, unda uni loyiha forumida yoki Telegram chatda bering yoki shaxsiy munozara sahifangizni tahrirlang: u yerga {{yordam kerak}} kodini va savolingiz matnini yozing — sizga albatta yordam berishadi. Vikiiqtibos, Vikilugʻat, Vikimaʼlumotlar, Vikiombor kabi Vikipediyaga qardosh boshqa loyihalar ham bor. Ularni boyitishga ham hissa qoʻshishingiz mumkin. Va yana bir marotaba, xush kelibsiz! Hello and welcome to the Uzbek Wikipedia! We appreciate your contributions. If your Uzbek skills are not good enough, that’s no problem. We have an embassy where you can inquire for further information in your native language. We hope you enjoy your time here!
Maqolalarni nomlash
Maqola qanday yoziladi? Qarang: Maqola ustaxonasi / Videodarslar
Qoida va koʻrsatmalar
Tasvirlar bilan bezash
Mualliflik huquqlari
Glossariy

Mirzoulug'bek (munozara) 07:44, 29-May 2022 (UTC)

Ganga daryosi

Ganga daryosi

Ganga — Hindiston va Bangladeshdagi daryo. Uzunligi 2700 km, havzasining maydoni Braxmaputra bilan birgalikda 2055 ming km². Himolay togʻlarida 4500 m dan ham balandroq joylardan, irmoqlari Bhagirathi (Yaqinda Hindistonning Uttarkand shtatidagi Gangotri muzliklari ko'chishidan hosil bo'lgan suv toshqini hududi) va Alaknandaning qoʻshilishidan boshlanadi. Irmoqlar qoʻshilgach Ganga Himolay togʻlarining chuqur daralaridan oqadi. Hind okeanining Bengaliya qoʻltigʻiga quyiladi. Quyilish yerida Braxmaputra bilan qoʻshilib, juda katta (100 ming km²) delta hosil qiladi. Eng yirik irmoqlari: oʻngdan — Jamna, Soʻn, Damodar, chapdan — Gomati, Ghaghra, Gandak, Bagmati, Ghugri, Mahananda. Oʻzanining kengligi 400–600 m, quyi oqimida 2 km. Bugungi kunda Ganga daryosi havzasida 400 million aholi istiqomat qiladi u bu jihati bo'yicha jahonda birinchi. Gulmurodov (munozara) 13:53, 29-May 2022 (UTC)

Titikaka ko'li

Titikaka — Markaziy And togʻlarida Peru va Boliviya chegarasida, yer sharidagi eng yirik baland togʻ ko'li (3812 m balandlikda). Maydoni 8,3 ming km². Uzunligi 150 km, kengligi 70 km, eng chuqur joyi 304 m. Ko'lning o'rni tektonik soylik bo'lib, qirgʻoqlari egribugri, baʼzi joylari tik yon bagʻirli. Titikakaga 45 ta daryo va irmoqlar quyiladi, koʻldan Desaguadero daryosi oqib chiqib, Poopo koʻliga quyiladi. Mart oyida suvi ko'payib, may–dek.da kamayadi. Qirgʻoqlari yaqinida suvi muzlaydi, koʻldan baliq ovlanadi, kema qatnaydi. Koʻl boʻyidagi eng yirik shahar va port — Puno (Peru) shahri. Titikakaning jan.sharqiy sohilida va orollarida indeyslarning qadimiy madaniy yodgorliklari saqlangan. Bugungi kunda Titikaka ko'li yer yuzidagi jumboqli hududlardan sanaladi sababi Tinch okeani bilan ko'lning xususiyatlari bir xilligidir. Gulmurodov (munozara) 14:05, 29-May 2022 (UTC)

Hisor davlat qo'riqxonasi

Hisor davlat qo‘riqxonasining joylashgan o‘rni Hisor davlat qo‘riqxonasi O‘zbekistonning janubiy-sharqiy qismida, Qashqadaryo viloyatining Shaxrisabz, Yakkabog‘ va Qamashi tumanlari hududida, Hisor tog‘ tizmasining g‘arbiy yonbag‘irlarida, dengiz satxidan 1750 m dan 4366 m gacha balandlikda joylashgan.

Qo‘riqxona janubiy-sharqda Surxondaryo viloyati, sharqda Tojikiston Respublikasi bilan chegaradosh.

Hisor davlat qo‘riqxonasi 1983 yilda Qashqadaryo viloyatidagi ikki mustaqil Miroqi va Qizilsuv qo‘riqxonalarini birlashtirish natijasida O‘zbekiston Ministrlar Sovetining 09.09.1983 y. № 521 sonli qaroriga asosan tashkil etilgan.

Umumiy yer maydoni 80986,1 ga. Shundan, 2000 gektar ekoturizm uchun ajratilgan qo‘riqlanma zona hisoblanadi. Qo‘riqxona 4 ta bo‘limga bulingan:

- G‘elon bo‘limi yer maydoni - 18838,1 ga. - Miraki bo‘limi, yer maydoni - 11821,0 ga. - Tanxozdaryo bo‘limi yer maydoni - 20233,0 ga. - Qizilsuv bo‘limii yer maydoni - 30094,0 ga.

Qo‘riqxona hududi 17 ta sarxad, 54 ta aylanish bulakchasi (kvartallardan) iborat.

Tabi iy sharoiti Hisor davlat qo‘riqxonasi Pomir-Oloy tog‘ tizimiga kiradigan Hisor tizmasining shimoliy-g‘arbiy kismida joylashgan.

Uning butun hududi yagona massiv sifatida sharqdan g‘arbga 37 km, shimoldan janubga 90 km ga cho‘zilgan.

Tog‘ yotqiziqlari ichida paleozoy jinslari ko‘p uchraydi.

Cho‘qqilarining balandligi 2500 metrdan 4421 metrgacha. Jumladan, Xazrati Sulton tog‘i - 4266 m, Xo‘ja-kirshavor - 4303 m, To‘rtqo‘ylik – 4366 m, Bibi-O‘lmas tog‘i – 4349 m.

O‘zbekistonning eng baland nuqtasi ham qo‘riqxonaning To‘rtqo‘ylik tog‘idagi dengiz sathidan 4421 metr balandlikda joylashgan nomsiz cho‘qqidir. Qo‘riqxona hududida mezazoy-kay­nazoy davri yotqiziqlarida karst jarayonlari keng tarkalgan va o‘ralar, daralar, tokcha va g‘orlar ko‘plab uchraydi. Ushbu tog‘ daryolari va soylari chukur daralarni (kononlar) hosil qiladi

O‘zbekistonning eng baland nuqtasi Hisor davlat qo‘riqxonasi hududida balandligi 4500 metrgacha bo‘lgan cho‘qqilar: Hazrati Sulton, Xo‘ja qirshivor, To‘rtqo‘ylik, Bibi O‘lmas, Nomsiz cho‘qqilari joylashgan bo‘lib, ular Surxondaryodagi Xo‘japirpir ota, Xo‘japiryak hamda Osmon talash cho‘qqilari bilan yonma-yon qad ko‘targan, ularning soni jami yettita.

Mazku tog‘ cho‘qqilarining etagida turgan odam cho‘qqiga yaqin bo‘lgan boshqa ikki yoki uchta cho‘qqini albatta ko‘ra oladi. Shuning uchun ularni «etti aka-uka», deyishadi.

Mamlakatimizning eng baland cho‘qqisi – Nomsiz cho‘qqi. Bu cho‘qqiga hozirgi kungacha ham hech kim chiqolmagan. Shuning uchun unga hozirgi kungacha nom qo‘yilmagan. Uning balandligi dengiz sathidan 4421 metrni tashkil qiladi.

Nomsiz cho‘qqi Hisor davlat qo‘riqxonasining G‘ilon bo‘limida joylashgan.

Abadiy muzliklar mavjud bo‘lgan ushbu cho‘qqilardan To‘palangdaryo va Oqsuv daryolari boshlanadi. Bu yerda ancha yirik Botirboy muzligi joylashgan, uning maydoni 1600 gektar. Oqsoy daryosining yuqori irmog‘i va uzunligi 9-10 km bo‘lgan Xoliqdod soyi Botirboy muzligidan boshlanadi.

Iqli mi Hisor tog‘ tizmasi dengiz va okeanlardan o‘zoqda joylash­gan, shu sababli qo‘riqxona hududi tez o‘zgaruvchan iqlim sharoitiga ega va meteorologik ko‘rsatkichlar tez-tez o‘zgarib turadi.

Kuz va qish oylarida yillik yog‘inning 64% yog‘ishi kuzatiladi. May oydan sentyabr oyigacha yog‘inlarning kamligi yoki umuman bo‘lmasligi o‘simliklar vegetatsiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Qo‘riqxona hududining turli geografik kesimdagi relefda joylashishi bu yerda shamol yo‘nalishini o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, ya’ni kechasi tog‘dan pastlikka qarab, kunduzlari esa pastlikdan yuqoriga shamol esishi kuzatiladi. Suvlari Qo‘riqxona hududidagi daryolar Surxondaryo viloyati va Tojikiston Respublikasida joylashgan Severtsev hamda Botirboy muzliklaridan (3155 gektar) boshlanadi. Ularning eng yiriklari Oqsuv, Tanxoz va Qizildaryo daryolari hisoblanadi. Daryolar kor, muz, yer osti suvlari va yog‘inlardan to‘yinadi, ularnining o‘zanlarida katta-kichik sharsharalar mavjud.

Oqsuv daryosining asosiy irmoklaridan biri hisoblangan Tamshush daryosi dengiz satxidan 3500 metr balandlikda joylashgan Xo‘jaqulbars koyalaridan boshlanib, qor, yomg‘ir va buloklar suvlaridan to‘yinadi. Qo‘koshsoy, Zardolisoy, Shoyurti, Layloqcha, Maydanak, Yurtikalon kabi 32 ta katta-kichik soylar suvidan tashkil topadi va Oqsuv daryosiga ko‘shiladi

Tanxozdaryoning uzunligi 104 km., suv yig‘adigan maydoni 459 kv.km.ni tashkil etib, u dengiz satxidan 2200-3500 metr balandlikda joylashgan Otatush, Ulug‘dara, Chot, Xo‘jagardon, Sarituz, Qarankul, Okdaryo, Qashkabulok kabi 27 ta katta-kichik soy suvlari hisobiga hosil bo‘ladi. Ushbu daryo o‘zani bo‘ylab Qorakamar, Almati, Kosatarosh, Sho‘rxasan, Kamar. Ommag‘on, Xitoy, Hazara va boshka qishloqlar joylashgan.

Hududning sersuv manbalaridan biri Qizilsuv daryosi dengiz satxidan 4000- 4300 metr balandlikda joylashgan Avg‘oyi-kalon dovonidan boshlanadi, uning uzunligi 110 km.ni, suv yig‘adigan maydonining satxi esa 650 kv.km.ni tashkil etadi. U tog‘ cho‘qqilaridagi qorlarning erishi xamda Kizilbulok, katta-kichik Qal’asoy, Oqsuv, Shilhazor, Avg‘oyi-kalon kabi soylar suvidan xosil bo‘ladi.

Hisor ko‘riqxonasi hududida katta-kichik 10 ga yaqin ko‘llar bor. Jumladan, G‘ilon bo‘limida 3 ta, Miraki bo‘limida Z ta, Tanxzdaryo bo‘limida 1 ta va Qizilsuv bo‘limida Z ta ko‘l mavjud. Bugungi kunga qadar ular to‘liq o‘rganilmagan, faqatgina ko‘llarning dengiz satxidan balandligi, sathining eni va bo‘yi aniqlangan xolos.

Ko‘riqxona xududidan boshlanib Qashkadaryo viloyati bo‘ylab okayotgan Okdaryo, Tanxozdaryo va Qizildaryolar Qashqadaryo vohasi xududi axolisining 35-40% ini ichimlik suvi bilan ta’minlaydi. Daryolarning hayotbaxsh suvi Kitob, Shaxrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi, Qamashi, G‘uzor, Qarshi, Koson tumanlarida kishlok xo‘jaligi maxsulotlarini yetishtirishda, bog‘lar barpo etishda va boshqa xo‘jalik tarmoqlarida foydalaniladi.

O‘simlik dunyosi Hisor davlat ko‘riqxonasi o‘simliklar dunyosi juda boy va xilma-xil bo‘lib, ularni muhofaza qilish va o‘rganish ko‘riqxona xodimlarining asosiy vazifalaridan biridir. Qo‘riqxona xududida 970 turdagi o‘simliklar o‘sishi aniklangan. Ular 81 oilaga kiruvchi 384 turkumga mansub.

Ulardan kamyob va yo‘kolib borayotgan 30 tur o‘simlik O‘zbekiston Respublikasi “Qizil Kitobi”ga kiritilgan. dilband lola, ulug‘vor lola, nor shirach, oq parpi, sunbul kovrak, O‘zbekiston chinniguli shular jumlasidandir.

Pomir-Oloy tot tizimida endemik hisoblangan o‘simliklarning turi 80 dan ortiq bo‘lib, ulardan qo‘rikxona xududida Kichik va Katta yuno, Aleksey piyozi, Fedchenko piyozi, Tog‘bargli piyoz, Rozinbax piyozi, O‘zbekiston chinniguli, Bobrov va Kudryashev astragallari, Olta, Tubergen, Chimyon lolalari o‘sadi.

Ko‘riqxona hududida o‘sadigan o‘simliklarning 250 turdan ortig‘i dorivor va ozuqabob hisoblanadi. Ulardan qirkbo‘g‘im, zira, zirk, oltin tomir, chakanda, rivoch, buymadaron, shuvok, toron, saleb, ruyan, sumbul, kiyik o‘ti, kizilpoycha xalq tabobatida, Oshanin piyozi, tog‘bargli piyoz, rivoch, zira, alqor kabilar maxalliy xalq tomonidan ozuqabob o‘simlik sifatida ko‘p ishlatiladi. O‘zbekiston Respublikasi Qizil kito biga kiritilgan noyob o‘simliklar Ulug‘vor lola G‘arbiy Pomir-Oloyda kam tarqalgan endemik o‘simlik bo‘lib, bo‘yi 12–25 sm orasidagi ko‘p yillik piyozli o‘t. Piyozining diametri 2,5–4 sm, cho‘ziq-tuxumsimon, ustki qismi qora qo‘ng‘ir yoki qo‘ng‘ir yupqa charmsimon qobiq bilan o‘ralgan. Barglari 3–4 ta, tarvaqaylagan, o‘tkir uchli, nashtarsimon, chetlari egri-bugri, ko‘kimtir rangli. Guli qizil, yulduzsimon, tubi qora rangli. Changchisi va changchi iplari qora, tim qo‘ng‘ir yoki to‘q qizil rangli. Aprel–may oyida gullab, mevasi iyun–iyulda yetiladi. Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari: Zarafshon, Ko‘hitang va Hisor tizmalarida tarqalgan. Tojikistonda ham uchraydi. Hisor davlat qo‘riqxonasining dengiz sathidan 1600–2000 m balandlikdagi soz tuproqli yonbag‘irlarida o‘sadi.

Nor shirach

Nor shirach Tyan-Shan va Pomir-Oloydagi areali ajralgan va qisqarib borayotgan endemik o‘simlik, bo‘yi 100–250 sm ga yetadigan ko‘p yillik yirik o‘t. Ildizpoyasi qisqa, nursimon joylashgan, bo‘laklari urchuqsimon yo‘g‘onlashgan. Barglari keng qalami, eni 4–8 sm, silliq. Shingili tig‘iz, ko‘p gulli, tsilindr shaklda, uzunligi 35–120 sm. Guloldi bargchalari uchburchak shaklda. Shingilining pastki qismidagi gullarining bandi gulqo‘rg‘onidan 1,5–2 marta uzun. May– iyulda gullaydi, mevasi iyul–avgustda yetiladi. Toshkent, Namangan, Jizzax, Samarqand, Farg‘ona, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari: G‘arbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloyning barcha tizmalari, Tojikiston, Qozog‘iston, Qirg‘izistonda ham uchraydi.Hisor davlat qo‘riqxonasining o‘rta qismidagi mayda jinsli, tuproqli va toshli yonbag‘irlarda o‘sadi.

O‘zbekiston chinniguli

Mazkur o‘simlik turi Pomir-Oloyning g‘arbiy qismidagi kamyob endemik o‘simlik hisoblanadi. Bo‘yi 40 sm gacha yetadigan ko‘p yillik o‘t. Poyalari ko‘p, oddiy, ba’zan yuqori qismidan shoxlangan, tuksiz, pastki qismi g‘adirbudir, uzunligi 20–35 sm. Barglari ko‘kimtiryashil, o‘tkir uchli. Gullari yakka-yakka, asosi qalin tukli, pushti rangli. Mevasi – ko‘sakcha, ko‘p urug‘li. May oyida gullab, mevasi iyunda yetiladi. Samarqand, Qashqadaryo viloyatlari: Zarafshon tizmasida (Taxta Qoracha dovoni, Qizilolma va Tarag‘ay qishloqlari atroflari) tarqalgan. Hisor davlat qo‘riqxonasida Bog‘cha qishlog‘idan yuqoridagi tosh-shag‘alli joylarda, tosh va ohaktosh siniqlari va yoriqlari orasida o‘sadi. Populyatsiyasi tarqoq holda. Hayvonot dunyosi Hisor davlat qo‘riqxonasi hududida umurtqali xayvonlarning 276 turi uchrashi aniklangan. Shu jumladan:

Sut emizuvchilar sinfi – 32 tur; Qushlar sinfi - 225 tur; Sudralib yuruvchilar sinfi - 17 tur; Suvda va quruqlikda yashovchilar sinfi – 2 tur. Baliqlar sinfi - 2 tur; Jami umurtqalilar – 276 tur

Noyob hayvon turlari soni: 17 tur. – shundan, Sut emizuvchilar sinfi – 6 tur; Qushlar sinfi - 7 tur; Sudralib yuruvchilar sinfi - 3 tur; Baliqlar sinfi – 1 tur.

O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan noyob hayvon turlari Ilvirs (qor qoploni)

Yo‘q bo‘lib ketish arafasida turgan, lokal tarqalgan tur. TMXI Qizil Ro‘yxatiga kiritilgan. Tog‘larning o‘rta va yuqori (d.s.b. 2500-4500 m) qismlarida yashaydi. So‘nggi un yilliklar davomida soni uzluksiz kamaymoqda. 1980-1990- yillarda Hisor qo‘riqxonasida 5-11, 1970-1980- yillarda Chotqol qo‘riqxonasida - 1-3 donasi hisobga olingan. Hozirda jami, taxminan 40-50 donani tashkil etadi.

2020 yil o‘tkazilgan hayvonot dunyosi sanog‘i davrida Hisor davlat qo‘riqxonasida 32 bosh qor qoploni qayd etilgan. Asosan Qizilsuv va Tanxozdaryo hududlarida ko‘p uchratiladi. Qo‘riqxonada qor qoplonining hayot tarzini o‘rganish va muhofaza qilish masalasiga doir ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda.

Amudaryo gulbalig‘i (foreli)

Zaif, qisqarib borayotgan, Amudaryo endemik relikt kenja turi. Amudaryoning yuqori qismida (Surxondaryo, Sangardak va To‘polang daryolari) tarqalgan; Tanxozdaryoga keltirilgan, Qoradaryo va Norinda iqlimlashtirilgan. Tez oqadigan, suvi sovuq va tubi tosh-shag‘alli tog‘ daryolari. Qo‘riqxonaning Tanxozdaryo va Qizilsuv daryolari va ularning irmoqlarida keng tarqalgan. Amudaryo gulbalig‘ining yovvoyi tabiatdagi bioekologik xususiyatlarini o‘rganish natijasida ularni sun’iy ravishda ko‘paytirish hamda tegishli baliqchilik yo‘nalishini shakllantirish imkoniyati yaratiladi.

Tyanshan qo‘ng‘ir ayig‘i.

Zaif tabiatdan kamyob, mozaik tarqalgan kenja tur. Yashash joylari. Tog‘larning d.s.b. 1500-3500 m bo‘lgan o‘rta va yuqori qismlari. Soni. O‘zbekistonda 1970-1980 yillarda 200-220 bosh bo‘lgan. (Farbiy Tyonshonda – 100 boshgacha, Farbiy Pomir-Oloyda - taxminan 500 boshga yaqin). Qo‘riqxona hududida 2020 yilda 91 bosh qo‘ng‘ir ayiq uchrashi qayd etilgan. Ilmiy-tadqiqot ishlari Qo‘riqxonada ilmiy-tadqiqot ishlarining olib borilishidan asosiy maqsad hududdagi tabiiy majmualar va ularni tashkil etgan tabiiy unsurlarning yillar davomidagi fenologik dinamikasi hamda xususiyatlarini o‘rganish, to‘plangan ma’lumotlar tahlili natijasida atrof-muhit monitoringini amalga oshirish va tegishli ilmiy xulosalar tayyorlash hisoblanadi.

Hisor davlat qo‘riqxonasida qo‘yidagi yunalishlar bo‘yicha ilmiy ishlar olib borilmoqda.

Mavzu: Qo‘riqxona tabiiy majmualarining fenologik xususiyatlari va atrof-muhit monitoringi.

Mavzu: “Hisor davlat qo‘riqxonasi fauna vakillarini biologiyasini surat va video tasvirga oluvchi foto-video qopqonlar yordamida o‘rganish”.

Mavzu: “Hisor davlat quriqxonasi hududida o‘sadigan O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan o‘simliklarning biologiyasini o‘rganish”

Mavzu: “Hisor davlat qo‘riqxonasi hududida noyob va yo‘qolib borayotgan O‘zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan qushlarning biologiyasini o‘rganish” Qo‘riqxonaning ilmiy salohiyatini rivojlantirish rejalari Qo‘riqxonaning qo‘riqlov va ilmiy bo‘lim xodimlarini malakasini oshirish hamda salohiyatli ilmiy xodimlar bilan ta’minlanganlikka erishish.

O‘zbekiston Respublikasi FA Botanika va Zoologiya ilmiy tekshirish instituti, O‘zbekiston Milliy Universiteti, Toshket Davlat Agrar Universiteti, Samarqand Davlat Universiteti, Qarshi Davlat Universiteti va boshqa ilmiy salohiyatga ega muassasalar bilan hamkorligida ilmiy izlanishlarni tizimli yo‘lga qo‘yish.

Qo‘riqlash va ilmiy bo‘lim xodimlarini respublikamiz hududidagi qo‘riqxonalar bilan tajriba almashuvi va o‘zaro hamkorligini ta’minlash.

Dolzarb ilmiy mavzularda tadqiqotlarni amalga oshirish va muhofaza qilishga doir tavsiyanomalar ishlab chiqish

Qo‘riqxona ilmiy faoliyatga doir maqolalarni respublikamizda va chet ellardagi nufuzli ilmiy jurnal va konferentsiyalarga taqdim etish.

Grant mablag‘larining ajratilishiga erishish va ilmiy-tadqiqot ishlariga yo‘naltirish.

Ilmiy-tadqiqot ishlarining moddiy-texnik jihatdan ta’minlanishiga erishish va zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi.

Xalqaro aloqalarni rivojlantirish va qo‘riqxonaning ilmiy nufuzini xalqaro darajaga ko‘tarish. Qo‘riqxonaning turizm salohiyatini rivojlantirish rejalari Tashrif markazini ekoturistik ob’ekt sifatida shakllantirish va markazni zamonaviy ekoaxborot texnologiyalari bilan jihozlash.

Turizm infrastrukturasini zamonaviy talablar asosida shakllantirish.

Ekoturistik marshrutlar (piyoda va otda) tashkil etish va ularni havfsizlik nuqtai-nazaridan jihozlanishini ta’minlash. Shu jumladan, Hazrati Sulton ota ziyoratgohi va Amir Temur g‘origa chiqadigan sayyohlar uchun otda sayohat xizmatini tashkil qilish.

Ekoturizmga doir ekotarg‘ibot ishlarini amalga oshirish, ya’ni qo‘riqxonaning tabiati va faoliyatiga doir reklama banerlarini keng miqyosda aholi ko‘p tashrif buyuradigan joylarda (parklar, avtomobil va temiryo‘l vokzallarida, aeroport va boshqalar) joylashtirish.

Ekotarg‘ibotga doir ma’lumotnomalar, risolalar, fotojamlanmalar, videolavhalar va boshqalarni tayyorlash hamda ommaboplashtirish.

Veb-saytning ma’lumotdorligini oshirish hamda uning ommabopligiga erishish.

Suvtushar sharsharasida sayyoxlar uchun kichik zoopark yoki pitomnik tashkil etish.

Kam ta’minlangan aholi qatlami, o‘quvchilar, keksa yoshdagi tashrif buyuruvchilar uchun imtiyozlar joriy qilish.

Ekoturizm sohasiga mehnatda band bo‘lmagan aholini jalb qilish va yangi ish o‘rinlarini yaratish.

Qo‘riqxonaning ekotarg‘ibot ishlariga doir rejalari Muxofaza etiladigan tabiiy hududlar va u yerdagi bioxilma-xillikni asrab-avaylashga doir qo‘riqxona xodimlari tomonidan ommaviy axborot vositalari orqali hamda mahallalar aholisi bilan muntazam ekologik targ‘ibot sohasidagi tadbirlar ko‘lamini kengaytirish.

Ekotarg‘ibot ishlarini mahalla faollari, OAV, ta’lim maskanlari, xalqaro va boshqa tashkilotlar bilan hamkorlikda amalga oshirish.

“Hisor davlat qo‘riqxonasi” nomli o‘simlik va hayvonot dunyosi tug‘risidagi fotoal’bomni kengaytirilgan qo‘shimcha yangi ma’lumotlar bilan boyitilgan variantini tayyorlash (o‘zbek, rus va ingliz tillarida).

Hisor davlat qo‘riqxonasidagi o‘simlik va hayvonot olami to‘g‘risidagi ma’lumotlarni maktab uquvchilari uchun o‘quv dasturlarini kiritish maqsadida Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim va Xalq ta’lim vazirliklarining hamkorligini yo‘lga qo‘yish.

Qo‘riqxona tabiiy majmualari to‘g‘risida aholining turli yosh qatlamlarini hisobga olgan holda tayyorlangan buklet, risola va boshqa ma’lumot manbalari hamda tarqatma materiallarning ommabopligiga erishishish.

Hisor davlat qo‘riqxonasi flora va faunasi, ekoturistik salohiyati hamda boshqa maqsadlarga muljallangan videolavhalar tayyorlash va namoyish etilishini ta’minlash.

“Qor qoplon” to‘g‘risida multfilm yaratish uch tilda.

Ekotarg‘ibot ishlarida zamonaviy axborot texnologiyalarini muvafaqqiyatli qo‘llanilishini ta’minlash. Gulmurodov (munozara) 14:38, 29-May 2022 (UTC)

Fudziyama

Fudziyama – (aynlar tilida Fudzi — olov maʼbudasi, yaponcha yama — togʻ) — Xonsyu orolidagi soʻnmagan vulqon, Yaponiyadagi eng baland choʻqqi (3776 m). Fudziyama Yevrosiyodagi ikkinchi eng baland vulqon (undan oldingi o'rinda Klyuchi Sopkasi keyingi o'rindi esa Sumatra orolidagi Kerinchi vulqoni). Fuji Tokio shahridan taxminan 100 km janubi gʻarbda joylashgan. Fudziyama asosan bazalt va andezit lavalaridan tuzilgan. Soʻnggi bor 1707—1708 yillarda otilgan. Krateri toʻgʻri konus shaklida, diametri 700 m, chuqurligi 250 m. Yilning 10 oyida muz bilan qoplanib yotadi. Yonbagʻirlarida doimiy yashil oʻrmon va butazorlar, tog' tepasida esa tundra iqlim sharoiti shakllangan. Fudziyama yaponlarning muqaddas togʻidir. Turistlar koʻp boradi Gulmurodov (munozara) 17:07, 29-May 2022 (UTC)

Monblan cho'qqisi

Monblan (Oqtogʻ) — Gʻarbiy Alp togʻlaridagi togʻ massivi, Fransiya, Italiya va Shveysariya chegarasi boʻylab 50 km masofaga choʻzilgan. Eng baland joyi 4807 metr, Gʻarbiy Yevropada eng baland choʻqqi. Togʻ tepasidagi muzliklarning maydoni 200 km² dan ortiq, eng yirigi Merde-Glas muzligi (uz. 15 km). Alpinizm, turizm rivojlangan. Astronomiya va meteorologiya rasadxonasi bor. Tog'da 11,6 km li avtomobil tunneli qurilgan. Gulmurodov (munozara) 17:10, 29-May 2022 (UTC)

Fasl

Bilib qo‘ygan yaxshi

1. Bilasizmi

«Yer aylana turib, quyoshga yaqinroq kelsa - yoz, uzoqlashsa — qish bo‘ladi» demang. Aksincha, qishda Yer quyoshga ancha yaqinlashgan bo‘ladi (masofa, yanvarda 146 million kilometrgachakamayadi), yozda — uzoqlashib ketadi (masofaiyulda 151 million kilometrgacha cho‘ziladi). Demak,qish yoki yoz fasllari Yeming quyoshgayaqin-uzoqligiga bog‘liq emas. Mavsumlar — Yerning quyoshga nisbatan 23 yarim daraja og‘ib turishi natijasidir.Yerning qaysi pallasi (shimoliy yoki janubiy yarimshari) Quyosh tomonda ekanligiga qarab yoz yoki qish bo‘ladi.

Arktikaga doir Shimoli-sharqiy o‘tkilva Shimoli-g‘arbiy o‘tkil tushunchalari bor. Shimoli-sharqiy o‘tkil deganda Rossiya Federatsiyasining shimoliy sohillari bo‘ylab Murmanskdan to Bering bo‘g‘ozigacha kema yurishi tushuniladi, uni qisqacha Shimoliy dengiz yo‘li deb ataymiz. Shimoli g'arbiy o‘tkil deganda Amerika qit’asining shimoliy sohillari bo‘ylabAtlantika okeanidan Bering bo‘g‘ozigacha dengiz yo‘li tushuniladi.

Har qanday davlatda hukumat idoralari poytaxtda joylashganini bilasiz. Biroq Filippinda bunday emas. Bu davlatning poytaxti Manila shahri hisoblanadi, ammo hukumat Keson-siti shahrida joylashgan. Niderlandiya poytaxti Amsterdam, hukumat qarorgohi esa Gaaga shahrida joylashgan.

Atlantika okeanidagi Madeyra oroli uch marta «kashf» etilgan. V asrda karfagenliklar u yerga borib, «Chorva oroli» deb atashgan. VI asrda genuyaliklar qaytadan «kashf» etib, unga «0‘rmon orol» deb nom berdilar. Oradan qariyb 900 yil o‘tgach XV asrda portugallar topgan orol Madeyra «o‘rmon» bo‘lib qoldi.

Antarktida va Grenlandiyadagi abadiy muzliklar eritilsa bormi, okeanlar sathi 60 metr ko'tarilib ketadi, oqibatda Yer yuzining 10 foizi qismi suv ostida qoladi.

Mavjud kitoblarda Indoneziyani «Uch ming orol mamlakati» deb atashadi. Aslida orollar soni 13 yarim mingga yetadi. Lekin shulardan 6 ming tasining nomi bor. 992 ta oroldagina odamlar yashaydi,xolos.

Kosmik raketalarda parvoz eta turib, 24 soat mobaynida butun Yer yuzasini fotosuratga olish mumkin. Holbuki bunday ishni bajarish uchun kamida 1000 ta samolyot kun-u tun havoda tinmay uchib turishi kerak bo‘lar edi.

Bahor keldi seni so’roqlab

Salqin saharlarda, bodom gulida, Binafsha labida, yerlarda bahor. Qushlarning parvozi, yellarning nozi, Baxmal vodiylarda, qirlarda bahor...

Qancha sevar eding, bag’rim, bahorni, O’rik gullarining eding maftuni. Har uyg’ongan kurtak hayot bergan kabi Ko’zlaringga surtib o’parding uni.

Mana qimmatligim, yana bahor kelib, Seni izlab yurdi, kezdi sarsari. Qishning yoqasidan tutib so’radi seni, Ul ham yosh to’kdi-yu, chekindi nari.

Seni izlar ekan, bo’lib shabboda, Sen yurgan bog’larni qidirib chiqdi. Yozib ko’rsatay deb husn-ko’rkini, Yashil yaproqlarni qidirib chiqdi.

Topmay, sabri tugab bo’ron bo’ldi-yu, Jarliklarga olib ketdi boshini. Farhod tog’laridan daraging izlab, Soylarga qulatdi tog’ning toshini.

Qirlarga ilk chiqqan qo’ychivonlardan Qayda shoir, deya ayladi so’roq. Barida sukunat, mayuslik ko’rib, Horib-charchab keldi, toqatlari toq...

So’ngra jilo bo’lib kirdi yotog’imga, Hulkar va Omonning o’pdi yuzidan. Singib yosh kuydirgan zafar yonog’imga Sekin xabar berdi menga o’zidan.

Lekin yotog’imda seni topolmay, Bir nuqtada qoldi uzoq tikilib. Yana el bo’ldi-yu, kezib sarsari, Mendan so’ray ketdi qalbimni tilib:

«Qani men kelganda kulib qarshilab, Qo’shig’i mavjlanib bir daryo oqqan? «Baxtim bormi deya, yakkash so’roqlab» Meni she`rga o’rab suqlanib boqqan?

O’rik gullariga to’nmaydi nega, Elda hilpiratib jingala sochin? Nega men keltirgan sho’x nashidaga Peshvoz chiqmaydi u yozib qulochin?

Qanday ishqqa to’lib boqardi tongga, Kamol toptirardi keng xayolimni. Uning rangdor, jozib qo’shig’ida Mudom ko’rar edim o’z jamolimni.

Qani o’sha kuychi, xayolchan yigit? Nechun ko’zingda yosh, turib qolding lol. Nechun qora libos, sochlaringda oq, Nechun bu ko’klamda sen parishonhol?»

Qanday javob aytay, loldir tillarim. Baridan tutdim-u, keldim qoshingga. U ham g’aming bilan kezdi aftoda, Boqib turolmayin qabring toshiga.

Alamda tutoqib daraxtga ko’chdi, Kurtakni uyg’otib so’yladi g’amnok. Sening yoding bilan elib beqaror, Gullar g’unchasini etdi chok-chok.

Gulu rayhonlarning taraldi atri, Samoni qopladi mayin bir qo’shiq. Bu qo’shiq naqadar oshno, yaqin, Naqadar hayotbaxsh, otashga to’liq.

Bahorga burkangan sen sevgan elda, Ovozing yangradi jo’shqin, zabardast. O’lmagan ekansan, jonim, sen hayot, Men ham hali sensiz olmadim nafas.

Hijroning qalbimda, sozing qo’limda, Hayotni kuylayman, chekinar alam, Tunlar tushimdasan, kunduz yodimda, Men hayot ekanman, hayotsan sen ham! Gulmurodov (munozara) 23:48, 29-May 2022 (UTC)

РЎЗҒОРИМГА БАРАКА КИРДИ (Ибратли ҳикоя

Бир биродаримиз шундай ҳикоя қилади: "Йигирма икки йил олдин (тахминан, 1995-1996-йиллар назарда тутилмоқда) маошга зўр-базўр кун кечириб юрардим. Болаларим ёш, шунинг учун анча қаноатли эди. Аёлим тўқ оилада ўсган бўлса-да, Аллоҳга шукр, унга ҳам қаноат берди. Топган-тутганимни тўтиё билиб, бола-чақа билан хурсандчиликда баҳам кўрар, топмасам, қуруқ нон-сув билан кифояланар, "Уйимиз бугун анбиёлар уйига ўхшади”, деган сўзлар билан пайғамбарларга яқинлик туйиб таскин топардик…

Бир куни юз берган воқеа ҳеч ёдимдан чиқмайди. Кечқурун ишдан қайтяпман. Чўнтагимда бор-йўғи иккита уч сўмлик бор. Ўша пайтда олий навли ундан қилинган нон етти сўм, биринчи навлиги олти сўм эди. Аммо олти сўмлик нон кечга қолмай тугарди. "Агар арзон нон тугаган бўлса, бугун нонсиз қоламиз, эй Худо, ризқимиз Сенинг бўйнингда”, деб ёлвораман ичимда. Бир сўм-ярим сўм бирон чўнтагимнинг бурчагида қолиб кетмаганмикан, деб ён-веримни пайпаслайман… Йўқ, хайрият тугамаган экан, ўша кунги ризқимизга битта нон ёзилган экан, тилло топган боладай, хурсандчилик ила олдим… Хуллас, шундай кунларнинг бирида бир ҳадис ўқиб қолдим.

Унда Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳар кеча Воқеа сурасини ўқиган киши ризқи кенг бўлишини айтган эканлар. Ўша заҳоти туриб, уни тиловат қилдим. Шундан кейин ҳар кеча Воқеа сурасини ўқишга одатландим.

Дунёда Аллоҳнинг Расулидан-да ростгўйроқ ким бор?! Бир-икки кун ўтиб, қўшимча иш топдим. Хотиним ҳам уйда пишириқлар тайёрлай бошлади, кимдир кўрпачасини қавишга олиб чиқди. Тез орада турмушимиз анча яхшиланиб қолди… Воқеа сурасини ҳамон ўқийман…

«Ризқ калитлари Нажот келтирувчи дуолар» китобидан Gulmurodov (munozara) 23:56, 29-May 2022 (UTC)

8 май — Халқаро Oналар куни!

ОНАМНИ КЎРГАНИ БОРАМАН

Бозорга чиқибди қулупнай, Етказди, Худодан айланай, Илиниб, илиниб олволай, Онамни кўргани бораман.

Ишларим йўлимни тўсса ҳам, Пойимда тиканлар ўсса ҳам, Бир даста гул олиб бўлса ҳам, Онамни кўргани бораман.

Кирсам ҳам иккита нон билан, Бағрига босади жон билан, Айтади: "кедингми, жон болам?" Онамни кўргани бораман.

Айтмайин боламнинг ғамини, Билдирмай рўзгорим камини, Ўчирмай юрагин шаъмини, Онамни кўргани бораман.

Акамнинг яхшисин оширай, Укамнинг айбини яширай, Қувнатиб меҳрини тоширай, Онамни кўргани бораман.

Эркалай: «Оймомам, ўзимни, Қувнатиб турасиз кўзимни», Кулади эшитиб сўзимни, Онамни кўргани бораман.

©️ Марҳабо Каримова Gulmurodov (munozara) 01:37, 30-May 2022 (UTC)

O`RTA OSIY TEKTONIK VA GEOGLOGIK TUZILISHI

O'rta Osiyo tog'li qismining geologik tuzilishida barcha geologik jarayonlarning tog' jinslari qatnashadi, lekin ularning geologik kesimlari rayonlarda bir-biridan farq qiladi. Barcha harakatchan oblastlarda bo'lgani kabi, tog' jinslarining qalinligi va ular tarkibi tez o'zgarib turadi. Umuman olganda O'rta Osiyo tog'li qismining 80% i paleozoy davrining yotqiziqlaridan tashkil topgan. Kemberiygacha bo'lgan yotqiziqlar O'rta Osiyo hududida keng tarqalgan. Kemberiy yoshiga ega bo'lgan tog' jinslari ko'proq Tyanshanning shimoliy tizmalarida va Janubiy-G'arbiy Pomirda joylashgan. Bu geologik davrning tog' jinslari, kuchli metamorflashgan bo'lib, har xil gneys, kristall, slanes, marmar, kvarsitlar va boshqa tog' jinslaridan iboratdir. Eng dastlabki paleozoy yotqiziqlari ko'proq asosan Tyanshan tog' tizimlarining Sharqiy va Janubiy tizmalarida uchrab, mutlaqo xilma-xil fatsial tarkibga ega bo‗lgan dengiz yotqiziqlaridan iborat. Ordovik davriga mansub bo‗lgan yotqiziqlarning qalinligi Qirg'iz tizmasida 7-10 km ga teng. Shimoliy Tyanshanda intruzuv tog' jinslari juda keng tarqalgan. Intruziv jarayonlar ayniqsa, kuchli namoyon bo'lgan Ordovik davrining ikkinchi yarimiga to'g'ri keladi. Intruziv tog' jinslarining tarkibi asosan granit va granodioritlardan tashkil topgan. O'rta paleozoy davri yotqiziqlarining tarqalishi, undan oldin bo'lib o'tgan kaledon tog' burmalanishi natijasida vujudga kelgan sharoitlar vaqti bilan belgilanadi. Kaledon tog' hosil bo‗lish, yoki kaledon burmalanishi vaqtida hosil bo‗lgan Tyanshanning shimoliy tog‗ tizmalarida silur, devon yotqiziqlari qatnashmaydi. Tyanshanning boshqa qismlarida, Pomir-oloy va Pomirda o'rta paleozoyda geosinklinal rejim saqlanib qolganligi uchun bu davr yotqiziqlari keng tarqalgan. Ayniqsa, Hisor, Zarafshon tizmalarida o'rta paleozoy davrining yotqiziqlari juda keng tarqalgan va ularning qalinligi Hisor, Oloy tizmalarida silur davrining qalinligi 6-6,5 km gacha, devon davrida esa, 2 km gacha yetadi. Nurota tizmasida o'rta devon yotqiziqlari ham keng tarqalgan. Turkiston, Zarafshon, Hisor tog' tizmalarida silur yotqiziqlari ohaktosh, asosan, marmarlashgan ohaktoshdan va slanes (kristalik hamda glinali)lardan iborat bo'lib, ular tog' massivlarining tuzilishini belgilaydi. Devon davrining yotqiziqlari ham Pomir-Oloy va Pomir tog'larida keng tarqalgan. Devon davri yotqiziqlari asosan ohaktoshdan iborat. Lekin, devon ohaktoshlari Silur davrining ohaktoshlaridan farq qilib, boshqacha ximik va fizik xususiyatlarga ega, shuning uchun ham devon ohaktoshlarida ajoyib tabiiy jarayon-karst hodisasi keng tarqalgan. Qayerda devon yotqiziqlari tarqalgan bo‗lsa, albatta, o‗sha joyda karst hodisasi uchraydi. Masalan, Zarafshon tizmasining Chaqilkalon tog' massivida 2500 m dengiz sathidan balandlikda 40 km.kv maydonda faol karst hodisalari: karst shaxtalari (dunyoda 3-chi o'rinda turuvchi «Kilsi» karst shaxtasi), karst g'orlari, karst varonkalari va boshqalar juda ko'p uchraydi. Hisor tizmasining Janubi-G'arbiy chekkasida katta maydonda tarqalgan karst hodisalari (karst voronkalari, g'orlar va boshqalar) ham devon davrining ohaktoshlariga mansubdir. O'rta Osiyoning geologik tuzilishining noyob xususiyatlaridan yana biri shundan ibortki, u gersin burmalanishi (tektogenezi) bilan, magmatik jarayonlarning faollashishiga bog'liq. Shuning uchun ham Tyanshanning Sharqiy va Janubiy qismi hamda Pomir-Oloyda intruziv tog' jinslari keng tarqalgan. Intruziv tog' jinslari tarqalgan maydonlar ko'pincha chuqur bo'laklarga (yer siniqlarga) ajraladi. Shulardan biri – Hisor plutoni nomi bilan ataluvchi intruziv maydondir. U 5,5 ming km. kv. hududni egallab turadi. Gersin orogenezi bilan bog'liq bo'lgan yana bir intruziv maydon bu – Qoratepa (Zarafshon tizmasi) batolitidir. Qoratepa tog'i Zarafshon tizmasining davomi bo'lib asosan intruziv tog' jinslaridan (granit va granodioritlar) tuzilgan. Shunday qilib, paleozoy tog' jinslarida intruziv maydonlar ko'tarilib turishi bilan ajralib turadi. Masalan, Nurota tizmasida 13 dan ortiq intruziv maydonlarning ko‗tarilib turishi aniqlangan. Bo'r va paleogen davrining yotqiziqlari O'rta Osiyo tog'larida uning faqat chekka, hali to‗liq yuvilib ketmagan joylarida saqlanib qolgan. Masalan: Zirabuloq va Ziadin tog'larining asosiy qismi paleozoy tog' jinslardan tuzilgan, lekin tog‗ oldi zonasida bo‗r va paleogen davrining yotqiziqlari keng tarqalgan. O'rta Osiyoning tekislik qismida paleozoy yotqiziqlari har xil (950 m dan 2800 m gacha (Quyi Amudaryo), Markaziy Qoraqumda 1600 m dan 2400 m 20 gacha) chuqurlikda yotadi. Markaziy Qizilqumning orol shaklida chiqib turgan – Bukantog', Muruntov, Quljuqtog' va boshqa tog'larida paleozoy davrining yotqiziqlari yer yuzasiga yaqin joylashgan. O'lkaning tekislik qismida shuningdek, har xil chuqurlikka va har xil qalinlikka ega bo‗lgan bo'r davrining yotqiziqlari keng tarqalgan. Ular yashil glina tusiga ega. Qoraqum va Qizilqum sahrolarining yuza qismi 100-120 m qalinlikdagi qumlar bilan qoplangan. Bu yerda tog' va tog' oldi tekisliklari lyoss va lyossimon yotqiziqlardan tuzilgan bo'lib, lyossning eng qalin joylari Turkiston tizmasining shimoliy yonbag'ridagi tog' oldi tekisligida 120 m gacha yetadi. Bundan tashqari O'rta Osiyoning daryo vodiylari va daryo terrasalarida allyuvial yotqiziqlar va antropgen yotqiziqlar keng tarqalgan

O’rta Osiyo tuproqlari

O’rta Osiyoning geografik o’rni, geologik yoshi, relefi va iqlim xususiyatlariga bog’liq holda tuproqlarning tarqalishi kuzatiladi. O’rta Osiyo tog’li qismining geologik tuzilishida karbonatli tog’ jinslarining keng tarqalishi va tog’ oldi tekislik rayonlari lyoss va lyossimon tog’ jinslaridan tuzilganligi, shu hudud tuproq qoplamining tarkibida karbonatlarning va har xil tez eruvchi tuzlarning to’planishiga olib kelgan. O’rta Osiyo tuproq qoplamiga ayniqsa, daryo vodiylaridagi voha tuproqlariga inson xo’jalik faoliyatining ta‘sirini alohida ta‘kidlash kerak.

O’rta Osiyo hududida tuproqlarning tarqalishi zonallik qonuniyatiga bo’ysinadi. Tekislik qismida tuproqlarning joylanishi kenglik, tog’li qismida esa vertikal zonallik qonuniyati bo’yicha tarqalgan. O’rta Osiyoning tekislik qismi uchun quyidagi tuproq tiplari xosdir; Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar – Ustyurt platosi, Markaziy Qizilqumdagi qoldiq tog’larning tog’ oldi tekisliklarida, Nurota cho’li, Malik cho’l, Qarshi cho’llarida hamda Qarnab cho’lining g’arbiy qismida tarqalib, asosan bo’r, paleogen, neogen davrlarining qumtosh, gil, margel, ohaktosh va qadimiy prolyuvial, elyuvial yotqiziqlardan tashkil topgan. Bu tuproqlar platolarning tipik tuproqlaridir, ular tarkibida shag’al-toshlar ko’p. Tuproq hosil qiluvchi ona jinsi uncha qalin emas (1-2m), tuproq tagida shag’al qatlamlar joylashgan. Cho’lda iqlimning ancha quruq va ancha issiq bo’lishi hamda o’simliklarning kam va siyrak bo’lishi tufayli tuproqdagi biologik jarayonlar sust kechadi, shuning uchun ham sur tusli qo’ng’ir tuproqlarda chirindi oz, tuproqlarning yuza qatlamida 0,2-0,3% ni tashkil etadi. Umuman, chirindi qatlamining qalinligi 20-25 sm, tuproqda azot kam, ammo fosfor ko’p, karbonat 5-7% gacha boradi. U bu tipdagi tuproqning qo’ng’ir rangli strukturalari gorizontida (V) ko’p to’planadi. Uning ostida esa gips ko’p to’plangan gorizont (S) joylashgan. Bu tuproqlar odatda 20-30 sm chuqurlikdan boshlab sulfat va xlorid tuzlari bilan sho’rlangan. Sho’rlanish darajasi esa ustki qatlamda kuchsiz bo’lsa ham pastki tomon kuchaya boradi. 

Sug’oriladigan sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar Malik va Qarshi cho’lida, Amudaryoning o’rta va quyi oqimlari hamda Turkistonning janubiy – g’arbiy qismidagi tog’ etaklarida va boshqa joylarda uchraydi. Sur tusli qo’ng’ir tuproqlarda chirindi miqdori juda kam, ko’p hollarda tuproqning ustki qismida kalsiy karbonat, pastki qismida gips to’planadi. Masalan Qarnab cho’lidagi sur tusli qo’ng’ir tuproqlarning 20-30 sm chuqurlik qismidan gips gorizonti boshlanadi. Qumli cho’l tuproqlar, qum massivlari orasida tarqalgan. Asosiy keng tarqalgan rayonlar Qizilqum va Qoraqum cho’llaridir. Bu tuproqlarning yuza qismi 8-10 sm gacha sochilma qumlardan iborat bo’lib o’simlik ildizlari bu yerda shoxlanmaydi. Strukturali gorizont 8-12 sm da joylashgan bo’lib, unda o’simlik ildizlari shoxlanmaydi va sur rangdagi dog’lar uchraydi. Qumli cho’l tuproqlarda chirindi va ozuqa moddalar kam. Chirindi miqdori 0,3-0,6% ni tashkil etadi. Bunday tuproqlarda dehqonchilikka tegishli agrotexnika tadbirlarini qo’llash orqali uning unumdorligini oshirib foydalanish mumkin. Qumli cho’l tuproqlarida chirindiga aylanadigan bir yillik o’simlik qoldiqlari 372 g/m2 ni tashkil etishiga qaramasdan chirindi kam, chunki bu tuproqlarda biologik jarayonlar juda tezlik bilan o’tadi. O’simlik qoldiqlarining chirishi faqat bahor oylarida (mart-aprel) namlik va issiqlik munosabati yetarli bo’lgan vaqtda sodir bo’ladi. Boshqa vaqtlarda harorat juda yuqori bo’lishi tufayli, namlik yetishmaydi. Taqir tuproqlar. O’rta Osiyoning tog’ oldi tekisliklarida, daryo vodiylari va deltalarida, shuningdek qum oralig’idagi pasttekislik maydonlarida, qadimgi allyuvial tekisliklarda taqir tuproqlar uchraydi. Taqir tuproqlarning katta maydonlari Amudaryo, Qashqadaryo deltalarida, Murg’ob va Tejan havzalarida, Sirdaryoning o’rta qismida va Kopettog’ tog’ oldi qiya tekisliklarida joylashgan. Tuproq ona jinsi turli xildagi yotqiziqlar bo’lib, ko’pchiligini loyli qumloqli harakterdagi yotqiziqlar tashkil etadi. Bu tuproq tipining o’simlik qoplami qariyib yo’q, shuning uchun unda chimli gorizontlar hosil bo’lmaydi. Chirindiga aylanadigan bir yillik o’simlik qoplamlari 1082 g/m2 ni tashkil etadi. Taqirli tuproqlar paydo bo’lish sharoitiga qarab, o’tloqli – taqirli, qoldiq chirindili, tipik taqirli, shuningdek sho’rlanish darajasiga qarab sho’rlanmagan, sho’rxoksimon va sho’rtobsimon taqir tuproqlarga bo’linadi. Taqir tuproqlarda chirindi qatlamining umumiy qalinligi 20-30 sm ga boradi, chirindi 0,5-1,0% ni tashkil etadi, ayrim allyuvial - o’tloqli – taqir tuproqlarda 1,2-1,5% gacha boradi, azot 0,02-0,07%, fosfor 0,15% va kaliy 2% gacha bo’ladi. Sho’rlangan taqir tuproqlarda sho’rlanish darajasi 0,3-2,0% orasida bo’ladi. Taqir tuproqlarda sug’orib dehqonchilik qilish mumkin, bunda taqir kabi qalin qotqoloq paydo bo’lmaydi, unumdorligini oshirish uchun bir qator agrotexnik choralarni amalga oshirish lozim. Jumladan tuproq tarkibini vujudga keltirish, qotqoloqni yo’qotishga qarshi ishlov berish, sho’rlangan 52 yerlarni yuvish va qayta sho’rlanishni oldini olish, nam to’plash uchun yaxob berish va boshqa chora-tadbirlar. Taqirlar - O’rta Osiyo tekislik qismining yer usti yuzasining o’ziga xos qoplamlaridan biri bo’lib, tabiiy jarayonlarning noyob mahsuli – tabiiy hodisasidir. Taqirlarning yuza qismi turli yo’nalishlardagi yoriqlar (darzlar) bilan qoplanib, zich metindek qattiq yalang suvsiz sozli tekisliklar bo’lib, qadimgi allyuvial tekisliklarda, Amudaryo, Sirdaryo, Murg’ob daryolari etaklarida qumliklar orasidagi mayin sozli pastliklarda dellyuviy bilan qoplangan pastlik yerlarda katta maydonlarni egallab yotadi. Sho’rxoklar - O’rta Osiyoning tekislik qismida, Turon pasttekisligida juda katta maydonda uchraydi. Tuproq tarkibida tuzlar miqdori 3% dan oshsa, sho’rxoklar vujudga keladi, oqibatda tuproq yuzasi oppoq va yupqa tuz qatlamlari bilan qoplanadi. Sho’rxoklar Turon pasttekisligida grunt suvlari yer yuzasiga yaqin (0-3m) hamda yog’inga nisbatan mumkin bo’lgan bug’lanish bir necha hissa ko’p joylarda vujudga keladi. Negaki, grunt suvi yer betiga yaqin bo’lgan joylarda bug’lanish tufayli suv bug’ga aylanib ketib, tuzlar esa tuproq yuzasida to’planaveradi, natijada sho’rxoklar paydo bo’ladi. Sho’rxok tuproqlar tarkibida suvda tez eriydigan xlorli, sulfatli va natriyli tuzlar ko’p bo’lib, uning kimyoviy xususiyatini yomonlashtiradi. Odatda sho’rxoklar daryo vodiylarining quyi qismida, uning deltalarida, kichik berk botiqlarda, tog’ oldi qiya tekisliklarida, Qizilqum cho’lidagi tog’lar oralig’ida uchraydi. Sho’rxoklarda chirindi deyarli bo’lmaydi, faqat o’tloq va botqoq sho’rxoklardagina gumusli qatlam vujudga kelib, ajiriq va qiyoq o’sadi. O’rta Osiyoda katta – katta sho’rxoklar Mingbuloq, Qoraxotin, Oyoqog’itma va boshqa cho’kmalarni egallab yotibdi. Allyuvial botqoq va allyuvial o’tloq tuproqlar asosan keng daryo vodiylarida tarqalgan. Allyuvial botqoq tuproqlar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa daryolarning birinchi terrassasida, yer osti suvi yer betiga yaqin joylashgan maydonlarda tarqalgan. Masalan, Zarafshon daryosining qayir va qayir usti birinchi terrassalarida, yer osti suvlari yer yuzasidan 1-2 metr chuqurlikda yotadi. Ana shu massivlar asosan botqoq tuproqlar bilan qoplangan. Botqoq tuproqlar uncha qalin bo’lmasdan, bevosita allyuvial yotqiziqlar ustida yotadi. Bu tuproqning eng ustki chirindi gorizontida gumus miqdori 3-4% ga yetadi.

Allyuvial o’tloq tuproqlar – daryo vodiylarida, odatda ikkinchi va uchinchi terrassalarida tarqalgan. Allyuvial o’tloq tuproqlar botqoq tuproqlardan farq qilib, allyuvial o’tloq tuproqlarning ona jinsi – allyuvial yotqiziqlar 2-3 metrdan 8-10 metrgacha bo’lgan chuqurlikda yotadi. Allyuvial o’tloq tuproqlarning ona jinsi faqat allyuvial shag’al toshlardan iborat bo’lmasdan, glinali, lyossimon tog’ jinslardan ham iborat bo’ladi, allyuvial o’tloq tuproqlarning chimli gorizontida gumus miqdori 2-3% dan oshmaydi. Shuni aytish kerakki, daryo vodiylarining juda katta maydonlarida allyuvial 53 o’tloq tuproqlar o’zlashtirilib, madaniy sug’oriladigan tuproqlarga aylangan. Chunki kishilarning ming yillab tuproqni sug’orib, har xil o’g’itlar solib, ishlov berishi uning tabiiy xususiyatlarini o’zgartirib yuborgan. Bunday tuproq turlariga voha-o’tloq tuproqlari kiradi. «Voha» tuproqlari ko’p asrlik sug’orish, har xil o’g’itlar solish natijasida kuchli o’zgarib ketgan. Masalan, Zarafshon daryosining o’rta qismidagi sug’oriladigan maydonlarga daryo suvi har yili 1 mm qalinlikda yotqiziqlar olib keladi. Natijada ikki ming yildan buyon sug’oriladigan dalalarga keltirilgan yotqiziqlarning qalinligi 2 metrga yetadi. Shunday qilib, voha tuproqlarida yangi agroirrigatsion gorizontlar paydo bo’lgan. Bu agroirrigatsion gorizontlarning qalinligi, sug’oriladigan yerlarning sug’orish «yoshiga» qarab har xil bo’ladi, ya‘ni bir necha 10 sm dan 2-2,5 metr gacha yetadi. Shunday qilib sug’oriladigan tuproqlar inson xo’jalik faoliyati orqali kuchli o’zgarib ketgan. 

Bo’z tuproq. O’rta Osiyoning tog’ va tog’ oldi tekisliklarida asosan bo’z tuproqlar tarqalgan. Bu tuproq tipi tog’ etaklari bo’ylab cho’zilib ketgan lyossli tekisliklarda juda yaxshi rivojlangan bo’lib, tog’li o’lkalarning tuproqlaridan hisoblanadi va tog’ yon-bag’irlaridagi eng quyi tuproq mintaqasini tashkil etadi. Bu mintaqada pastdan yuqoriga tomon iqlim sharoitning o’zgarishiga ko’ra eng past yerlarda och tusli bo’z tuproq, undan balandlikda tipik bo’z tuproq, yuqori chegarasida esa to’q tusli bo’z tuproqlar tarqalgan. Umuman bo’z tuproqlar 300-500 metrdan 1200-1400 metrgacha balandliklarda uchraydi, ular karbonatli tuproq bo’lib, uning hamma qatlamida ozmi-ko’pmi karbonat uchraydi, lekin eng ko’pi 100-140 sm chuqurlik orasida bo’ladi. Bu hol tuproq unumdorligini oshiradi. Bo’z tuproqlarda chirindi tuproqning ustki qatlamida to’planadi va bu qatlamning qalinligi 15-18 sm ga boradi. Gurunt suvi chuqurda yotganligi uchun tipik va to’q tusli bu tuproqlar deyarli sho’rlanmagan bo’ladi. Och tusli bo’z tuproqlar gurunt suvi yuzaga yaqin bo’lgan yerlarda darhol sho’rlanib, sho’rxoksimon bo’z tuproqlarga, ba‘zan esa sho’rxoklarga aylanadi. Bo’z tuproqlar mineral tarkibining asosiy qismini lyoss jinslar tashkil etadi. Och tusli bo’z tuproq, O’rta Osiyoning chekka tog’ tizmalarining tog’ oldi tekisliklarida 300-500 metr bo’lgan balandliklarda uchraydi. Tuproq qatlami ko’pincha lyossimon qumoqlardan tarkib topgan, chimli ustki qatlami och bo’z tusda bo’lib, chirindi miqdori 10-15 sm chuqurgacha, 1-1,5% gacha bo’ladi, keyin juda kamaygan holda 30-40 sm gacha boradi. Och tusli bo’z tuproqlar orasida turli darajada sho’rlangan tuproq turlari ham uchraydi. Tipik bo’z tuproqlar tog’ chala cho’l mintaqalarida 500-600 metrdan 800- 900 metrgacha mutlaq balandlikda uchraydi. Bu tuproq asosan tog’ yonbag’irga yaqin bo’lgan tog’ oldi tekisliklarini ishg’ol qilib, och tusli tuproqqa nisbatan chirindi ko’proq 1,5%-2,5% bo’lib, quyi qatlamda chirindi kam bo’lsada 60-80 sm chuqurlikkacha tarqalgan bo’ladi, tuzli va gipsli qatlam ancha chuqurda yotadi. To’q tusli bo’z tuproqlar tog’ yonbag’irlarining pastki qismida 500-600 m dan 1200-1400 metrgacha bo’lgan mutlaq balandliklarda uchraydi. To’q tusli bo’z tuproqlarning tarqalishi ko’pincha tog’ tizmalarining orografik tuzilishiga ham bog’liq. Tog’ tizmalari yon- bag’irlarning chekka yoki tashqari qismida to’q tusli bo’z tuproqlarning tarqalishi 1400 m balandlikkacha ko’tariladi, tog’ massivlarining ichki qismlarida esa ularning tarqalishi 1200 metrgacha pastga tushadi. To’q tusli bo’z tuproqning yuqori qatlamida chirindi ko’proq (3-4%) bo’lganidan ancha to’q tusdadir va chirindi tarqalgan qatlam 80-120 sm ga qadar boradi. O’rta Osiyoning ko’pgina tog’ oldi tekisliklarida tipik bo’z tuproqlar o’zlashtirib lalmi va sug’orishda foydalaniladi, ular ko’proq tog’ yonbag’irlari uchun xos bo’lib, yuqori balandliklarda joylashgani uchun to’q tusli bo’z tuproqlar asosan lalmikor ekinlar ekishda foydalaniladi. Tog’ quruq dasht mintaqasida, ya‘ni, o’rtacha balandlikdagi tog’larda jigar rang va qo’ng’ir tog’ - o’rmon tuproqlari keng tarqalgan. Bu mintaqa 1000-1200 metrdan boshlanib 2000-2200 metrgacha, Hisor va Pomir tog’larida esa 3000-3500 metr mutlaq balandliklarda tarqalgan. Jigar rang tuproq o’tloq dasht tuprog’i bo’lib siyrak archazorlar va butalar o’sgan yerlarda hosil bo’ladi. Tuproq hosil qiluvchi jinslar delyuvial sarg’ish - qo’ng’ir tusdagi gil va qumoqlardan, ba‘zi joylarda lyossimon, chag’ir tosh shag’allardan iborat. Jigar rang tuproqning yuqori qatlamida chirindi ko’p bo’lganidan u qo’ng’ir – jigar rang yoki to’q tusli bo’ladi, chirindi miqdori 15 sm chuqurlikkacha o’rta hisobda 4-5% bo’lib, ayrim paytda 8-10% gacha boradi. 1m chuqurlikdan pastda esa 0,5% gacha tushib qoladi. Tog’ yonbag’irlarining qaysi tomonga (ekspozitsiya) qaraganligi va tikligiga bog’liq holda, jigar rang tuproqlarning xususiyatlari: qalinligi, karbonatning ko’pligi yoki ozligi va boshqalar o’zgarib turadi. Qo’ng’ir tusli o’rmon tuproqlari tog’ quruq dashtlar mintaqasining ancha sernam, keng bargli o’rmon o’sadigan birmuncha balandroq yerlarda tarkib topgan. Bu tuproqda chirindi 12% gacha boradi, kimyoviy va morfologik xususiyatlari jihatidan jigar rang tuproqlardan farq qilmaydi. Baland tog’-o’tloq dashtlar mintaqasi tuproqlari. Bu mintaqada harorat past bo’lib, subalp mintaqasiga to’g’ri keladi, Zaili Olatovida 1500-1600 m dan, G’arbiy-Tyanshanda va Farg’ona tog’ tizmasida 2500-2600 metrdan, Oloy vodiysida esa 3100-3500m mutlaq balandliklardan boshlanadi. Qalin o’tloqlar ostida och tusli qo’ng’ir, karbonatsiz tuproq hosil bo’lgan. Chirindi miqdori uning yuqori qatlamida o’rtacha 4% ni tashkil etadi. Bu mintaqada vegetatsiya davri qisqa bo’lgani tufayli dexqonchilik qilish murakkab, lekin yozgi yaylov sifatida foydalanish uchun sharoit qulay. Alp mintaqasi tuproqlari. Bu mintaqada 3000-3500 metr mutlaq balandlikdagi siyrak daraxt va butazorlarning yuqori chegarasidan tog’ning tepasiga qarab chiqib boradi. Bu mintaqaning Alp tipidagi maysazorlari yaxshi yozgi yaylovdir. Alp o’tloqlari tagida chirindi va torfli ishqorlangan tog’-o’tloq tuproqlari hosil bo’lgan. Ular juda yupqa va hamma yerda bir xilda tarqalgan emas. Bu mintaqada tuproq hosil bo’lish jarayoni uchun sharoit juda noqulay. Bunga haroratning pastligi, vegetatsiya davrida sovuqlarning bo’lib turishi va shu tufayli o’simlik kamligi va siyrakligi sabab bo’ladi. Shunday qilib, O’rta Osiyo tog’li qismining tuproq qoplami o’ziga xos sharoitda rivojlanib, o’ziga xos xususiyatlarga ega. Tuproq qoplamining bu xususiyatlari tog’ning geologik tuzilishi, relefi, tog’ yon-bag’irlarining qaysi tomonga qaraganligiga, yonbag’irlarning tikligiga va boshqa omillarga bog’liq. Professor A.A.Xonazarovning ma‘lumoti bo’yicha, O’rta Osiyo tog’li qismi tuproq qoplamining 81% i eroziyaga uchragan. Buning asosiy sabablari inson xo’jalik faoliyatining ta‘siri bo’lib, tog’dagi o’rmonlarni va butazorlarni yo’q qilib yuborishdir. Tog’ yon-bag’irlaridagi o’simliklarni yo’q qilish esa, tuproq eroziyasining kuchayib ketishiga olib kelgan. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, O’rta Osiyoning nafaqat tog’li qismining, balki tekislik qismining tuproq qatlami ham inson ta‘sirida kuchli o’zgarib ketgan, ya‘ni suv va shamol eroziyasi, katta maydonlardagi tuproqlarni o’zgartirib yuborgan. Ayniqsa, 1960 yillardan keyin sug’orish, melioratsiyaning avj olishi, sug’oriladigan maydonlarning ilmiy asoslanmagan holda kengaytirilishi, tuproq qatlamida har xil jarayonlarning sodir bo’lishiga olib keldi. O’rta Osiyoda sug’oriladigan yerlar maydoni 7,8 mln.ga, shundan 50% dan ko’prog’i har xil darajada sho’rlangan. O’zbekistonda sug’orishda foydalanadigan yerlar 4,2 mln gektarni tashkil etadi, noto’g’ri sug’orish natijasida shundan 2,2 mln. gektari har xil darajada sho’rlangan. Tuproqning sho’rlanishi esa nafaqat hosildorlikning pasayishiga, balki boshqa salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin.

Сарой Мулк хоним (Бибихоним)

Сарой Мулк хоним чиғатой улусига мансуб мўғул хонларидан Қозонхоннинг қизи бўлиб, 1341 йилда туғилган. Қозонхон тахтдан азл этилиб, қатл қилинган чоғда Сарой Мулк хоним ҳали беш ёшда эди. Сарой Мулк хоним балоғатга етгач, 1355 йилда Мовароуннаҳр ҳукмдори амир Қозоғоннинг набираси амир Ҳусайн уни никоҳига киритди.

1370 йилда соҳибқирон Амир Темур жангда амир Ҳусайнни енгиб, уни қатл қилдиргач, Мовароуннаҳр ҳукмронлигини ўз қўлига олади. Табиийки, амир Ҳусайннинг бир неча хотинлари бўлиб, ҳарамнинг улуғ бекаси — Тармаширинхоннинг қизи Суюнч Қутлуғ Оғо эди.

Соҳибқирон Амир Темур мақтулнинг ҳарамидаги маликалар орасидан Қозонхоннинг қизи — Сарой Мулк хонимни, Баён Сулдузнинг қизи — Улус Оғони, Хизр Ясурийнинг қизи—Ислом Оғони ҳамда Тағой Туркон Хотунни танлаб олиб, идда муддати уч ой ўтгач, ўз никоҳига киритади.

Соҳибқирон Амир Темур Сарой Мулк хонимни ўз никоҳига киритгач, «кўрагон» унвонига мушарраф бўлди. Кўрагон ибораси мўғулча сўз бўлиб, «куёв» деган маънони ифодалайди. Зеро, Сарой Мулк хоним мўғул хонларидан бирининг қизи бўлгани туфайли соҳибқирон Амир Темур мўғул хонининг куёви, яъни «Амир Темур Кўрагон» номини олган эди.

Соҳибқирон Амир Темур малика Сарой Мулк хонимни ўз никоҳига киритгунга қадар, ҳарамида бошқа хотинлари ҳам бор эди. Лекин хон авлодига мансуб Сарой Мулк хоним ҳарамдаги барча маликалардан улуғроғи ҳисобланиб, «катта хоним» ёхуд «Бибихоним» деган унвонга ноил бўлади. Албатта, бундай эъзозга мушарраф бўлиш учун ақл-заковат, дид-фаросат, фикрлаш доирасининг улканлиги бош омил бўлган. Зотан, тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Сарой Мулк хоним замонасининг юксак идрокли, фаросатли, тадбиркор ва ақл-заковат соҳибаси, ҳусн-латофат бобида ҳам беназири эди. Сарой Мулк хоним инсонпарвар, ватанни севгувчи, мамлакатнинг сиёсий-ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётидан яхшигина хабардор бўлган, салтанат ишларида доно маслаҳатлари билан қатнашиб турган аёл эди. Айниқса, илм-маърифатга алоҳида эътибор ила қарар, толиби илмларга ҳомийлик қиларди.

Соҳибқирон Амир Темурнинг ҳарбий юришларида Сарой Мулк хоним кўпинча бирга юрган. Тарихий манбаларнинг якдиллик билан берган маълумотларига кўра, ўта зийрак, тадбиркор Сарой Мулкхоним салтанатни бошқаришда вужудга келган айрим муаммоларни ҳал қилишда ўзининг оқилона маслаҳатлари билан фаол қатнашган. Амир Темур Сарой Мулк хонимга ошкора бўйсунмаса-да, бироқ унинг оқилона маслаҳатларига ўзида қандайдир эҳтиёж сезиб турган. Нақл қилишларича, Амир Темур Эронга қарши юриш бошлаганда, Исфахоннинг қамали кўпга чўзилиб, қўшинни озуқа билан таъминлашга маблағ етишмай қолади. Ниҳоят, Амир Темур Самарқандга чопар йўллаб, Сарой Мулк хонимга мактуб жўнатади. Мактуб қисқа 6ўлиб, «Қўшиннинг заҳираси тугади, хазинадан зар юборинг», дейилганди. Сарой Мулк хоним мактуб мазмунидан огоҳ бўлгач, мактубнинг орқа томонига «Улуғ амир, зарингиз тугаган бўлса, сиёсатингиз ҳам тугадиму?»—деб ёзади ва уни чопарга тутқазади.

Амир Темур мактубни олгач, Сарой Мулк хонимнинг кинояли замзамасини ўйлаб-ўйлаб, ниҳоят бир қарорга келади: лашкаргоҳда сўйиб ейилган қўй, қорамол, от ва туя суякларини ўша куниёқ йиғдириб, турли ҳажмларда қирқтириб, катта ҳажмдагисига катта қиймат, кичигига кичик қиймат белгилаб, унга пўлат муҳрни қиздириб тамға бостиради ҳамда муваққат пул ўрнида муомалага киритишга фармон беради. Натижада, қўшни шаҳар ва қишлоқларда суяк пулга қўшин учун озиқ-овқат сотиб олинади. Тез кунда Исфахон шаҳари таслим бўлгач, суяк пуллар зар билан алмаштирилади.

Амир Темур саройида жорий қилинган тартибга кўра, чет эллик элчиларни қабул қилиш маросимларида ҳукмдор ёнида хотиилари ҳам иштирок этишган. Испания қироли Генрих III нинг Самарқанд ҳукмдори Амир Темур ҳузурига юборган элчиси Рюи Гонзалес де Қлавихонинг ёзишича, 1404 йил 8-сентябр душанба куни Амир Темур Самарқанд четидаги «Дилкушо» боғида элчиларни қабул қилади. Қабул маросими катта зиёфат ва тантана билан бошланган. Клавихонинг ҳикоя қилишича, қабул маросимида ҳукмдор Темурнинг ёнида Сарой Мулк хоким бошлиқ бошқа хотинлари ҳам юзларига парда ташлаб ўтирганлар. Испан қироли юборган ҳадялар орасида ҳукмдорга кўпроқ қизил мовут маъқул бўлган. Бу ҳақда у ўз хотинлари, аввало Сарой Мулк хоним билан фикрлашади. 1404 йил 17-октябр жума куни Сарой Мулк хоним ҳам катта зиёфат беради. Зиёфатда бошқа элчилар қаторида испан элчиси Рюи Гонзалес де Қлавихо ҳам қатнашади. Клавихо Темур боғларида берилган зиёфатларнинг тўкин-сочинлиги, боғлардаги ранг-баранг ипак чодирлар, ундаги олтин-кумуш жиҳозлару боғларнинг ўта дид ва фаросат билан жиҳозлангани ҳақида мароқ ила ҳикоя қилади.

Нақл қилишларича, Сарой Мулк хоним кунлардан бир кун ўз жамғармаси ҳисобига, савоблик учун худо йўлида бир мадраса бино қилдиришга эри Амир Темурдан ижозат сўрайди. Ҳукмдордан рухсат бўлгач, отаси Қозонхон томонидап совға қилинган бир жуфт олмос балдоғини сотувга қўйиб, бу маблағни мадраса қурилишига сарфлайди. Сарой Мулк хоним мадраса қурилиши жараённда қурилиш майдонига тез-тез келиб иш бошқарувчиларга фикрини айтади. Мадраса қурилиши ниҳоясига етаётганда ҳам Сарой Мулк хоним одати бўйича ўз канизлари билан қурилиш майдонига келиб, устабошига бинонинг кам-кўстлари ҳақида кўрсатмалар беради. Устабоши Сарой Мулк хонимнинг юзини кўрмаган бўлса-да, унинг жозибали сўз оҳангларидан оқила ва ўткир зеҳнли аёл эканлигига имони комил бўлади. Малика кетгач, устабоши хоним билан бўлган бир нафаслик мулоқотдан олган таассуротини ичига сиғдиролмай, ҳиссиёти ғалаба қилиб, атрофидаги усталарга:

— Ёпирай, аёл зоти ҳам шунчалик доно ва оқила бўладиму?.. Хоним ҳақида шу кунгача эшитган барча таъриф-тавсифларнинг ҳаммаси тўғри экан. Қани энди ҳамма аёллар ҳам шундай нафосатга эга бўлсайди, — деб чуқур уф тортади.

Устабошининг беғубор сўзлари тез орада қурилишдаги барча корфармон, уста ва мардикорлар орасида тарқалади. Бир-икки кун ўтгач, миш-мишлар зўрайиб, «нима дейсан, устабоши хонимга ғойибона ошиқ бўлиб қолган эмиш», деган сўзлар тарқаб кетади. Табийки, бу миш-мишлар Сарой Мулк хоним қулоғига етиб боради. Устабоши ўзининг бемулоҳазалигидан ўкиниб, суяксиз тилнинг жароҳатидан нолиб турган бир вақтда, Сарой Мулк хонимнинг хос канизларидан бири қўлидаги рўмолга ўралган лаганчани устабошига узатаркан:

— Хоним ушбу тухумларни сизга юбормишлар. Токи мазкур етти хил рангга бўялган етти дона тухумни тановул айлаб, аларнинг мазаси бир хилму ёхуд ҳар бирининг мазаси алоҳидаму, ушбуни фарқлаб бергайсиз. Жавобини эртага қиём пайтида эшитурмиз,— деб қайтиб кетади.

Устабоши рўмолни очиб, етти хил рангдаги тухумни ўз кўзи билан кўргач, хоним нимага шама қилаётганини тушуниб, чуқур изтиробга тушади.

Шу кунларда соҳибқирон Амир Темур навбатдаги юришдан қайтиб келяётгани, бугун-эрта Самарқандга етиб келиши ҳақида овозалар тарқалади. Устабошининг кўз-ўнги қоронғулашиб, қўли ишга бормайди.

«Миш-мишлар бошимга бало бўлдн, ҳадемай соҳибқирон етиб келса, мени соғ қўймайдп, жазога мустаҳиқ қилмоғи муқаррардур. Начора, тақдири азалда битилғон эрканда. Аммо чиқмаган жондин умид, деганлар машойихлар, бу ердин қочмоқ чорасини изламоқ даркор. Дарвоқе, қочиб ҳам қаерга бораман. Пастга ҳам тушиб бўлмайдур, дарҳол тутуб зиндонга солурлар. Не қилмоқ керак?» деб оғир ўйга толади.

Устабоши ўйлаб-ўйлаб охири бир қарорга келгач, шогирдини ёнига чақириб, уни ўз режасидан воқиф қилади. У ўзига иккита қанот боғлаб, гумбаз устидан сакрайди. Қанот ёрдамида шаҳар четидаги бир яйловга шўнғийди. Аммо қўнишга улгурмаёқ боши ерга қадалиб, оламдан ўтади. Бу манзарани кузатиб турган шогирд «Эҳ, аттанг, устоз андак хатога йўл қўйибдурлар. Қанот билан бирга, дум ҳам боғламоқ лозим эрди»,— деб ўзига қанот ва дум боғлайди-да, гумбаздан ялангликка парвоз қилади. Воқеан шогирд дум ёрдамида сиҳат-саломат ялангликка қўниб, кўздан ғойиб бўлган. Шундан буён халқ орасида «устасидан шогирди ўзган» деган мақол қолган дейишади.

Сарой Мулк хоним қурдирган мадраса XIV аср охири ва XV аср бошларида Самарқанддаги мадрасалар орасида улкан ва маҳобатлилиги жиҳатидан ажралиб турган. Мадрасага замонасининг етук мударрислари тайинланнб, улар толибп илмларга диний ва дунёвий илмлардан дарс берганлар. Сарой Мулк хоним мадраса толиби илмларининг аҳволидан тез-тез хабар олиб, уларга ҳомийлик қилиб турадп. Ривоятларга кўра, Сарой Мулк хоним ўз одатича, қош қорайгач, ўзининг яқин канизлари билан кийимларинн ўзгартириб, мадраса томон йўл олади. Негаки, Сарой Мулк хоним мадраса толиби илмларининг аҳволи руҳияси, ким қандай тирикчилик ўтказаётганию тунда қандай иш билан машғул эканликларини зимдан текшириб турар эди. Бир кеча хоним мадрасага етнб келганда ҳужраларнинг деярлик барчасида чироқ ўчган, толиби илмлар тун оғушида уйқуга чўмган эдилар. Фақат биргина ҳужрада шам ёниб, ичкаридан товуш эшитиларди. Сарой Мулк хоним канизларини мадраса ҳовлисида қолдириб, ўзи оҳиста юриб, ҳужра эшиги ёнида ичкарига қулоқ солади. Толиби илмлардан бири иккинчисига дейди:

— Қани, айтингчи биродари азиз, ҳозир кўнглингиз нима истаябди?

— Э, биродар нима бўларди, қўй гўшти, қўй ёғида дамланган бир лаган серёғ палов бўлса, билакка пахта боғлаб, бир тўйиб ер эдик-да,— дея жавоб бергач, шеригидан сўради:—Хўш жўражон, ўзингизни кўнглингиз нима истаябди?

— Э, биродар, кўнглимда тамоман бошқача орзу. Ушбу мадраса соҳибаси Сарой Мулк хоним дунёда тенгги йўқ гўзал, деб эшитганмен. Қанийди иложи бўлса, шу хоним билан бир кеча суҳбатлашсам,— жавоб берди биринчи толиби илм.

Шеригидан бундай қалтис сўзни эшитган жўраси: — Э, овозингизни ўчиринг, биродар, нима деяётганингизни биласизми, тағин бир фалокатни бошламанг,— деб унга дашном берди.

Сўз шу ерга етганда Сарой Мулк хоним ҳужра эшигидан узоқлашиб, канизлари билан саройга қайтади.

Эртаси кун пешиндан оғгач, надимлардан уч-тўрттасига мадрасага бориб, барча толиби илмларни саройга олиб келишларини буюрди. Толиби илмлар бу ногаҳоний таклифдан ҳаяжонда, надимлар қуршовида саройга келадилар. Фақат икки толиби илм бу таклифдан шубҳаланар ва тундаги қалтис орзунинг қурбони бўлиш даҳшатидан қалтирарди. Барча толиби илмларни катта меҳмонхонага киритиб, зиёфат берадилар. Зиёфат охирида қўй гўшти, қўй ёғида тайёрланган серёғ палов тортилади. Шундан сўнг, меҳмонхонага канизлар қуршовида, юзига парда тортган ҳолда Сарой Мулк хоним кириб келади ва махсус ўриндиққа ўтиргач, толиби илмлар орасидан тунги суҳбатдошларни таниб ўз ҳузурига чорлайди:

— Хўш, мулла йигитлар, билакка пахта боғлаб ейдиган палов бўлибдими?— дейди.

Ҳалигача қўрқувдан қалтираб турган икки толиби илм дарҳол тиз чўкиб:

— Қуллуқ хонойим, таърифдин зиёда палов бўлибдур, мадҳига тпл ожизлик қиладур,— дея таъзим қилибдилар.

Сарой Мулк хоним биринчи толиби илмга юзланаркан:

— Энди сизнинг орзуингизга келсак. Қўриб турганингиздек, мен соҳибқироннинг никоҳларидамен, бинобарин сиз бирлан суҳбат қурмоғим мумкин эмас. Биноан алайҳи ўзимнинг гўзал канизларимдан бирини сизга никоҳлаб берурмен? Розимудурсиз?—дейди.

Ҳалигача тили калимага келмай, эс-ҳушини йўқотаёзган толиби илм, дарҳол ўзини хоним оёғига ташлаб:

— Узр, афв этсунлар хонойим, бу беадаб қулларининг гуноҳидан ўтсунлар,— деб илтижо қилади.

Шу аснода Сарой Мулк хонимнинг ишораси билан меҳмонхонага қози ва имом кириб келади ва барча толиби илмлар гувоҳлигида канизларидан бирини толиби илмга никоҳлаб қўядилар…

Афсуски, Сарой Мулк хоним мадрасаси узоқ турмади. Ривоятларга кўра XVI аср охирида Бухоро амири Абдуллахоннинг темурийларга хусумати туфайли, махсус фармон билан мадрасани буздириб ташлади. Фақат мадраса ёнига қурилган мақбарагина сақланиб қолган. Мақбаранинг олд томони ранг-баранг кошинлар билан безатилди. Мақбаранинг ички қисмидаги безакларга яшил, қизил ва қора бўёқлар билан жило берилди. Изораларга юлдуз шаклида кўк нақшлар ишланиб, кошинли ҳошиялар билан ўралди. Мақбара даҳмасига ташқаридан махсус эшик орқали кирилади. Даҳма деворлари хилма-хил кошинлар билан безатилган бўлиб, даҳма ичига тош тобут қўйилган.

Самарқандда машҳур Бибихоним масжиди жомеъси ҳам бор. Бу масжидни амир Темур Ҳиндистон юришидан қайтиб келгач, 1399—1404 йиллар мобайнида ўзининг улуғ бекаси Сарой Мулк хонимга атаб қурдирган. Бинобарин, бу «Бибихоним» масжиди жомеъйи номи билан машҳур бўлган. Масжиди жомеъ Ўрта Осиёдаги обидаларнинг энг йириги саналади. Унинг ҳовлисининг саҳни 63,8X76,0 метр бўлиб, атрофи равоқ ва пештоқлар билан ўралган. Масжиднинг умумий саҳни эса 167×109 метрдир.

Давр ўтиши мобайнпда Бибихоним масжиди зилзилалар таъсирида анча футурдан кетиб, вайронага айланди. Ҳозирги кунда Бибихоним масжиди бир-бири билан боғланмаган олти бўлакдан иборат бўлиб, ҳовлининг юқори қисмида меҳробли баланд пештоқли бино, пойгакда масжиднинг иккига ажралган пештоқи ҳамда шимоли-ғарб қисмида якка ҳолда сақланиб қолган минора. Ўз даврида мазкур бўлаклар уч қатор оқ мармар устунли, енгил равоқли пешайвонлар билан бир-бирига бирлаштирилиб, уларнинг устида 400 та гумбазчалар бўлган. Устунларнинг жами 480 та бўлиб, оралиғи — 3,5 метр, остки қисми махсус тагкурсили, ўрта қисми ўйма нақшкор, юқори қисми рангли кошинлар билан қубба шаклида ишланган. Ҳовли ўртасига мармар тошдан улкан лавҳ — Қуръон қўйиб ўқиладиган махсус курси қўйилган. У авваллари асосий бино ичида бўлиб, 1875 йилда гумбазнинг қулаш хавфи туғилганда ҳовли ўртасига чиқариб қўйилди. Мазкур лавҳ Улуғбек Мирзо кўрагоннинг фармони билан ясалган. Лавҳга «Султони аъзам, олий ҳимматли хоқон, дин-диёнат ҳомийси, Ҳанафия мазҳабининг посбони, аслзода султон ибн Султон амир ал-мўминин Улуғбек кўрагон» деб ёзилган.

Бибихоним масжидига кираверишдаги катта пештоқнинг устки қисми 1897 йилги зилзилада қулаб тушган. Пештоқнинг ички қисмида кичикроқ иккинчи равоқ ва унинг ўйма мармар ҳошияли дарвозаси ҳам бўлган. Дарвоза устига ўрнатилган лавҳада масжиднинг қурилган йили ва амир Темурнинг шажараси битилган. Масжиднинг «ҳафт жўш»—етти хил металл қотишмасидан ясалган қўш табақали дарвозаси бўлган. Бу дарвоза кейинчалик йўқолиб кетган.

Бибихоним масжиди айни даврда вайрона ҳолда бўлса-да, серҳашам безакларнинг ўта нафислиги киши диққатини ўзига жалб этади. Ранг-баранг шакл ва нақшлар ўша давр усталарининг нозик дид ва юксак маҳоратидан далолат бериб туради.

1405 йил !8 февралда соҳибқирон амир Темур Ўтрорда вафот қилгач, Самарқанд тахтига унинг набираси Халил Султон Мирзо (1384—1411) ўтирди. Ибн Арабшоҳнинг берган маълумотига кўра, Халил Султон Мирзонинг хотини Шод Мулк бегим 1408 йилда Сарой Мулк хонимни заҳарлаб ўлдирган. Сарой Мулк хонимнинг жасадини ўзи қурдирган мадрасаси ёнидаги мақбарага «тош тобут»га солиб, мўмиёланиб дафн қилинган. 1941 йил июн ойида Гўри Амир мақбарасида абадий уйқуга кетган амир Темур, Шоҳруҳ Мирзо, Муҳаммад Султон Мирзо ва Улуғбек Мирзоларнинг қабрлари очиб текширилади. Сарой Мулк хоним қабри ҳам очилиб, жасадни текшириш мақсадида Тошкентга олиб келишган. Кейинчалик яна Самарқандга олиб бориб қўйилган.

Соҳибқирон Амир Темур Сарой Мулк хонимдан фарзанд кўрмаган. Аммо соҳибқирон ўз ўғли Шоҳруҳ Мирзони, суюкли иабиралари Муҳаммад Султон Мирзо, Халил Султон Мирзо, Улуғбек Мирзо ва бошқа мирзоларии бевосита зукко Сарой Мулк хоним тарбиясига топширган эди.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди. Gulmurodov (munozara) 08:54, 1-Iyun 2022 (UTC)

Шодмулк Хотун

Тарихчи Шарафуддин Али Яздийнинг ёзишича, Шодмулк Хотун Самарқанд шаҳрининг қуйи табақасига мансуб ҳунарманд оиласида дунёга келади. Амир Темурнинг суюкли набираси Халил Султон Мирзо (Мироншоҳ Мирзонинг ўғли, 1366—1408) кунлардан бир кун шаҳар четидаги боғ кўчадан отда ўтиб кетаётиб, Шодмулкка кўзи тушади ва уни севиб қолади. Халил Султон Мирзо (1384—1411) жасоратли, ҳарбий салоҳиятли ва истеъдодли йигит бўлган. Балоғатга етгач, уни аслзода хонадон қизига уйлантиришган. Ундан бир ўғли ҳам бор эди. Аммо Шодмулкни севиб қолгач, ўз замонасининг таомилига қарши ўлароқ, шу қизга уйланади. Табиийки, бундай «тенгсиз» никоҳга Темур бошлиқ бутун авлод қарши туришган. Бироқ Халил Султон Мирзонинг қатъий қарори ғолиб чиқади. Амир Темур аввалида қаттиқ ғазаблангаи бўлса-да, кейинчалик набирасига бўлган юксак эътиқоди туфайли унинг гуноҳини кечиради.

Амир Темур вафотидан сўнг, 1405 йил март ойида Халил Султон Мирзо Самарқанд тахтига ўтиради. У салтанатни бошқаришда адолатни бош мезон қилиб, мамлакат ички ва ташқи аҳволини яхшилаш чораларини излайди. Лекин хотини Шодмулк бегимнинг салтанат ишларига фаол аралашуви натижаси ўлароқ, аркони давлат орасида айрим норозиликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Шодмулк бегим Темурнинг барча бева хотинлари-ю хос канизакларини ҳарбий бошлиқлар ва амалдорларга инъом қилиш ҳақида Халил Султон Мирзога маслаҳат бериб, уни кўндиради. Жумладан, 1406 йилда Темурнинг бева хотини Туман Оғо бегимни амир Шайх Нуриддинга хотинликка беради. Ибн Арабшоҳнинг ёзишича, Сарой Мулк хоним билан Тукал хонимларни Шодмулк бегимнинг махфий буйруғига биноан заҳарлаб ўлдирганлар. Темур давридаги бек ва амалдорларга етарли илтифот ҳам кўрсатилмайди. Хазина ва салтанат ишларида Шодмулк бегимнинг фаолияти баттар кучаяди. Шодмулк бегимнинг хоҳиш-иродаси ила қуйи табақага мансуб кишилар юқори лавозимларга кўтарилади. Темур сафдошларига қарама-қарши ўлароқ, Шодмулк бегимнинг хоҳишига мувофиқ, қандайдир Бобо Турмуш деган кимса тўла ҳуқуқли вазирлик мансабини эгаллайди. Аввалги амалдорлардан Оллоҳдод ва Арғуншоҳларга ҳам ҳеч қандай рағбат бўлмайди.

Аркони давлат ўртасида вужудга келган бундай нобаробарлик салтанат пойдеворига раҳна солиши муқаррар эди. Зотан, ана шундай қулай вазият Шоҳруҳ Мирзо учун асқотди. 1409 йил баҳорида Шоҳруҳ Мирзо қўшини Бодхез мавзеига келиб тўхтайди. Халил Султон Мирзонинг қўшини эса Шаҳрисабзда жангга тайёр ҳолда турарди. Шу аснода шимолда амир Худайдод бошчилигида қўзғолон кўтарилгани хақида хабар қелади. Халил Султон Мирзо асосий қўшинни Шаҳрисабзда қолдириб, 4000 аскар билан амир Худайдодга қарши боришга мажбур бўлади. 1409 йил 30 март куни Халил Султон Мирзо амир Худайдод томонидан асирга олиниб, Самарқандга келтирилади ва кейинчалик Фарғонага олиб кетилади. Унинг хотини Шодмулк бегимни эса Шоҳрух Мирзога топширадилар. Айрим маълумотларга қараганда, Шоҳруҳ Мирзо Шодмулк бегимни таҳқирлаб, кўп азоб-уқубатларга дучор қилади. Ниҳоят, Халил Султон Мирзони Фарғонадан Ўтрорга келтириб, амир Шайх Нуриддин воситачилигида Шоҳруҳ Мирзо билаи Халил Султон Мирзо ўртасида битим тузилади. Битимга мувофиқ, Халил Султон Мирзо Мовароуннаҳр ҳукмронлигидан воз кечади. Бунинг эвазига Рай вилоятининг ҳокими этиб тайинланади. Хотини Шодмулк бегим қайтариб берилади. Кўп ўтмай, 1411 йил 4 ноябр чоршанба куни Халил Султон Мирзо Рай шаҳрида бетоб бўлиб, вафот этади. Айрим маълумотларга қараганда, у заҳарланиб ўлади. Шундан сўнг 1411 йилнинг охирида эридан кейин яшашни истамаган Шодмулк бегим заҳар ичиб оламдан ўтади.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди. Gulmurodov (munozara) 09:12, 1-Iyun 2022 (UTC)

Хадича бегим

Хадича бегим Султон Ҳусайн Мирзо Бойқаронинг суюкли хотини эди. Хадича бегим 1451 йилда Ҳиротда туғилиб, 1457 йилда Султон Абусайид Мирзо Ҳиротни олгач, унга ҳадя этилган хос канизаклардан бири эди. Султон Абусайид Мирзо Хадича бегимни 1465 йилда ўз никоҳига киритади. Султон Абусайид Мирзодан Оқбегим исмли бир қиз ҳам бўлган. 1469 йилда Султон Абусайид Мирзо Ироқда ҳалокатга учрагач, Ҳирот тахтига ўтирган Султон Ҳусайн Мирзо Бойқаро марҳум Султон Абусайид Мирзо ҳарамида Хадича бегимни кўриб, уни севиб қолади ва шаръий иддаси (уч ой) тугагач, ўз никоҳига киритади.

Хадича бегпм ёш, гўзал, димоғдор, енгил табиат аёл бўлиб, айни вақтда табиатан ичи қоралик ва макр-ҳийлага мойил эди. Заҳиридин Муҳаммад Бобур Мирзо (1483—1530) Хадича бегим ҳақида: «Ўзини оқила тутар эди, вале беақл ва пургўй (кўп гапирувчи, эзма) хотун эди, рофизия (шиийлик мазҳабининг бир оқими) ҳам экандур»,— деб ёзади. Дарҳақиқат, Хадича бегим тез фурсатда ўзининг жозибали ҳусн-латофати-ю маккорона илтифотлари бнлан Султон Ҳусайн Бойқарони ўзига ром қилиб, ҳарамда улуғ бекалик ўрнини эгаллайди.

Султон Ҳусайн Бойқаронинг хотинлари ва хос канизакларидан 14 ўғил ва 11 қизи бор эди. Шоҳғариб Мирзо (1471 — 1489), Музаффар Ҳусайн Мирзолар (1473— 1509) Хадича бегимдан туғилган эдилар. Хадича бегим ўз фарзанди — тантиқ ва шуҳратпараст Музаффар Ҳусайн Мирзони Султоннинг барча ўғилларидан устун қўйишга жон-жаҳди ила ҳаракат қиларди. Бинобарин, турли макр-ҳийлалар ишлатиб, ота билан ўғиллар ўртасида низо чиқаришга муваффақ бўлади. Бу низолар кўпинча қонли жангу жадаллар билан тугарди. Султон Ҳусайн Бойқаро тобора Хадича бегимнинг макрига учиб, Музаффар Ҳусайн Мирзодан бўлак ўғилларига унчалик илтифот кўрсатмас ва хавф-хатарда юрарди. Хадича бегим ўғли Музаффар Ҳусайн Мирзони ота тахтига валиаҳд қилиб тайинлатиш масаласида хуфиёна ҳаракатни бошлаб юборади. Аммо валиаҳдлик ҳаққи таомилга кўра, Султоннинг катта ўғли Бадиуз-Замон Мирзоники (1458—1511) эди. Гарчи Султон Ҳусайн Бойқаро Бадиуз-Замон Мирзони унчалик суймаса-да, ҳар ҳолда уни рози қилиши лозим эди. Айни вақтда, Алишер Навоий бошлиқ сарой аҳлининг кўпчилиги валиаҳдликка Бадиуз-Замон Мирзонинг 11 яшар ўғли — Мўмин Мирзони (1486—1497) муносиб ҳисоблар ва бу ҳақда мулоҳазаларини Султонга очиқ билдирган эдилар. Табиийки, аркони давлат орасида бўлаётган бундай мулоҳазалар Хадича бегимнинг ҳасад оловини алангалатмасдан қўймасди.

1497 йил баҳорида Султон Ҳисорга қарши юриш бошлайди. Султоннинг фармонига кўра, Астрободда ҳукмрон бўлиб турган Бадиуз-Замон ўз ўрнига ўғли Муҳаммад Мўмин Мирзони қўйиб, ўзи отасининг қўшинига келиб қўшилади. Жанг тугагач, Султон Ҳусайн Бойқаро ўғли Бадиуз-Замон Мирзони Балх вилоятига, суюкли ўғли Музаффар Ҳусайн Мирзони эса Астрободга ҳоким қилиб тайинлайди. Султоннинг бу фармони Бадиуз-Замон Мирзонинг ҳамиятига тегади. Чунки Астрободни ўғли Мўмин Мирзога ннъом қилиш тараддудида эди. Бинобарин, Бадиуз-Замон ўз ўғлига Астрободни қўлдан бой бермаслик ҳақида хабар юббради. Бу можаро Султон билан Бадиуз-Замон Мирзо орасида қонли тўқнашувга сабаб бўлади. 1497 йил 2 майда Бадиуз-Замон қўшини тор-мор келтирилади. Айни вақтда Музаффар Ҳусайн Мирзонинг қўшини Астрободни забт этиб, Муҳаммад Мўмин Мирзони асирга олади ва Ҳиротга келтириб, Ихтиёриддин қалъасига қамайдилар. Кўпдан бери қулай вазиятни кутиб ётган Хадича бегим Мурғоб ҳарбий ўрдагоҳида вазир Низом ул-Мулк иштирокида Султоннинг мастлигидан фойдаланиб, Муҳаммад Мўмин Мирзони зудлик билан қатл этиш ҳақидаги фармонга муҳр бостириб олади ва ўша кечасиёқ ҳукм ижро этилади.

1506 йил апрелда Султон Ҳусайн Бойқаро вафот этади. Хадича бегимнинг калтабинлик ила салтанат ишларига аралашуви натижаси ўлароқ, тахтга икки шаҳзода — Бадиуз-Замон Мирзо ва Музаффар Ҳусайн Мирзо ўтирадилар. Шайбонийхон Хуросонга ҳужум бошлаганда, икки шаҳзода икки мавзеда — Бадиуз-Замон Қораработда, Музаффар Ҳусайн Мирзо Тарнобда турарднлар. Биринчи зарбадаёқ икки шаҳзода икки тарафга — Бадиуз-Замон Қандаҳор орқали Туркияга, Музаффар Ҳусайн Мирзо Астрободга қочадилар. Ҳирот мудофаси эса Хадича бегим бошлиқ уч-тўртта истеъдодсиз аъёнлару хотин-қизларга қолган эди. Шайбонийхон Ҳиротни осонгина қўлга киритади. Хадича бегим Ҳиротдан ташқарига чиқмай, уй маҳбуслигида яшайди. 1509 йили ўғли Музаффар Ҳусайн Мирзонинг Астрободда эканлигнни эшитгач, Шайбонийхон тарафидан Ҳирот доруғаси (ҳокими) қилиб тайинланган Жон Вафо Мирзодан рухсат олиб, ўғлини кўргани Астрободга боради. Хадича бегим Астрободга етиб борганда, ўғли Музаффар Ҳусайн Мирзо тузалмайдиган касалга мубтало бўлиб, ўлим тўшагида ётарди. Қўп ўтмай — вафот этади. Хадича бегим ўғлининг таъзиясини ўтказгач, яна Хиротга қайтиб келади…

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди. Gulmurodov (munozara) 09:16, 1-Iyun 2022 (UTC)

Хонзода бегим

Хонзода бегим Умар Шайх Мирзонинг (1456—1494) қизи, Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзонинг опаси. У 1478 йилда Андижонда туғилган. Унинг онаси—Қутлуғ Нигор хоним Тошкент хони Юнусхоннинг қизи эди.

Тарихий манбаларнинг шоҳидлик беришича, Хонзода бегим дид-фаросатли, ўткир зеҳнли ва ақл-заковат соҳибаси бўлган. Хонзода бегим айни балоғат ёшига етганда отаси Умар Шайх Мирзо тасодифан жардан йиқилиб, оламдан ўтади. Ота тахтига ўтирган 12 ёшли Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзонинг қисматида дарбадарлик даври бошланади. Ёш Бобур Мирзода бобокалони Амир Темур тахтини эгаллаш ҳаваси уйғониб, Самарқандга бир неча ҳарбий юришлар қилади. Ниҳоят, 1501 йили Самарқандни қўлга киритишга муваффақ бўлади. Аммо кўп ўтмай Шайбонийхон қўшин тортиб келиб, Самарқандни қамал қилади. Қамал кўпга чўзилиб, шаҳарда даҳшатли очарчилик ва ўлим авжига чиқади. Бобур Мирзонинг кўпгина одамлари шаҳарни ташлаб қочадилар. Бобур Мирзо ниҳоят даражада кучсизланиб, ҳатто қамални ёриб чиқиб кетиш имкониятига қодир бўлмай қолади. Ана шундай оғир вазиятда Шайбонийхон Бобур Мирзога сулҳ таклиф қилади. Кейинчалик ана шу воқеани Бобур Мирзо ўзининг машҳур «Воқеанома» («Бобурнома») асарида қуйидагича тасвирлайди: «Бу маҳалда Шайбонийхон сулҳ сўзини арога солди. Агар бир тарафдин умидворлик бўлса эди, ё заҳира бўлса, сулҳ сўзига ким қулоқ солар эди. Зарурат бўлди, сулҳгина қилиб, кечадин икки паҳр бўла ёвушиб эдиким, Шайхзода дарвозасидан чиқилди. Волидам хонимни олиб чиқдим. Яна икки хотин киши чиқди: бири Бичка халифа эди, бири Минглик кўгалтош эди. Менинг эгачим Хонзода бегим ушбу чиққанда Шайбонийхоннинг илкига тушди».

Аммо бу воқеа аслида бошқачароқ бўлган. Шайбонийхон Бобур Мирзога сулҳ таклиф қилиши билан бирга, Хонзода бегимни ўзига хотинликка сўраган. Агар Бобур Мирзо шунга розилик берса, у ҳолда ўз ҳарамини Самарқанддан саломат олиб чиқиб кетишига имконият яратиб беражагини айттан.

Бу воқеани Бобур Мирзонинг қизи — Гулбадан бегим, ўзининг «Ҳумоюннома» номли асарида қуйидагича тасзирлайди: «Ана шундай вақтда Шоҳибек (Шайбонийхон)хон «агар ўз эгачингиз Хоизода бегимни менга хотинликка берсангиз, орамизда сулҳ тузилади ва ҳамжиҳатлик алоқалари ўрнатилади»,— деб айтгизиб юборди. Охир Хонзода бегимни ўша хонга бериб, ўзларининг қайтишларн зарур бўлди». Гулбадан бегимнинг бу фикрини «Тарихи Рашидий» асарининг муаллифи— Ҳайдар Мирзо ҳам тасдиқлаб, «унинг қаршилик кўрсатишга ҳеч чораси қолмай, Шайбонийхон билан сулҳ тузиб, ўз эгачиси Хонзода бегимни унга хотинликка берди»,— деб ёзади.

Шундай қилиб, Хонзода бегим Шайбонийхон никоҳига киради ва ундан бир ўғил кўради. Исмини Хуррамбек деб атайдилар,

Шайбонийхон қатлидан сўнг Хонзода бегим укаси Заҳириддин Муҳаммад Бобуршоҳнинг саройи — Кобулга қайтиб келади. Кўп ўтмай ўғли Хуррамбек ҳам вафот этади. Хонзода бегим ўзининг ақл-идроклиги ва тадбиркорлиги натижаси ўлароқ, сарой маликалари орасида юксак эътиборга эга бўлади. Хонзода бегим Бобуршоҳ ва унинг тахт вориси Ҳумоюн шоҳ саройида маслаҳатчи вазифасини бажарган.

1544 йили Хонзода бегим Кобулҳақ деган жойда оламдан ўтади. Орадан уч ой ўтгач, унинг хокини Кобулга келтириб, Бобуршоҳ мақбарасига дафн қиладилар.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди.

Гулбадан бегим

Гулбадан бегим Заҳириддин Муҳаммад Бобуршоҳнинг Дилдор бегим номли хотинидан туғилган учинчи қизидир. Гулбадан бегим 1523 йили Кобулда туғилган. Унинг онаси Дилдор бегимнинг ҳақиқий исми — Солиҳа Султон бегим бўлиб, Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзопинг амакиси Султон Маҳмуд Мирзонинг қизи эди. Гулбадан бегим отасн Бобур подшоҳнинг фармонига кўра катта онаси, яъни Ҳумоюн Мирзонинг онаси — Моҳим бегим қўлида тарбияланади. Моҳим бегим Бобур подшоҳнинг энг севикли катта хотини, ҳукмдорнинг хотинлари орасида энг оқила ва билимдони эди.

Бинобарин, 1525 йили Гулбадан бегимни Моҳим бегим ўз тарбиясига олади. Гулбадан бегим ҳар иккала онасини ҳам самимий эъзозлаган. У ўз асарида онасини «Дилдор бегим» деб, Моҳим бегимни эса «онам ҳазратлари» деб тилга олади.

Гулбадан бегим 1529 йилгача Кобулда яшайди. Бобур Ҳиндистонни қўлга киритгач, Моҳим бегим билан бирга подшоҳ отасининг ҳузурига—Аграга боради. Отаси Бобур вафотидан сўнг, акаси Ҳумоюн подшоҳ саройида яшайди. 1539 йилда Гулбадан бегимни Хизр Хўжахонга турмушга чиқарадилар. У бир ўғил кўради, исмини Саодатёр деб атайдилар. 1556 йили Ҳумоюн подшоҳ вафотидан сўнг салтанат тахтига унинг ўғли Жалолиддин Акбаршоҳ (1542—1605) ўтиргач, шоҳнинг онаси Ҳамида бону билан Гулбадан бегим саройга — Деҳлига қайтиб келадилар. Ана шундан сўнг, Гулбадан бегим то умрининг охиригача жияни Акбар подшоҳ саройида яшайди.

Гулбадан бегим ўз замонасининг оқила, донишманд аёлларидан эди. У жияни Жалолиддин Акбар подшоҳнинг «Фирдавс макон ва жаннат ошён Ҳазрат ҳақидаги воқеалардан нимаики билсангиз, ёзингиз»,— деган ишорасига мувофиқ, «Ҳумоюннома» номли ажойиб ва муҳим тарихий асарини ёзишга киришади. «Ҳумоюннома» Бобур подшоҳ билан Ҳумоюн подшоҳнинг ҳаёт тарзи ва саргузаштларининг мухтасар тарихи бўлиб, мантиқан «Бобурнома»нинг давомидир. Бу асарнинг муҳимлиги яна шундаки, «Бобурнома» асаридаги айрим воқеаларнинг келиб чиқиш сабаблари мукаммал очиб берилади.

Гулбадан бегим ўз асарида сарой аҳлининг ҳаёт тарзи, шунингдек, тарихий асарларда учрамайдиган Бобур подшоҳ хонадонининг нозик хусусиятлари, оилавий шароитлари, тўй ва аза билан боғлиқ удумлар, уй-рўзғор асбоблари, кийим-кечак турлари каби жиҳозлар ҳақида муфассал ҳикоя қилади. Аммо, афсуски, асарнинг охирги қисми ўша замоннинг суронли йилларида йўқолиб кетган.

Мир Маҳди Мирзонинг «Тазкират ул-ҳавотин» асарида келтирилган «Севгисиз ҳаётда маъно йўқ» мазмунидаги икки байтига қараганда, Гулбадан бегимнинг ғазалиётдан ҳам хабари бўлган.

«Акбарнома» асарининг муаллифи Абул Фазлнинг берган маълумотига қараганда, 1575 йилда Гулбадан бегим Каъбатулло зиёратига жўнаб кетади ва 1582 йилда кўп қийинчиликлар билан зиёратгоҳдан қайтиб келади. Абул Фазлнинг ёзишича, Гулбадан бегим 1603 йилда 80 ёшида вафот этади. Акбар подшоҳ уни катта ҳурмат ва эҳтиром билан дафн этдиради. Акбар подшоҳнинг ўзи Гулбадан бегим тобутини ўғил сифатида кўтариб, дафн маросимида ўғиллик бурчини эътимомига етказади.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди.

Нуржаҳон бегим

Нуржаҳон бегим Ҳиндистонда ҳукмронлик қилган Бобурий шаҳзодалардан учинчиси — Жаҳонгиршоҳ (Салим, 1569—1627)нинг иккинчи хотинидир.

Тарихий манбаларнипг берган маълумотига кўра, Нуржаҳон бегимнинг ҳақиқий исми Меҳринисо бўлиб, асли келиб чиқиши Эрондан эди. Унинг ота-онаси йўқчилик оқибатида ўз ватанидан Ҳнндистонга кўчиб келиб, Акбар подшоҳ саройида хизматга ёлланади.

Кунлардан бир кун шаҳзода Салим (кейинчалик Жаҳонгир подшоҳ) Меҳринисони бозорда кўриб қолади ва унга ошуфта бўлиб, фироқида ўртанади. Бу даврда Меҳринисо балоғат ёшига етган, сарв қомат, ўн тўрт кунлик ойдек қиз эди. Шаҳзода Салим Меҳринисо ишқида куйнб, ҳаловатини йўқотади. Ниҳоят, унга уйланишга қарор қилади. У ўз қарорини отаси Акбаршоҳга (1542—1605) айтиб, ундан ижозат сўрайди. Акбаршоҳ эса ўз ўғлиппнг бу қизга уйланишига қатъиян қаршилик кўрсатади. Акбаршоҳ ўғлининг кўнглини совутмоқ учун Меҳринисони сарой аъёнларидан бири — Али Қули Истажлий (Шерафкан)га турмушга чиқишга мажбур қилади. Шерафкан Меҳринисога уйлангач, уни қўшинларга сардор этиб Бенгалияга кўчириб юборади.

1605 йилда Акбаршоҳ вафот этади. Тахтга унинг валиаҳд ўғли шаҳзода Салим ўтиради ва ўзини Жаҳонгиршоҳ деб атайди. Тақдир тақозосини қарангки, 1611 йилда Шерафканхон Бенгалия ҳокими Қутбиддиннинг қабулига кирганида муҳим масала устида ҳоким билан жанжаллашиб қолади ва уни пичоқлаб ўлдиради. Фожиа устига етиб келган соқчилар Шерафканхонни ҳам ўлдирадилар. Шундан сўнг бева қолган Меҳринисони Аграга — Жаҳонгиршоҳ саройига жўнатадилар. Шу воқеадан бир неча муддат ўтгач, Жаҳонгиршоҳ Меҳринисони ўз никоҳига олади.

«Мунтаҳаб ут-таворих» асарининг муаллифи Ҳакимхон тўра Меҳринисонинг Жаҳонгиршоҳ никоҳига кириши ҳақида олдиндан башорат қилинган бир қизиқ туш тафсилотини келтиради. Гўё Меҳринисо тунларнинг бирида туш кўради. Тушида осмондан қуёш тушиб келиб, кўрпаси ичига киради. Шунда уйғониб кетади ва кўрган тушини эри Шерафканхонга сўзлаб, ундан таъбиринн сўрайди. Шерафканхон туш таъбири бўйича билимдон бўлгани туфайли, дарҳол хотинининг тушига қуйидагича таъбир айтади: «Сенинг тўшагингга подшоҳ кирар экан».

Меҳринисо ўз гўзаллиги, зийраклиги, фаросатли ва тадбиркорлиги туфайли фақат Жаҳонгиршоҳнигина эмас, балки сарой аҳлини ҳам ўзига ром қилади. Эидиликда уни Меҳринисо эмас, Нурмаҳал (саройнинг нури) деб атайдилар. Кейинчалик эса жаҳоннинг нурн, яъни Нуржаҳон деб атайдилар. Нуржаҳон бегим нозик таъб шоира ҳам эди. У Махфий тахаллуси билан ғазаллар битган. Жаҳонгиршоҳ салтанатида Нуржаҳоннинг отаси Эътимод-уд Давла номи билан бош вазирлик лавозимигача кўтарилган. Унинг ўғли, яъни Нуржаҳон бегимнинг акаси Осафхон эса сарой бошқарувчиси мансабида қойим бўлган.

Нуржаҳон бегим Жаҳонгиршоҳ салтанатида доно маслаҳатчи эди. Нуржаҳон бегим мамлакатнинг ижтимоий, маданий ҳаётига доир кўпгина эзгу тадбирларни бажарган. У ихтирочи ҳам эди, чунончи, гулоб ва «атри Жаҳонгирий»ни кашф этган. Шу билан бирга, бир неча хил хуш таъм, лазиз таомлару хона безакларини яратди. Сарой аъёнлари орасида унинг ҳурмат эътибори кун сайин ошиб борарди. Тарихий манбаларнинг берган хабарига кўра, Жаҳонгиршоҳ суюкли хотини Нуржаҳон бегим шарафига «Нури Жаҳонин» деб аталган 12 граммли олтин танга зарб эттирган.

«Мунтахаб ут-таворих» муаллифи Нуржаҳон бегимнинг шоҳ билан қилган мушоираларидан (Жаҳонгиршоҳ ҳам ғазаллар битган) бир нечасини кўрсатиб ўтган. Бу шеърларни ўқиган кишн Нуржаҳон бегим замонасининг истеъдодли шоираси бўлганлигига шубҳа қилмайди. Ғазаллардан бири қуйидагидир:

Ҳадиси ҳоли гу дар нома сабт мекардам,

Сикандвор куқат бар сари сухан месўхт.

Шаҳиди ишқи туро шаб ба хоб медидам,

Ки ҳамчу шуълайи фонус дар кафан месўхт.

Зи сўзи синайи Махфий шуд он қадар маълум,

Ки ҳамчу хас, мижааш дар гиристон месўхт.

Мазмуни: Сенинг номайи аъмолингни ёзарканман, сўз устидаги нуқталар исириқ доналаридек ёнарди. Ишқингда шаҳид бўлганларни кечалари тушимда кўрардим. Улар худди фонус шуьласидек, ўз кафанлари ичида ёнардилар. Махфий қалбининг ёниши шу қадар эдики, йиғлаганда киприклари худди хасдек ёнарди.

Сўнгги вақтларда Жаҳонгиршоҳ бот-бот касал бўлиб, давлат ишларига қарамай қўяди. Ана шундай пайтларда Нуржаҳон бегим салтанат ишларини бошқариб туради. Нуржаҳон бегимнинг салтанат ишларидаги фаолияти ва унинг тутган мавқеи Жаҳонгиршоҳнинг ўғилларига, айниқса шаҳзода Хуррам (Шаҳобиддин Шоҳ Жаҳон)га ёқмасди.

Жаҳонгиршоҳ саломатлиги ёмонлаша бошлагач, 1616 йилда шаҳзода Парвез (Жаҳонгиршоҳнинг иккинчи ўғли)ни тахтга валиаҳд этиб тайинлайди. Жаҳонгиршоҳнинг тўртинчи ўғли шаҳзода Шаҳриёр иродасиз ва қатиятсиз киши эди. Нуржаҳон бегим қўғирчоқ сифат шаҳзода Шаҳриёрни тахтга валиаҳд этиш мақсадида ўзининг авалги эри Шерафкандан бўлган қизи — Лодила бегимни шаҳзода Шаҳриёрга никоҳлаб беради. Жаҳонгиршоҳнинг учинчи ўғли шаҳзода Хуррам (Шоҳ Жаҳон) 1612 йилда 21 ёшида Нуржаҳон бегимнинг акаси Осафхоннинг 19 ёшли қизи Аржуманд бонуга уйланган эди. Бинобарин, Осафхоннинг мақсади, ўз куёвини шаҳзода Ҳуррамни валиаҳдликка тайинлатиш эди.

Шаҳзода Хуррам ўз отаси Жаҳонгиршоҳдан ҳам, валиаҳд акаси шаҳзода Парвездан ҳам, укаси шаҳзода Шаҳриёр ва унинг ҳомийси малика Нуржаҳон бегимдан ҳам хафа эди. Отасидан сўнг тахтга ўтиришга ҳаракат қиларкан, бу йўлда асосий ғов деб Нуржаҳон бегимни биларди. 1622 йилда Нуржаҳон бегимнинг отаси вазир Эътимод-уд Давлат вафот этгач, Нуржаҳон бегим бнлан шаҳзода Хуррам орасида аёвсиз зиддият кучайди. Бу даврда касалманд Жаҳонгиршоҳ салтанат ишларига қарамай қўйган, бинобарин, давлатни бошқариш асосан Нуржаҳон бегим қўлида қолган эди.

Шаҳзода Хуррам ўз келажаги ҳақида тараддудланиб, 1622 йилда отаси Жаҳонгиршоҳ томонидан ўз қарамоғига топширилган ногирон (кўр қилинган) акаси — шаҳзода Хусравни пинҳона бўғиб ўлдиртиради, отаси Жаҳонгиршоҳга эса «санчиқ азобидан вафот этди», деб хабар юборади. Шу зайлда сарой ичида гуруҳбозлик авж олиб, кундан-кун салтанатдан путур кета бошлайди. Ана шуидай қулай вазиятни кўпдан бери кутиб турган Эрон ҳукмдори Шоҳ Аббос тўсатдан Қандаҳорни қамал қилади ва қирқ кунлик қамалдан сўнг шаҳарни қўлга киритади. Жаҳонгиршоҳ шаҳарни қайтариб олиш мақсадида шаҳзода Хуррам бошчилигида катта қўшин тўплаб, Қандаҳорга юбормоқчи бўлади. Лекин шаҳзода Хуррам саройдаги нотинч вазиятда тахтдан узоқлашишии истамай, Қандаҳорга боришдан воз кечади ва тез кунда отаси Жаҳонгиршоҳга қарши қўзғолон кўтаради. Қўзғолон бостирилади. Аммо саройдаги гуруҳбозлик, махфий фитналар мамлакатнинг ички ва ташқи мавқеига салбий таъсир кўрсатади.

Салтанатни вақтинча Нуржаҳон бегим бошқарарди. У ўз ниятларини амалга ошириш мақсадида Жаҳонгиршоҳга содиқ лашкарбоши Маҳобатхонни саройдан четлатиб, Бенгалияга жўнатади ва мол-мулкини рўйхатга олдиради. Бундан норози бўлган Маҳобатхон салтанатга қарши бош кўтаради. Шу воқеадан сал вақт ўтгач, Жаҳонгиршоҳ Нуржаҳон бегим билан бирга пойтахтдан Қобулга қараб сафарга чиқади. Маҳобатхов ражпутли қўшини билан йўлга чиқиб, Шоҳ қофиласини (карвон) ўраб олади. Маҳобатхоннинг барча шартлари Жаҳонгиршоҳ тарафидан ночор қабул қилинади. Нуржаҳон бегим Маҳобатхонга қаршилик кўрсатмоқчи бўлади, лекин кучлар тенг эмаслигига кўзи етгач, макр-хийла йўлини қидиради. Шоҳ карвони Маҳобатхон назорати остида Қобулга қараб йўл олади. Қобулга кирилгач, Нуржаҳон бегим Жаҳонгиршоҳни Маҳобатхон соқчилари қўлидан қутқариб олади ва Кобул қўшинини Маҳобатхонга қарши қўяди. Энди Маҳобатхон учун кочишдан бошқа чора қолмайди. У Қобулдан қочиб Деканга боради ва шаҳзода Хуррамга қўшилади.

Аммо бу вақтда шаҳзода Хуррамнинг аҳволи оғирлашиб, Эронга қочиб ўтиш фикрида юрарди. Бироқ, 1626 йил октябр ойида акаси валиаҳд шаҳзода Парвезнинг тўсатдан вафот этиши унинг сўнган умидларини яна жонлантириб юборади. 1627 йили Жаҳонгиршоҳ Кашмир бўйлаб саёҳатга чиқади. Саёҳатдан қайтаётиб, хасталаниб йўлда вафот этади ва Лоҳурда дафн этилади. Бу хабарни эшитган шаҳзода Хуррам тахтни эгаллаш учун Декандан Аграга йўл олади.

Шаҳзода Хуррам Аграга етиб келгунга қадар унинг қайнотаси Осафхон муваққат равишда марҳум шаҳзода Ҳусравнинг ўғли Довар Бахшни тахтга ўтқазади. Шаҳзода Шаҳриёрни ушлатиб, кўзига мил торттириб, кўр қилади. Куёви шаҳзода Хуррамнинг Аграга яқинлашгани хабарини эшитган Осафхон тахт соҳиби қўғирчоқ Довар Бахшни турли-туман васвасалар билан қўрқитиб, тахтдан воз кечиши ва ўзини панага олишини маслаҳат беради. Довар Бахш тахтни ташлаб қочади ва Эрон шоҳи ҳузурига паноҳ истаб боради.

Шаҳзода Хуррам 1628 йил феврал ойида Аграга кириб, айтарлик қаршиликсиз тахтга ўтиради. У салтанатни ўз тасарруфига киритгач, ўзини «Шоҳ Жаҳон» номи билан аташнн буюради. Ниятларига ета олмаган малика Нуржаҳон бегим 1645 йилда вафот этади ва қабри Лоҳурнинг Шоҳ Дара қабристонига қўйилади. «Тазкират ул-ҳавотин»да ёзилишича, Нуржаҳон бегимнинг қабр тошига ўзи битган қуйидаги байт ёзилган экан:

Бар мазори мо ғарибон на чароғи,

на гули, на пар парвона ёби, на садойи булбули.

Мазмуни: Биз ғарибларнинг мозоримизда, на чироқ, на гул, на булбул садосию, на бирор парвонани топмайсан.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди.

Аржуманд бону (Мумтоз Маҳал)

Аржуманд бону тахминан 1594 йилда Машҳадда туғилган. У асли эронлик бўлиб, бобоси ва ота-онаси камбағаллик юзасидан Ҳиндистонга кўчиб келиб, Акбаршоҳ мулозиматига хизматга киради. 1611 йилда Аржуманд бонунинг аммаси Нуржаҳон (Меҳринисо) Жаҳонгиршоҳга турмушга чиққач, Аржуманд бонунинг бобоси Эътимод-уд Давла бош вазирлик мансабига, ютаси Эътиқодхон (Осафхон) эса сарой бошқарувчиси лавозимига кўтарилади. 1613 йили 19 ёшли Аржуманд бону 21 ёшли шаҳзода Хуррамга (Шоҳ Жаҳон) турмушга чиқади. Ўткир ақл-идрок ва дид-фаросат соҳибаси бўлган Аржуманд бону тез кунда тадбиркорлиги, нозик табиати, иффати ва тенгсиз ҳусн-латофати билан сарой аъёнлари ўртасида катта эътибор қозонади. Хусусан, Жаҳонгиршоҳ Аржуманд бонуни ниҳоятда эъзозларди. Чунки Жаҳонгиршоҳ билан шаҳзода Хуррам ораларида вужудга келган айрим келишмовчиликларни Аржуманд бону ҳал қилишга киришар ва бу ишнинг уддасидан чпқарди. Табиийки, бундай эзгу хизматлари эвазига ҳар икки томоннинг илтифотига сазовор бўлади. Шунинг учун бўлса керак, кўп ўтмай саройда Аржуманд бону — Мумтоз Маҳал бегим (саройнинг кўрки) дея атала бошланди. Аржуманд бонуга берилган ушбу ном унга шон-шуҳрат келтириб жаҳонга машҳур қилди ва номи тарих саҳифаларига кўчди.

1628 йил февралида эри Шоҳ Жаҳон тахтга ўтиргач, ёш малика Мумтоз Маҳал бегим салтанат ишларида унга ёрдамлашиб, режалик маслаҳатлари билан ҳукмдорни тўғри йўлга бошлади. Саройда у маслаҳатчи ва муҳрдорлик лавозимида эди.

Мумтоз Маҳал бегим яхши кунларда ҳам, оғир дамларда ҳам, ҳарбий сафарларда ҳам эрига вафодор ёр, содиқ ҳамроҳ ва жафокаш ҳамдард бўлди. У қисқа умри давомида 14 нафар фарзанд кўрди. «Тазкират ул-хавотин» асарида ёзилишича, Мумтоз Маҳал бегимнинг дунёда қолдирган фарзандлари саккиз нафар — тўрт қиз, тўрт ўғил бўлиб, қолган олти нафари ёшлигида нобуд бўлган. Унинг ўғиллари Доро Шукуҳ (1616—1659), Шоҳ Шужоъ (1617—1661), Аврангзеб (1618—1707), Мурод Бахш (1621 — 1658), қизлари — Жаҳон Оро бегим, Анжуман Оро бегим, Даҳр Оро бегим ва Кити Оро бегимдир.

Малика Мумтоз Маҳал бегим Шоҳ Жаҳон ҳукмронлигининг тўртинчи йили, яъни 1631 йил 17 июн чоршанба куни навбатдаги сафар чоғида, Бурҳонпурда 14-нчи фарзандини туғиш пайтида 38 ёшида вафот этди. Мумтоз Маҳал бегим ҳаёт билан видолашаркан, эри Шоҳ Жаҳондан фарзандларига меҳрибон бўлишни, бундан буён бошқа уйланмасликни ва ниҳоят, унга атаб, дунёда тенги йўқ улуғвор, ҳашаматли мақбара бунёд эттиришни илтимос қилди.

Мумтоз Маҳал бегим ўлим олдидан ўз болалари билан видолашаркан, Шоҳ Жаҳоннинг аҳволидан хабардор бўлиб, унга ғамхўрлик қилиб туришни ўзининғ катта қизи— Жаҳон Оро бегим зиммасига юклайди.

Шоҳ Жаҳон севикли рафиқаси Мумтоз Маҳал бегимнинг васиятларига тўла амал қилади. Зотан, у кейинги 36 йиллик умри давомида уйланмай ўтади. Мунис ва вафодор рафиқасининг номини абадийлаштириш мақсадида, унга атаб ялтироқ оқ мармардан ҳашаматли мақбара қурдиради. Агра шаҳридаги улкан мақбаранинг қурилишига йигирма минг мутахассис уста ва ишчилар жалб қилиниб, 18 йилда қуриб битказилди. Бу улуғвор обида — «севги ва вафо» қасрининг қурилишига 40 миллион рупия маблағ сарфланган.

Мақбара қуриб битказилгач, марҳума Мумтоз Маҳал бегимнинг хокини кўчириб келтириб дафн этишди. Ушбу улуғвор ҳашаматли мақбарани Мумтоз Маҳал бегим бошига кийдирилган тож рамзида «Тож Маҳал» деб атадилар.

Турғун Файзиевнинг “Темурий маликалар” китобидан олинди.

Munozara sahifangizdan noqobil foydalanyapsiz

Assalomu alaykum, Vikiloyihalarga oʻz hissangizni qoʻshyapganingizdan hursandmiz. Hozirda munozara sahifangizda munozara uchun moʻljallanganini sizga maʼlum qilib, ushbu maqolalaringizni munozara sahifangizdan oʻchirishingizni soʻrab qolar edik.
Asosiy Foydalanuvchi sahifangizdagi maqolani ham olib tashlab oʻzingiz haqingizda yozsangiz Vikipediyada siz haqingizda bilish uchun boshqa foydalanuvchilar uchun qulay boʻlar edi. Naʼmuna sifatida mening sahifamning kodini olishni taklif qilaman, yoki boshqa administratorlar foydalanuvchi sahifalaridan naʼmuna sifatida foydalansa boʻladi.--Qayrat Sultan (munozara) 10:51, 4-Iyun 2022 (UTC)

ҲАЗРАТИ СУЛТОН МИРҲАЙДАР ОТА ТАРИХИ

АҲМАДЖОН ЧОРИЕВ

ҲАЗРАТИ СУЛТОН МИРҲАЙДАР ОТА ТАРИХИ

Тошкент 2013

УЎК: 94(575/152)

КБК: 86.384 |5Ўэб]

Чориен, Аҳмаджон

Ҳазрати Султан Мир Ҳайдар ата тарихи. - Тошкент.:

2013.-2006.

Қўлингиэдаги ушбу ўқув қўлланма Ҳазрати Султон Мир Ҳайдар ота тарихидан сўзлайди Моэийнинг гувоҳлик беришича, Касби ўтмишдаулкан шаҳар («Шаҳри Миср») бўлган. Буюк ипак йўли айнан шу юртдан ўтган. Буюк ипак йўлининг Султон Мир Ҳайдар зиёратгоҳи ёнидан ўтганлиги боис бу ерда ўнлаб карвонсяройлар ва сардобалар бўлган. Шу сабабли ҳам бу ерда маънявият, иқтисодиёт юксала борган. Касби - азиз- авлиёлар, ҳунармандлар юрти бўлган.

Китобда Ҳаэрати Султон Мир Ҳайдар ота мажмуасининг халқимизга ҳанузгача таниш бўлмаган жиҳатлари очиб бериладики, китобни ўқиган жамики ўқувчи кўнглида ўзгача бир туйғуни ҳис этади, қалби нурга тўлади, қайта-қайта ўқиш- га ўэида эҳтиёж сеэади.

УДК: 94(575/152) КБК: 86.384 (5Ўэб)

Гақриэчнлар:

Убайдулда Уватов, тарих фанлари доктори, профессор

Январ Иноятов, Кашқадарё вилоят«Нуроний»

жамғармаси раиси

Эсон Разкабов, Қашқадарё нилоят касаба уюшмалари

ташкилотлари бирлашмаси раиси

Акром Акбаров, Халқ депутатлари Қашқадарё вилоят

кенгаши депутата

Бобоқул Тошен, юридик фанлар доктори, профессор

Рустам Ражабов, тарих фанлари доктори

Ушбу ўқув қўллшила Қарши Давлат университеты ўқув услубий методик Кенгашининг 2013 йил 15 апрель 5-сонли қарори билан нашрга тавсил этилган.

13ВХ 978-9943-27-103 С А.Чориев, <\азрат аср а плоди • 2013 йил

Қашқадарё воҳаси дунё маданияти тараққиётининг олтин белбоғи бўлмиш Буюк Ипак Йўлининг энг муҳим нуқ- таларидан бирида жойлашганлигини ҳаммамиз яхши биламиз. Бу серфайз замин ўзининг беқиёс моддий ва маъ- навий неъматлари билан машҳурдир. Қадимий Насаф ва Шаҳрисабз, Китоб, Яккабоғ Марказий Осиё халқлари ма­данияти тараққиётида алоҳида ўрин тутади.

И слом КАРИМОВ

Ўзбекистон Республикаси Мустақиллигининг 22 йиллигига багишланади.

СЎЗ БОШИ

Ҳар гал Ватан тарихини ўрганиш ҳақида гап кетганида бир воқеа бот-бот ёдимга тушавера- ди. 1989 йили Қашқадарё вилоятининг ўша пайтдаги биринчи раҳбари Ислом Каримов бир гуруҳ тарихчи олимларни ҳузурига таклиф этди. Тўғриси, ўшанда учрашувга бораётиб, хаёлим- дан кўп фикрлар ўтди. Вилоятнинг аввалги раҳ- барлари олимлар билан учрашганини ҳеч эшит- магандим. Раҳбар нега чақирган эканлар, де- ган фикр хаёлимни чулғаб олди.

Учрашувда Ислам Каримов, кутилмаганда, ҳеч қайсимизнинг хаёлимизга келмаган таклиф- ни ўртага ташладилар: «Сизлардан бир илтимо- сим бор. Қашқадарё - қадимий замин, унинг ҳақиқий тарихини ўрганиб, алоҳида китоб қилиб ёзиб берсаларингиз...» Кейин хона девор- ларидаги плакатларга кўз ташлаб, хотиржам- гина шундай дедилар: «Бу шиорларга парво қил- манглар... Гап шу!»

Девордаги рангли суратларга разм солсам, ударда Қашқадарё вилоятининг шўро даврида «социализм шарофати» туфайли гуллаб-яшна- ган «тараққиёт» йўли акс этган эди. Суҳбатда ҳозир бўлган етти олимдан уч нафари тарихчи бўлиб, улар орасида энг ёши мен эдим. Бу қатъ- ий даъватдан биз руҳий қувват олдик. Суҳбат- дан сўнг бу мавзудаги изланишларим яна да ку- чайди. Ўша кезлари мен Ҳазрати Башир номи билан машҳур бўлган авлиёнинг тарихини ўрга- нишга қизиқиб юргандим. Президентимизнинг бу сўзларидан руҳланганимиз натижасида Ҳаз- рати Башир тарихи, Соҳибқирон маънавияти, Ҳазрати Султон тарихи, Султон Мир Ҳайдар тарихи, Жадидчилик ва бошқа бир қатор ил- мий-оммабоп асарлар ёзилди.

Орадан 24 йил вақт ўтиб, ўша воқеани яна эслаяпман. Ҳар эсдаганимда бир савол хаёлим- да чарх уради: ўша замонларда вилоят раҳба- ри: «Қашқадарёнинг ҳақиқий тарихини ёзиб беришингизни илтимос қиламан», деб айтиши осонмиди? Бунинг учун қанчалар журъат, ва- танпарварлик керак эди!

Утган йилларда асрларга татигулик туб ўзга- ришлар ва янгиланишлар рўй берди. Тарихни ўрганиш зарурати давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Виз истиқлолга эришиб, истиқболга қадам қўйганимизда куч-қудрат, сабот, ирода, курашчанлик, қатъият ақд-заковат керак эди. Буларни ўзимизда мужассам этмоқучун ўтми- шимизни, мард ва танти, одил ва иймон-эъти- қодли аждодларимизни ёд этишимиз, уларнинг жасорати, матонати, меҳнати, адолат, ҳақиқат учун кураши бизга сабоқ бўлиши, тарихимиз- дан фахрланиш, ғурурланиш туйғусини туйи- шимиз шарт эди. Шу боис Президентимиз: «Та- рихий хотираси бор инсон - иродали инсон. Так- рор айтаман, иродали инсондир!» - деб қатьий таъкидладилар, Ўз тарихини билган, ундан ру- ҳий қувват оладиган халқни енгиб бўлмайди, деган ғоядан келиб чиқиб, биз ҳаққоний тари-

химизни тиклаш, халқимизни ўтмиш қадрият- ларимиз билан таништириш зарурати кун тар- тибига қўйилди.

Бу хусусида юртбошимиз шундай таъкидла- гандилар: «Тарихимизга кириб келаётган бу буюк марра муносабати билан ўтган давр мобайнида ҳаётимиз сифати, мамлакатимиз қиёфаси қан- дай ўзгариб бораётгани, қандай ютуқ ва нати- жаларга эришганимиз, ижтимоий йўналтирил- ган бозор иқтисодиётига асосланган очик, демок- ратик давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш йўлида қандай суръатлар билан ривожла- ниб бораётганимизни баҳолаш эҳтиёжи туғил- мокда.

Қисқача айтганда, биз ўз олдимизга қўйган узоқ муддатли стратегик мақсадлар, яъни за- монавий ривожланган демократии давлатлар қаторига кириш, иқтисодиётимизнинг барқарор ўсишини таъминлаш, ҳаёт сифатини яхшилаш ва жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллаш борасидаги саъй-ҳаракатларимизга бугунги кун нуқтаи назаридан холисона баҳо беришимиз табиийдир».[1] [2]

Бу вазифани бажариш миллий мафкурани, муотақиллик мафкурасини шакллантиришнинг асосий шартларидан эди. Узбекистоннингянги, ҳақиқий тарихи ёзила бошланди. Энг эътибор- ли жиҳати, бу улуғвор ишларга Ислом Каримов қашқадарёлик олимларни мустақилликдан ав- вал ундаган эди. Ўша 1989 йилги учрашувдан сўнг биз - тарихчи олимлар ҳаракатга тушдик. Талабалар билан ҳозирги Косой туманига қарашли Ерқўрғонда археологии қазув ишла- ри олиб бориб, ҳадимги Нахшаб-Қарши шаҳри тарихини ўргандик. Мустақилликнинг дастлаб- ки йилларидаёқ Ерқўрғон харобаларида респуб- ликамизнинг етакчи археолог-олимлари томо- нидан қазиш, тадқиқот ишлари йўлга қўйилди. Ерқўрғонда милоддан аввалги IV III асрларда шаҳар бўлгани исботланди. Ву ҳақда Р.Сулай- моновнинг «Қадимги Нахшаб», П.Равшановнинг «Қашқадарё тарихи» номли йирик монографи- ялари ва қатор илмий мақолалари чоп этилди.

Ерқўрғонда жуда қадимий тарихий-маданий ёдгорликлар борлиги исботланди. Буни ЮНЕС­КО ташкилоти бош конференциясининг 32-сес- сияси ҳам эътироф этиб, Қарши шах;арсозлик маданиятининг 2700 йиллигини улкан байрам сифатида нишонлаш ҳақида қарор қабул қилди.

Биз ўшанда фақат тарихни ўрганиш билан ки- фояланмай, вилоятдаги қадимий ёдгорликларни топиб, уларни асраш ҳақида ҳам ўйлай бошла- дик. Бу ҳам Юртбошимизнингўша паитдаги та- шаббуси эди. Шу тариқа Шаҳрисабздаги Оха­рой, Дорус саодат, Дорут-тиловат, Гумбази Са- йидон каби машҳур обидалар билан бир қатор- да, олис туманлардаги ёдгорликлар ва зиёратгоҳ- ларгаҳам эътибор қаратилди. Масалан, Касбида- ги Султон Мир Ҳайдар мажмуаси (ХШ-Х1У аср), Имом Муҳаммад Садрий Ислом қабристони, Ки- тобдаги Ҳазрати Башир ота мақбараси (XVI аср), Муборакдаги Занжирсарой ёдгорликлари (XIII— XIV асрлар), Боғи Эшон шаҳристони, Декча сар- добаси (XVI аср), Миришкор туманидаги Чоргум- баз масжиди, Яккабоғдаги Қаландартепа (Н-1У асрлар), Амир Темур таваллуд топган қишлокда- ги Хожа Илғор ота зиёратгоҳи, Қамашидаги Лан- гар ота мақбараси (XI-XII аср), Қурғонтепа (III аср), Мусофир ота зиёратгоҳи каби осори-атиқалар шулар жумласидандир.

Вилоят бўйича шундай обида ва зиёратгаҳ- ларнинг етмиш саккизтаси рўйхатга олинди. Афсуски, уларнинг аксарияти қаровсиз, вайрон бўлиб ётар эди. Чунки, шўро даврида бундай обидалар иложи борича яксон этилган, сақла- ниб қолганлари ҳам турли йўллар билан оёқос- ти қилинган эди. Уларнинг бир қанчаси текис- ланиб, ўрнига экин экиб юборилганини қария- лар ҳанузгача алам ва изтироб ила эслаб юри- шади. Одатда, тепаликлар қаърида тарихий обидалар, бутун бир шаҳар ястаниб ётгани ҳам кузатилган. Ана шундай тарихий тепаликларни ҳам текислаб, пахта даласига айлантириш сиё- сати авж олганда бунга қарши чиққанлар тазйиққа олинди. Бунга яна кўплаб мисоллар келтириш мумкин.

Ҳақиқий тарихимиз ва ижтимоий адолатни тиклаш бўйича дастлаб Қашқадарё вилоятида бошланган ишлар кейинчалик бутун мамлакат миқёсида кенг кўламда қанот ёзди. Чунки, Пре- зидентимиз айтганидек: «Ким бўлишидан қатъи назар, жамиятнинг ҳар бир аъзоси ўз 5^гмиши- ни яхши билса, бундай одамларни йўлдан уриш,

ҳар хил ақидалар таъсирига солиш мумкин эмас. Тарих сабоқлари инсонни ҳушёрликка ўргата- ди, иродасини мустаҳкамлайди». Афсуски, биз- да Ватанимизнинг ҳаққоний тарихи бир четда қолиб, сохта тар их, ўзгалар ўтмиши ўргатиб ке- линди. Мустамлакачилар зулми остида тинкаси қуриган халқ ҳам, унинг олимлари ҳам холисона мулоҳазалар билдириш, ҳақиқатни айтиш ҳуқуқидан маҳрум қилинганди. Шу катта хато- ни бартараф этиш учун Ўзбекистон тарихини тузиш ҳайъати тузилди, муаллифлар жамоаси белгиланди.

Юртбошимизнинг бевосита ташаббуслари билан кўп жилдли «Узбекистон тарихи» дарсли- ги тайёрланди ва чоп этилди. Мактаблар, ўрта махсус касб-ҳунар таълими тизими ва олий таъ- лимда янги дарсликлар, ўқув қўлланмалар, ўнлаб илмий тадқиқотлар юзага келди, кўплаб рисолалар ёзилди. Ўз тарихимизни бировлар- нинг нуқтаи назари, қаричи билан баҳоламай- диган бўлдик. Тарихимизни ҳаққоний ўрганиш, холисона ёритиш, катта тарихга, кечмишга эга Бухоро, Самарқанд, Термиз, Хива, Шаҳрисабз, Қарши каби шаҳарларнинг улуғ ёшлари танта- нали равишда нишонланди. Жаҳон маданияти, маънавияти, давлатчилигига улкан ҳисса қўшган алломалар, саркардалар, давлат арбоб- лари хизматлари ЮНЕСКО томонидан эътироф этилди. Тарихни ўрганиш борасидаги ҳар бир тадбир миллий ғуруримизни ошириб, ўзлиги- мизни англашга хизмат қилмоқда.

Истиқлол шарофати билан Хўжа Ах^иад Яс- савий, Шайх Нажмиддин Кубро, Хожа Абдулллох; Ғиждувоний, Шайх Сайфиддин Бухорий- Бохарзий, Имом ал-Мотурудий, Бурҳониддин Марғиноний, ат-Термизий, ал-Бухорий, Саййид Баҳоуддин Нақшбанд, Ҳазрат Мир Ҳайдар, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Хожа Аҳрор Вали каби динй исломнинг ривожига бебаҳо ҳисса қутпган улуғ зотларнинг номлари ҳурмат ва эфи­ром ила тикланиб, мерослари теран ўрганилмок,- да, уларнинг мақбаралари қайта қад ростламок,- да. Энгмуҳими, мустақиллигимизнингулуғ ко- шонасини бунёд этишда буюк аждодларимиз меросидан самарали фойдаланилмоқда.

Ҳазрати Башир ҳам ана шундай улуғ зотлар сирасига киради. Президентимизнинг бевоси- та ташаббуси билан авлиё ҳақидаги ривоят- ларга асосланиб, маълумот тўплашга кириш- дик. Ул зотнинг номи билан боғлиқ бўлган жой- нинг тарихи ҳақида материаллар йиғдик. Ҳаз- рати Башир қадами етган жойларнинг харита- сини туздик.

Хулосалар асосида «Ҳазрати Башир маноқи- би» китобини нашр эттирдик. Башир қишлоғи- лик аллома Ҳазрати Султон Саййид Аҳмадали тўғрисида ҳикоя қилувчи ноёб манбалар - ^аз- рати Башир тарихи» («Мириҳақиқат») ҳамда «Ҳазрати Султон тарихи» қўлёзмалари топилди ва улар 1996 йил Амир Темур таваллуди тўйи арафасида 15 минг нусхада чоп этилди. Бу ки- тобни кўриб, бир ўқимишли дариянинг кўзига ёш олиб: «Қишлоғимизни диний зулмат мако- ни, Ҳазрати Баширни эса одамларни йўлдан оз- дирувчи риёкор, деб қанча туҳмат-маломатлар қилишган эди. Аллоҳга шукурки, авлиёларимиз- нинг юзини ёруғ ҳилган кунларга етиб келдик. Адолат йўлияи очган Юртбошимиз дунё тургун- ча турсин!» дегани ҳеч эсимдан чиқмайди.

Президентимиз Шаҳрисабзнинг 2700 йилли- гига бағишланган тантанали маросимдаги нут- қида: «Бизнинг истиқлол йилларида Шаҳрисабз марказида Соҳибқирон Амир Темур бобомиз- нинг муаззам ҳайкалини тиклаганимиз, бу му- борак заминда ётган буюк зотларнинг мақба- раларини обод қилиб, аждодларимиз руҳи ол- дидаги фарзандлик бурчини адо этганимиз - янги тарихимиздаги катта, унутилмас воқеа- дир... Шу муборак юрт фарзандлари бўлган Абу Муҳаммад Кеший, Шамсиддин Кулол ва Ҳаз- рати Башир каби азиз-авлиёлар Шаҳрисабз дов- руғини дунёга таратган», деб алоҳида таъкид- лаган эди.

Амир Темур миллий давлатчилигимизга асос солиб, уни шарафлаган буюк шахе сифатида «Темур тузуклари» номи билан машҳур асари- ни ёзган. «Шахсан мен, - дейди Ислом Абдуға- ниевич Каримов, - «Темур тузуклари»ни ҳар гал ўқир эканман, худдики ўзим қандайдир руҳий куч-қувват топгандек бўламан. Ўз иш фаолия- тимда бу китобга такрор-такрор мурожаат қилиб, ундаги ҳеч қачон эскирмайдиган, инсон маънавияти учун бутун ҳам озиқ бўладиган ҳик- матли фикрларнинг қанчалик ҳаётий эканига кўп бор ишонч ҳосил қилганман. Масалан, «Таж- рибамда кўр11лганким, азми қатъий, тадбиркор, ҳушёр, мард ва шижоатли бир киши мингта тад- бирсиз, лоқайд кишидан яхшироқдирн, деган сўзлар бугунги кунда ҳам маънавий жиҳатдан нак;адар долзарб гсқамиятга эга экани барчамиз- га аён».*

Шу ўринда, сўнгги йилларда Президентам и з- нингтаклиф ва ташаббуси асосида Қашқадарё вилояти, жумладан, Қарши шаҳри ҳар томон- дама равнақ топаётгандигини фахр бидан ай- тиб ўтишни жоиз деб бидаман Хадқаро ЮНЕС­КО ташкидоти ҳомийдигида Узбекистан Респуб- дикаси Вазирдар Маҳкамасининг 2004 йид 29 сентябрида «Қарши шаҳрининг 2700 йилдиги- ни нишонлашга тайёргарлик кўриш тўғрисида»- ги қарори қабул қилинди ва кенг кўламда тад- бирлар режаси белгиланиб, бунёдкорлик ишла- ри бошлаб юборилди. Юртбошимиз 2005 йид ёзида Қашқадарё вилоятига ташрифи чоғида бажарилаётган ишлар кўламини обдан кўздан кечириб, Қарши шаҳри юбилейный 2006 йилда Соҳибқирон Амир Темур таваллудининг 670 йиллиги бидан уйғун ҳолда ўтказиш тўғрисида амалий маслаҳат бердилар.

Орадан кўпўтмай, Юртбошимизнинг «Қарши шаҳрининг 2700 йиллигини нишонлашга доир кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори эълон қилинди. 2005 йилнинг 27 октябрида Қарши шаҳрининг 2700 йиллиги халқаро миқ- ёсда кенг нишонланди. 2005 йил охирида Хо- разм Маъмун академиясининг 1000 йиллиги нишонланди. Шунингдек, ЮНЕСКО ташкило- ти Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллигини, Тош- кент шаҳрининг 2200 йиллигини, Марғилон

И.Каримоя. «Юксак маънаният-енгилыас куч* Ташкент: ■Маънавият», 2008 й. -Б.45 шаҳрининг 2000 йиллигини нишонлашга қарор қилди.

Қашқадарёдаги энг йирик зиёратгоҳлардан бири Касбининг қадим Шаҳристонида жойлаш- ган. У Султон Мирҳайдар номи билан аталади. Маълумотларда қайд этилишича, бу Шаҳристон 400 гектардан иборат бўлиб, тўртта дарвозаси бўлган. Қадимшунослар мажмуани ХШ-Х1У аср- ларга дахлдорлигини эътироф этишади.

Орадан бир йил ўтгач, жаҳон жамоатчилиги Самарқанд ва Марғилон шаҳарларининг юби- лейлари мунасабати билан ўтказилган тантана- ларга гувоҳ бўдди. Мозийнинг гувоҳлик бери- шича, Касби ўтмишда удкан шаҳар («Шаҳри Миср») бўлган. Буюк Ипак йўли айнан шу юрт- дан ўтган. Бунинг боиси мазкур ҳудудда ўнлаб карвонсаройлар, сардобалар бўлган. Шу сабаб- ли ҳам бу ерда маънавият, иқтисодиёт юксала борган. Касби - азиз авлиёлар, ҳунармандлар юрти бўлган.

Худоса сифатида айтиш мумкинки, тарих - ҳар бир халқ характерининг ўзига хос кўзгуси- дир. Бинобарин, Президентимиз меҳрини қо- зонган Қашқадарё воҳаси тарихи ҳам мамла- катимиз тарихининг бир қисмидир. Шу боис қадим юртимиз, буюк аждодларимиз, азиз-ав- лиёларимиз тарихини холисона ўрганиш биз - тарихчи олимларнинг вазифасидир.

Мазкур китоб Нақшбандий Ҳазратнинг та- риқат йўли давомчиси ҳазрат Муҳаммаджон Шариф Ҳисорийнинг шахсий кутубхонасида сақланаётган «Маноқиби ал хос ал хожа Мир

Ҳайдар Султон» фил суякли муқовали китоб- нинг асл нусхаси асосида ёзилди.

Ҳурматли китобхон! Тавдим этилаётган аса- римиз асосида келтирилаётган ривоятлар ўйлай- мизки, сизни-да бефарқ қолдирмайди.

Аҳмаджон Чориев,

тпарих фанлари доктори, профессор

МАНОҚИБИ АЛ ХОС АЛ ХОЖА МИР ҲАЙДАР СУЛТОН

Бисмиллоҳир роҳманир роҳийм!

Ҳали дунёга келмай туриб илоҳий башорат ила Хожа Шамсиддин ҳақида Ҳаким ота Су- лаймон башорат қилганлар.

Ҳазрат Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ тижорат билан Хуросонга бордилар, яъни Шўрдарё бўйи дан карвонлари билан келиб саройга тушдилар. Шом намозини масжидда ўқидилар. Шунда Ҳаким отанинг кўзлари ногаҳон Муҳаммад Аб- дуллоҳга тушди-ю, ул томон қадам босиб, «Эй Саййидзода, хуш келдингиз», - дея кучоқ очиб кўришдилар ва «Сизга бир хушхабарим бор, яқин орада сизнинг авлодингиздан бир соҳиб- каромат валий дунёга келади, унинг илми бу- тун бир вилоятга етади, икки масжид Ҳарам имоми бўлади. Ўн тўрт ёшида унинг нисбати Мир Ҳайдар билан элга танилади. Унинг тарби- ясини сиз қиласиз, сизга оғир вазифа юклай- ман», - дейдилар. Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ рози бўлиб, «Хўп бўлади, Ҳазрат», дейдилар.

Хожа Шамс болаликдан ҳали дунёга келмай туриб руҳлари тарбият топган инсон бўлганлар. Ул азизни оналари қорнидаёқ ҳалол луқма ва ризк, билан тарбият қилганлар. Оналари чевар бўлганлар. Бу оқила инсон одамлар учун улар га мое қилиб кийим тикар эдилар. Оталари Жа- молиддин Шайх мадрасада даре бериб, толиби илмга илм ўргатар ва касб қилар эдилар, китоб- лар битар эдилар ва китобларга жилд қилар эди- лар, тушган варақларини ёзиб тиклар эдилар. У кишининг китоб дўконлари бўлиб, ҳеч бекор турмас эдилар. Ул азиз барча илмдан воқиф ва ботиний илм соҳиби эдилар.

Хожа Шаме етук олим ва ҳалим инсон эди­лар. Биров у киши билан ҳамсуҳбат бўлса, яна суҳбат қилишни орзу қилар эди. Ул азиз имом ўтсалар, барчанингдиққати ул азизга боғланар эди. Жума намози файзли, барокатли ўтиб, қанча инсон бўлса, барчасининг иймони кув- ват олиб, дили равшан тортиб қайтар эди. Одамлар жума кунида, амри маъруф бўлиши- ни, ундан кўп ибратли сўзларни, ечилмаган са- волларга жавоб олишни ва улуғ савобга эга бўлишни интизор кутишар эдилар.

Азизлар сири муқаддасдир. Улар сирни ҳеч қачон ошкор этмаганлар. Ҳаким ота Сулаймон Боқирғоний ҳам Хожа Шамсиддиннинг дунёга келишини сир оламидан аён бергач, шогирди Саййид Муҳаммад Абдуллоҳни бу сирдан огоҳ қилганлар.

Йил курғоқчилик келади. Хожа Шамсиддин илтимос қилиб келадилар. Ул азиз бир киши­нинг шогирдини чақириб келинг, дебдилар. Ул инсонни топиб келибдилар. Эртага эҳсон айланг, дебдилар. У эртаси эҳсон айлабди. Айни езда ёмғир чу нонам ёғадики, ерларда кўлмак пайдо бўлади. Аллоҳ у инсоннинг эҳсонини қабул қил- гани учун унга барокатли ёмғирни юбориб аён бераркан. Бу ҳолатдан Хожа Шамсиддин огоҳ эдилар. Ҳозирда ҳам шундай барокатли инсон- лар бор, езда тўй қилса ҳам ёмғир ёғиб туради.

Саратонда ҳам, жавзода ҳам ёмғир ёғар экан. Хожа Шамсиддин отанинг таҳорат ёки ғусл қил- ганини ҳеч бир дарвеш ёки шогирди бутун ҳаёт- лари давомида асло кўрмаган. Хожа Шамс кун- дузлари рўзадор, кечалари бедор бўлганлар. Эл уммати Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) учун ибрат бўладиган бир инсон ўз илми ва умрларини элга бахш этиб, ҳадя айладилар. Ул азизнинг мақса- ди охир замон пайғамбарининг суннат ва йўлла- рини ҳамда Ислом динини элга етказиб, хос ум- матларига устозлик қилиб, илм дарёсидан бир қатра бўлса ҳам ўргатиб ўзларидан ибратли из қолдириш эди.

Ул азиз 673 йил туғилиб, 766 йил ҳижрий қамарийда вафот этдилар. Ул азизни Касбида дафн этдилар. Аммо, икки марта Полвони Аҳмад Хоразмий хокларини олиб кетади. Аммо, ул азизни авлодлари олиб келиб, яна дафн эта- дилар.

673 ҳижрий-қамарий рамазон ойинингўнин- чи куни субҳи тонг маҳали (1275 милодий) Жа- молиддин Шайх Ҳазратнинг уйларида Моҳинур- биби онамизнинг дардлари кучайди. Овсинла- ри Сокинайинурни дояни чақириб келишга юбордилар. Осмон мусаффо, юлдузлар ваҳилол ўн кунлик бўлиб нур сочар, майин тонги шаба- да эсар эди. Шу пайт осмонни булут қоплади. Бир дам ўтиб ёмғир ёға бошлади. Доя етиб кел- ди ва Моҳинурбиби дардидан енгил бўлдилар.

Тўртинчи фарзанд дунёга келди. Унинг юзи- дан, жисмидан мушк ҳиди анқир ва нурли эди. Киндик кесилиб, чақалоқни доя ёмғир сувида ювинтириб, сўнгра оқ яман бўзига урадида оналари Моҳинурбибига бердилар (ул азиз ин- сон Хуросоннинг Қойим шаҳри, Шўрдарё бўйи- да дунёга келдилар). Гўдак она меҳрига инти- либ сийналаридан эмиб уйқуга кетди. Хожа Жамолиддин дояга бошдан оёқ сарполар бериб, рози қилиб жўнатдилар.

Бомдод намозига азон айтилди Жамоа Хожа Жамолиддинни қутиб турган экан. Жамоа аъзо- лари «Ҳазрат сиз ҳар субҳи тонг келар эдингиз, бугун хиёл кеч қолдингиз», - деди. Шунда Ҳожа «Бугун бир солиҳ иймонли, нурли фарзанд дунё­га келди», - дедилар. Барча фарзандни мубо- ракбод қилишиб, унинг ҳақига дуо қилдилар, етти иқлимда номи, илми донг таратсин, умма- ти Мудаммад Расулуллоҳ бўлсин, деб ният бил- дирдилар.

Хожа Шамс туғилган йили барокатли бўлиб, туялар, йилқи-ю сигирлар, қўй қўзилар эгиз ту- ғиб, мева ва ғалла мўл ҳосил бериб, ўн йиллик барокат олиб келди, дейдилар. Бомдод намози ўқилиб, барча ишроқ намозигача суҳбатда бўлиб, ундан сўнг Хожа Жамолиддин «Саййид Абдуллоҳ*, - деб укаларини чорладилар. «Сен мен билан юр, маслаҳатли иш бор», - деб айта- дилар. Хожа Саййид Абдуллоҳ хўп дея эргашиб, бирга акаларининг уйига бордилар.

Хожа Жамолиддин дастурхон ёзиб укалари­ни мехдоон қилдилар ва таомланиб бўлгач, ука- ларига оҳистагина шундай деди: «Саййид Муҳаммад сендан, аввало, узр сўрайман, мендан ранжимагин Мана неча йилки, сен сабр қилиб келаяпсан. Сени бу сабр-бардошингга мен таҳ- син дейман. Сенга бир ўтинчим шуки, шу норасида гўдак фарзандимга оталик қилсанг, аҳли ожизанг энагалик, оналик қилса, деб сени суҳ- батга чорладим. Маъқул десант аҳли оилам ҳам сени маъқул кўради».

Хожа Жамолиддин ўз сўзини давом этиб, «ҳомиладорлик вақтида хотиним туш кўриб бир сирни менга айтганди. «Агар ўғлимиз дунёга келса Саййид Абдуллоҳга топширамиз Сокина- йинур ҳам хурсанд бўлади», - деб айтдилар. Ука- лари Саййид Абдуллоҳ акаларидан хурсанд бўлиб, ўз уйларига равона бўлдилар.

Учинчи кун ҳам ёмғир тинмади. Шўрдарё тўлиб тошди, ерда катта-катта кўлмаклар пай- до бўлди. Саййид Жамолиддин фарзандларига оталари исмини қўймоқни ният қилдилар, яъни Хожа Шамсиддинни ҳаммалари маъқуллашди.

Тўртинчи куни сах,арда бир нар туяни бўғиз- лаб Хожанинг номидан эҳсон қилиб ош, нон бе- риб хатна қилдилар ва еттинчи куни бир нар туяни сўйиб Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ Хо­жанинг исмини Шамсиддин деб қўйиб, ўз тар- бияларига олдилар ва Хожа Шамсни ўз жуфти Ҳ£1лолига бериб, «бу фарзанднинг юксак камо- ли бор, доимо озода тутинг, зинҳор таом еганда ёки эмганларида бегонанинг назари тушмасин», - деб тайинладилар.

Хожа Шамснинг юзидаги нурга бегоналар назари тушса, ёнидан ҳеч кетолмай қоларди, шу сабабли уни эҳтиёт қилардилар. Хожа Шаме- га янги оналари кўкрак тутдилар, бир оғриқ пайдо бўлди-ю, сўнгра Сокинайинур роҳатлан- дилар, бола эма бошлади. Онанинг сийнасида сут пайдо бўлди ва болага меҳри ошган Соки найинур кўзидан севинч ёшлари томчилади ва ўз меҳрини фарзандлари Хожа Шамсга бахш айдадидар. Хожа Шаме ҳам онаизорнинг меҳ- рини англаб етгандек, оналари уни қўйнилари- га олганида меҳрдан роҳат олиб табассум би­лан ухлар эдилар. Хожа Шаме субҳи тонгда уй- ғонар, оналари ҳам уйғонар, эмиб бўлгач она- ларининг намозуқишини жимгина кузатар, ҳеч ҳам йиғламас эдилар.

Шу зайлда Хожа Шаме тўққиз ойликда юра бошладилар. Бир ёшдан оналарига тақлид қилиб намозга турар ва сажда қилсалар сажда қилар ва дуо қилсалар дуога деб қўл очар эдилар Икки ёшдан оталари изидан маежидга борар ва бир чеккада сафнинг охирида туриб намозга ҳам қатнашар эдилар.

Саййид Муҳаммад Абдуллоҳнинг ўз фарзанди бўлмаган, Хожа Шамсиддинни тарбия қил- гач, ўзлари ҳам фарзандли бўлган. Хожа Шаме болаликдан қизиқувчан бўлганликлари туфай- ли уламолар даврасида юриб, уларнинг суҳба- тига мушарраф бўлиб вояга етдилар.

Акалари бирла тўрт ёшида мадрасага борди- лар. Мударрис ётларини сўраганда «тўрт ёшда- ман», дедилар. Мударрис «келаси йил келасиз», деб айтиб, у кишини ҳужрадан чиқариб юбор- ди. Хожа Шаме мадрасадан узоқ кетмадилар, аксинча девор ортидан устознинг овози орқа- ли алифбо сабоқларини тингладилар ва акала­ри дафтаридан ҳарфларни ёд олиб ёзишни, ўқишни мустақил ўргандилар.

Хожа Шамсни оталари беш ёшида мадраса­га олиб бордилар. Хожа Шаме алифбони ёд ол- ган эдилар, ҳеч қийналмай алифбони тахтага ёзиб устпзидан мақтов олар, тез орада бирга таълим оладиган талабалардан ўзиб кетиб, улар- га ёрдам бера бошладилар. Хожа Шамсиддин- нинг зеҳни ва қизиқиши кучли бўлган ва алиф­бони унга малаклар ургатган, деган ривоятлар ҳам халқ орасида бот-бот учрайди.

Хожа Шаме олти ёшидан ҳадисни ёд олади дар ва оналари, оталари сабоқларини ёд олиб, етти ёшдан қориларга шогирд тушдилар. Мад- расада баъзи кунлар тонггача Қуръон ўқиб ёд олар эдилар. Зеҳни ўткир бўлганлиги сабабли қорилар унинг устида талашиб устозлик қилар эдилар.

Етти қирот Қуръон қориси Шайх Жалолид- дин Кўҳакий унга сабоқ берди. Ул зот асли Кўҳак шаҳридан бўлиб ўз юртида фитна дас- тидан Шўрдарё бўйига келиб қолган эди. Ул зот форсий, арабий тилда равон сўзлар эди.

Ул азизнинг шогирди Абдулло Замахшарий, устоз Оловуддовла ва Шайх Хуросонийлар Хожа Шамсга ҳадис, Қуръон, фиқҳ, масала, ижмо, қироат илмидан, тавжид қоидасидан сабоқ беришар эди. Хожа Шамснинг надари бузруквори Саййид Абдуллоҳ мударрисларга ойлик маошига қўшимча маблағ берарди. Ўғли- нинг устозларини ота етарли мол мулк билан таъминлаб, ҳар бир янги сабоқ учун уларга қўшимча ҳақ тўлар эди, яъни Хожа Шамс ус- тозларининг моддий таъминоти яхши эди.

Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ фарзанди, яъни ўз жияни бўлмиш Хожа Шамснинг илм олиши учун бутун имкониятини ишга солади, ҳатто устозларидан маблағини аямаганлар. Устозлар Хожа Шамсга мукам мал сабок; берарди. Устоз­лар билан савол-жавобда Хожа Шаме доим ғолиб чиқар эди.

Тўққиз ёшда Хожа Шаме Қуръонни ёд олди- лар ва етти қироатда тафеир қила оладиган илм- га эга бўлиб етишди.

Кунлардан бир кун Жамолиддин Шайхдан бир масала ҳақида сўрашибди. Хожа Жамолид­дин бу масаланинг жавобини тополмабдилар. Шунда масалани ўғиллари Хожа Шаме ечиб бе- рибдилар. Масала шундай бўлган. «Сув очган киши бир кишининг экинини сув бостириб юбо- риб, зарар келтирса, экиннинг ҳали ҳосили бўлмаса, шунда қандай ҳақ тўлайди», - деди- лар. Жамолиддин Шайх, «уруғ учун пул тўлай- ди», - дедилар. Шунда ўғиллари Хожа Шамс рухсат сўраб ушбу масаланинг жавобини айт- дилар: «Айбдор томон ўша ерда қилинган хиз- матни, бир йиллик даромадни фойдаси билан бўлган миқдорда ҳақ тўлайди ва ер соҳибининг розилигини олади», - дедилар. Бу масала жаво­бини уламолар тўғри дедилар ва зарар учун зараркунанда харажати ва ўша ер даромадига ҳақ тўлайди, дедилар.

Масала ечилди ва Хожа Шамс мисол тариқа- сида айтдилар: «Бир хум мой бозорда турса, кимдир билмай туртиниб кетиб, хумни йиқи- тиб, синдириб юборса, мой учун ҳам, хум учун ҳам ҳақ тўлайди. Чунки, у ни жабрдан халос қил- сангиз, Аллоҳ сиздан рози бўлади. Бу мусулмон- чиликнинг бир кўриниши», - дедилар. Барча олиму уламолар: «Хожанинг зеҳнига тасаннолар бўлсин», - дейишди.

Тасодифми, билмай қилган зарарми, бундан қатъи назар уни қоплаш шарт. Кишинингҳақи- га зиён берса ўша киши жавобгардир. Бу воқе- адар Хожа Шамснинг илмга қадам қўйиши ва мартабалари улуғ даражада бўлганлигидан бир мисолдир, холос.

Хожа Шамснинг тўққиз ёшида фикрлаши, ўзини давраларда эркин тутишида ҳам бир сир бор эди. Тўққиз ёшдан ўнга энди қадам қўйга- нида оталари карвон ила Қуддусга, кейин Ма­дина орқали Каъбатуллойи Шарифга боришни ният қилдилар.

Хожа Шаме туялар сардори нар туяни, яъни меҳтарни ўзига бўйсундирганди. Бутун туяни шу туя бошқарарди. Хожа бориб туяга чўк, де- дилар, туя чўкди. Эртаси куни карвонни сафар- га тайёрлаш учун туяхонага келган сарбон туя- ларни турғизолмади. Бу ҳолни Саййид Мухам­мад Абдуллоҳга айтдилар. Ул азиз келиб меҳ- тарга: «тур», деди, аммо туя турмади, шу пайт Хожа Шаме келиб: «Отажон мен ҳам сафарга борай», - дедилар. Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ дедиларки: «Туяларни турғизсанг рухсат бера- ман». Хожа, чуҳ, деб меҳтарнинг жиловини сил- таган эди, туяларнинг барчаси ўрнидан силжи- ди. Хожа Шамснинг изидан барча туялар кар- вонсарой ёнига чиқди. Барча кишилар бу ҳол- дан ҳайрон бўлдилар.

Карвон Зулқаъда ойининг иккинчи куни Қуд- диси Шарифга йўлга тушди Тез орада карвон манзилга етиб келди. Қуддусда савдо ҳам, да- ромад ҳам яхши бўлди. Саййид Муҳаммад Аб- дуллоҳнинг ҳар бир шаҳарда савдо дўкони ва савдогарлари бўлган, моддий томондан ҳам, маънавий томондан ҳам ул зот етук инсон бўлганлар.

Савдогарлар Қуддусдан Мадинада савдо қилиш учун турли мол, анжомлар олдилар ва йўлга тушдилар. Тез орада карвон Мадинайи Мунавварада кўринди. Савдогардар таҳорат қилишиб, Аллоҳнинг ҳабибига салому саловат- лар айтишиб, ул азиз марқадига етиб бордилар ва тиловати Қуръон қилишиб масжиди наба- вийда намоз ўқиб, ансорлар бозорида савдо- дўконида мол-мулкларини ўз савдогарларига топшириб, ўзлари хатми Қуръон билан машғул бўлдилар ва хатми Қуръонни тугатиб, эҳсонлар қиддилар.

Савдогарлар ўз савдоларидан уч ҳисса фой- да олдилар. Бир ҳиссасини етим-есирларга эҳсон қилиб, икки ҳиссасига мол-мулк олиб ул Равза- ни сўнгги марта зиёрат қилиб, Мадинадан Мак­ка сари йўл оладилар. Юздан ортиқ ҳожилар улар билан бирга йўлга тушдилар.

Хожа Шамс ўн кунлик йўлни туялар билан бирга ҳамроҳ бўлиб етти кунда босиб ўтдилар. Каъбатуллога яқин жойдаги Деҳа деган жойда чодир тикиб, зҳром боғладилар. Кичик Хожа Шамс ҳам эҳром боғладилар ва улар «лобайка аллоҳ умма», - деб Каъбатуллони тавоф қилиш учун қадам босдилар ва ҳаж амалини Зулдиж- жа ойида бошладилар. Ҳаж амалини тўкис ба- жара бошладилар. Бу улуғ юрт у кишининг бо- бокалонлари юрти эди.

Хожа Шаме катта боболари Ҳазрат Алининг туғилган масканини қайта-қайта зиёрат қилди лар, Арофатда турдилар, суннати вожиб фарз- ларни бажардилар. Қурбон намозини Каъбатул- лода ўқидилар. Оталари Саййид МуҳаммадАб- дуллпҳ бир нар туя, Хожа Шаме учун эса бир қўчқор сўйиб қурбонлик қилдилар.

Хожа Шаме шу юртда қолишни ният қилди- лар ва бу ҳолдан огоҳ бўлган Саййид Муҳам- мад Абдуллоҳ Каъбатуллойи Шарифдаги дўкон- лардан бирини ҳовли жойи билан сотиб олади- лар ва ўғиллари Хожа Шамсни шу ердаги ну- фузли мадрасага толиб қилиб берадилар.

Хожа Шаме ўшанда ўн ёшга ўтган эдилар. Ул зот мадрасада Каъбатуллоҳ амирининг ўғли Рамзиддин билан дўстлашди ва улар барча илм- дан баҳраманд бўлиш учун кутубхонадан чик,- май, мураккаб саволларга жавоб излар, ўқиган китобларини ёд олар эдилар. Айтишларича, Хожа Шаме дўсти Рамзиддиннинг дардига ду- олар билан шифо топишига сабаб бўлгани учун амирнинг назарига тушган ва Миер шаҳрига юборилган эди. Хожа Шаме кейинчалик икки Ҳарам толибларга устоз, Макка ва Мадинага имом бўлганлар. Ойлар шу зайлда ўтди.

Бир неча кун Хожа Шаме дўсти Рамзиддин- ни кўрмади, ниҳоят излаб Амир хонадонига бор- ди. Миршаблар ичкарига қўймадилар. Бир вақт Амир ҳовлига чиқиб дарвоза олдида Хожа Шамсни кўрди ва миршаббошидан сўради: «У нима истайди». Шунда миршаббоши: «Ўғлингиз- ни излаб келибди. Хуросонлик Саййидзодалар- дан», - дебди. Миршаббоши шунда Амир Хожа

Шамсиддинни «киргизинг», - дебдилар ва одоб билан салом берибдилар. Амир саломга алик олиб, ўғли ётган хонага уни бошлаб борибди.

Рамзиддин оташ бўлиб ёнар, фақат «Шамсид- дин мени қутқар», - деб алаҳсирарди. Дўсти- нинг аҳволини кўриб Хожа Шаме унинг кули- дан ушлаб: «Дўстим мен келдим. Аллоҳим дўстим- нинг умрига умр куш, дардини эса менга бер, уни оташ азобидан сақла», -дебди. Рамзиддин- нинг ҳолати яхши бўлиб, Хожа Шамсиддин эса бетобланиб, ҳушдан кетибдилар ва ўзлари Рам- зиддиннинг ҳолига тушибдилар.

Хожа Шаме бир неча кун оташда ёнибди, аммо дўсти Рамзиддин ҳеч ҳам унинг ёнидан кетмабди. Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ воқеа- дан хабар топибди. Эртаси куни оталари худо йўлига туя сўйиб мусофиру муҳтожларга ула- шибдилар, дуойи хайр олиб, садақалар бериб­дилар. Хожа Шаме ниҳоят, шифо топибдилар.

Шундан сўнг Амир Хожа Шаме ва Рамзид- динни мадрасада таҳсил олиш учун Миср шаҳ- рига юборибдилар. Харажатни амирлик ҳисо- бидан ажратиб берибдилар. Хожа Шамсиддин ва Рамзиддин тўрт йил Миср шаҳрида таҳсил олишиб, ақойид, ҳадис, фиқҳ, масала, Қуръон ва табобат каби илмларни ёд олишиб, етук олим даражасига етибдилар. Ҳаттоки, Хожа Шамсид­дин ва Рамзиддинлар ўқиб, ёд олган илмларни бошқа толиби илмлар ҳам ўқиб чиқиб ёдда сақ- лолмаганликларини тан олишибди. Кимдир уларга ҳавас қилса, кимдир ҳасад қилибди.

Тўрт йил ўтиб, улар «фақиҳ» олими деган ун- вон олиб Каъбатуллойи Шарифга қайтдилар.

Уларни Каъба амирининг узи кутиб олибди. Амир саройга барча олимларни, имомларни чор- лабди. Етук шайхлар ҳам бу ерга жам бўлибди- лар ва ечилмаган масала, фиқҳ илми, Қуръон тафсири бўйича савол-жавоблар бўлибди.

Уч минг савол-жавобга ва барча масалалар- га Хожа Шамсиддин ва Рамзиддинлар ўз жа- вобларини ёзибдилар, яъни алоҳида-алоҳида ҳолда уламолар кўлига топширибдилар. Уламо- лар савол-жавоблар натижасига кўра Хожа Шамсиддинни имом мақомига лойик,, деб то- пибдилар. Хожа Шамсиддинни халк, Мадинайи Мунаввара ва Каъбатулло имоми деб тан оли- шибди. Хожа Шаме ўн тўрт ёшида Каъбатулло- дан Мадинайи Мунавварага сафар қилиб ва Ра- биуьл-Аввал ойининг душанба кунида имомлик минбарига чиқибдилар. Бу мақомга етказган Аллоҳга ҳамду санолар, шукроналар айтиб, бом- дод намозида имомлик қилибдилар. Бутун шайх уламолар ул азизга хурмат-эҳтиром кўрсатиб- дилар. Ул зот жума намозига имомлик қилиб- дилар.

Икки ҳарам имоми мақомига етган Хожа Шамсиддин Мир Ҳайдар Султон ота балоғатга етган чоғларида элга шариатдан, тариқатдан, маърифатдан, ҳақиқатдан амру-маъруф қилиб, ўзларининг илмлари билан элга танилибдилар. Ҳаттоки, ул зот Миср мадрасаси аҳли, Бағдод ва Истамбул толиблари ҳам еча олмаган савол ва масалаларга, аҳли сунна вал жамоа ва Бухо- рий ҳадисларидан жавоб топиб, элга етказар- дилар. Фатво беришдан олдин барча саҳобалар тойибин тавба тойибин ва уламойи-рошидин- лар илми китобидан жавоб излаб, сўнгра фат- во берар эдилар.

Хожа Шамсиддин имомлик даврларида бир неча марта ҳаж қиладилар Хожа Шаме йигир- ма икки ёшларида Истамбул мадрасаси толиб- лари илтимосига биноан фиқҳ илмига дойр бир китоб битадилар. Истамбул толиблари ул зотни «Валийаллоҳ Мир Ҳайдар», деб улуғлайдилар.

Оталари Саййид Мухаммад Абдуллоҳ ибни Шайх: «Шамсиддин, ўғлим, балоғат ёшига ет- дингиз, сизга қанча илм бўлса барчасидан баҳ- рамандсиз, энди оила қуриш ҳам керак», деб айтганларида: «отажон, мен сизга рад жавоб берганимда ранжиманг, мен олим бўлсам-да, Ҳазрат Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) суннатлари- ни бекаму куст адо этаяпман, энди йигирма икки ёгнга кирдим. Яна уч йилдан сўнг бу айт- ганингизга розиман, яъни Пайғамбаримиз йи­гирма беш ёшда Хадича онамизга уйланганлар, мен шунга амал қилмоқчиман», - деб жавоб бе- радилар.

Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ: «Уғлим, сиздан розиман, фақат бир ўтинчим бор. Валх амири- нинг бир оқила қизи бор, шу ёшгача ҳеч бир номах,рамга юзи тушмаган, исми ҳам Фотимайи Саодат Шу қизни сизга маъқул кўрдик. Балх Амирига бу ҳақида мен айтганман. Ҳали ёши ўн учда, лекин илми сиздан кам эмас экан. Сиз рози бўлсангиз менинг сўзим ерда қолмас, деб ўйлар- ман. Сизнинг авлодингиз илми каломдан, илми ҳадисдан, тариқатни, маърифатни англаб, халк,- қа етказувчилардан бўлсин, деган ниятдамиз», - дедилар.

Фотимайи Саодат туғма қобилиятли аёллардан эди. Хожа Шамсиддинни у киши тушларида кургандар. Тақдирлари қўшилиши ҳам тушла­рида аён бўлган. Хожа Шамсиддин Хожа Му- ҳаммад Абдуллоҳга неки десалар, хўп, деб сдоб билан розиликларини билдирадилар ва улар хайрлашиб тез орада Мадинайи Мунавварага бо ришларини айтадилар.

Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ доно, илми маъ- рифат даражасига етган инсон эдилар. Саййид- лар сулоласи давомчиси Ҳазрат Али карамуллаҳи важҳу авлодидан етишган шайхлардан эдилар.

Хожа Шамсиддин йигирма бешга қадам кўйган чоғларида Балх вилоятига амакилари бирла бор- дилар. Балх амири ҳурмат илауларни кутиб олди лар ва зиёфат бердилар. Кечрок,, шом намозидан сўнг Амир оталари Хожа Шамсни чорладилар. Фотимайи Саодат чодир ортида турар эдилар.

Йигит ва қизни ёлғиз қолдирдилар. Савол жа воб ила улар бир-бирларининг ботиний ҳолатини ва адабларини синаб кўрдилар. Шундан сўнгулар бир-бирларига маъқул келиб, никоҳга рози бўлди- лар ва никоҳ қилиндилар. Балхда етти кун элга тўй берилди, етим-есирга либос берилди. Келин томон: «биз кўзмунчоқдек фарзандимизни сизга бердик, сиз энди бир умрга биргасиз, ҳаётини сизга бахшида айладик», - дедилар.

Мадинага сафар қилишдан олдин Амир дуо қилдилар. Келин-куёв бир неча манзил юриб охири Мадинайи Мунавварага етиб келдилар. Барча аҳли хонадон Хуросон, Ироқ, Каъбатул- лойи шариф ва Истамбул Шайху имомлари тўйда бўлишиб, аҳли илмлар суҳбатига мушар раф бўлдилар ва бир ой зиёфат, суҳбатлар да­вом этди.

Орадан тўк,к,из ой ўтиб саййидлар хонадони- да Мадинайи Мунавварада Фотимайи Саодат бир соҳибкаромат Вализодани - шаббон ойи- нинг саккизинчи кунида Саййид Абдуллоҳни дунёга келтирдилар. Бу воқеани эшитган Балх Амири бир карвон юкни совға қилиб куёвлари Хожа Шамсиддин томон юбордилар. Аммо, ўзлари бетобликларини айтиб, ҳоллари бўлма- гани учун сафарга чиқа олмаганликларидан узр сўраб, нома юбордилар.

Карвон Мадинага етиб келгач, номани ўқиган Фотимайи Саодат Хожа Шамсдан оталарининг ҳолидан хабар олишга рухсат сўрадилар. Шунда Хожа Шамсиддин: «Яқинда фарзандли бўлдин- гиз, энди сал суяги қотсин, узок; йўл, толиқиб қоласизлар, менинг ҳам ниятим бориб келмок,- лию», дедилар. Фотимайи Саодат рози бўлдилар.

Орадан саккиз ой ўтиб карвонни сафарга тай- ёрлаб, Хожа Шамсиддин ўз оиласи ила Балх ви- лоятига сафарга чикдилар. Ўринларига имомлик- ка бошқа бир кишини тайинлаб, Балхга йўл ол- дилар. Карвон кеч кузда Балхга етиб келди. Амир бетоб ва касаллик сабаби номаълум бўлгани учун табиблар «кўпроқ тўшакда дам олинг», деб та­нин қилишди. Амирнинг ўғли ҳали ёш бўлгани учун амирлик ишини амир куёвлари Хожа Шам- сиддинга «давлат ишини ўзингиз бошқаринг», - деб ўғлининг тарбиясини ҳам топширди.

Хожа Шамснинг Балхга келганини эшитган оналари Моҳинурбиби ва Биби Сокинайинур Хуросондан Балхга келдилар. Фарзандларини

ўн етти йил кўрмаган Биби ўғлинингулғайгани- га қарамай уни танидилар ва фарзанди дийдо- рига тўйдилар. Набираларини ҳам қучиб, эрка- лаб, хурсанд бўлдилар.

Хожа Шамсиддин Балхда Амир соғайгунча амирликни бошқардилар. Бир куни Хожа Шам­сиддин туш кўрадилар. Тушларида бир неча султонлар, валийлар сиймосини кўрадилар. Удар билан мулоқот қилиш учун уларнинг ёнига бо- рибдилар ва одоб билан сўрашибдилар. Ҳазрат Али карамуллаҳи нажҳа ва Хожа Аҳмад Ясса- вий Ҳаким ота Сулаймон ва Ойхўжа Валийлар эканлигини айтишибдилар ва ул азизлар дуо қилиб «Сиз Хоразм юртига бориб илм аҳли ҳамда исломга ҳимоячи бўлинг. Душманга қарши курашинг, ислом таълимотини йўлга қўйинг, сиз туркий миллатга илм ўргатинг», - деб айтишибди. Воқеанинг мазмуни шулким, етук илм даражасига эга бўлган Хожа Шамсни тариқатда пирлик даражасига ва султон мақо- мига етганлигидан азиз-авлиёлар ғойибдан ха­бар беришган

Эрталаб субҳи тонгда Хожа Шамс кўрган тушлари ҳақида амакилари, яъни оталик қилиб турган Саййид Муҳаммад Абдуллоҳга айтмоқ- чи бўлиб турганда амакилари: «Сиз сир олами- дан туш кўрибсиз, тушни ошкор айламанг, ишорат берилдими, сиз бажаринг», - дебдилар.

Хожа Шамснинг эгизак фарзандлари Хўсайн ва Зуҳра Балхда туғилганлар. Хожа туяга ми- ниб йўлга тушибдилар, ах,ли оиласи ул азизни кузатиб чиқибдилар. Саййид Абдуллоҳ, воли- далари ва фарзандлари Ҳусайн ва Зуҳра Балх- да қолибдилар. Бу пайтда Хожа Шаме йигирма тўққиз ёшда бўлганлар.

Хожа Шаме Қундузга келибдилар. Ул азиз бир неча кун дам олиб, олими қорилар ила суҳбат- да бўлиб, яна Хоразм шаҳрига йўл олибдилар. Чоржўйда ул азизни Хубби Хожа, Ҳасан Хўжа ва Полвони Аҳмад кутиб олибдилар. Улар Хожа билан саломлашиб бўлгач, ул азизни Хоразм сари бошлаб, Урганчга ул табаррук Ҳаким ота Сулаймон Боқирғоний марк,адига олиб бори- шибди. «Хожа қирқ кун хатми Қуръон қиласиз. Бир кўза сув, талқон, бир ҳовуч майиз сизнинг насибангиз. Қирқинчи кун хабар оламиз», - деб улар Хожа Шамсни ёлғиз ташлаб кетибдилар.

Хожа Шамсиддин қирк, кун хатми Қуръон ўқибдилар. Қирқинчи кун қабрдан чиққан нур ва фалакдан келган нур бирлашибди. Бу нур- дан Хожа Шамсиддин беҳуш бўлиб қолибди. Руҳлари эса нурларга қўшилиб Аршгача кўта- рилибди ва мақоми султонга етибдилар. Ул ма- қомда янада ёрқин нурлар билан бирлашибди.

Хожа Шамсиддин беҳуш ҳолда эканлар. Са- ҳар чоғи Шошдан келган карвондан тўқсон сак- киз ёшларга кирган Биби Анбар момо Ҳаким ота марқадига бордилар. Бориб қарасалар қабр ёнида бир ёш йигит беҳуш, унинг танасидан чиққан нур марқадни чароғон қилганлигига гувоҳ бўлдилар ва тугундан Ҳаким ота ва Зан- ги оталар кийган чакмон ҳирқани Хожа Шам- сиддиннинг устига ёпдилар. Чакмон туя юнги- дан бўлган ҳирқа эди.

Бир муддатдан сўнг Хожа Шамс ўзларига кел- дилар ва кўзларини очиб Бибига салом берди-

лар. Биби: «Фарзандим Хожа Шамсиддин, сиз- нинг мақомингиз улуғ даражага етди. Бутун Туркий машойихлар Султон мақомингизга гувоҳ бўлдилар. Сиз валийлару олимларга бош бўласиз. Сизни даража, мансаб, ҳеч бир лаво- зим ёки дунё қизиқтирмайди. Сиз холис Аллоҳ йўлида хокисорлик билан, одоб билан хизмат қиласиз. Сиз қадам кўйган юртда ҳар қадамин- гиздан гиёх/кар униб, обод бўлади (Хожанинг атрофида тўрт томонда саккиз фарсангда ётган мўмин-мусулмон қиёматда шафоат қилиш ма­ками га етган даражада мақом берилган). Чўл боғ-роғга айланиб, сизнинг минг бир шогирдин- гиз авлиё, валий, шайх мақомига етади, дуоин- гиз барокати бирла бутун оламга, элга хизмат қиладилар», - деб башорат килдилар.

Хожа Шамсиддин Бибининг хоки пойингиз кўзимга тўтиё бўлсин деб, дуоларини олдилар ва таҳоратни янгилаб масжидда бомдод намо зини ўқиб бўлгач, хатми Қуръон бағишдадилар ва Хубби Хожа Ҳасан Хўжалар ва Полвони Аҳмад, шунингдек, жамоадаги юздан зиёд киши Хожа Шамсиддинни пир, деб тан олди­лар, «Мир Ҳайдар», деб ул азизни нисбат билан атаб «Ҳай Зикрини айтгунча дарга, яъни ёрдам- га келур Мир Ҳайдар», дея ўзларини ул азиз инсонга шогирд деб билдилар.

Биби Анбар момо Шошга қайтар эканлар, дедиларки, «фарзандларим Занги отадан сўнгра мен барчангизни тарбия қилдим, аммо юқори азизлар Хожа Шамсиддинга тарбиятни топши- ришни ишорат бердилар. Бу ҳасса ва бу ҳирқа чакмон Ҳаким ота, Занги ота мероси эди. Аллоҳ

Хожа Шамсга бу йўл тарбиясини топширган экан, бунга Хожа Шамсиддин лойик,. Барчан- гиз бу азиз инсонга итоат қилинг, адабда, сун- натда эргашинг, шояд нажот топасизлар», - де- дилар. Чунки, Хожа Шамсиддин камтарлик ва хокисорлик ила бу мақомга етганлар. «Бу ме- нинг васиятим, бу менинг охирги сузим, амал қилсаларинг нажот топасиз», - дедилар.

Биби Анбар момо Ойхўжа, яъни Занги ота васиятини бажарадилар. Хожа Шамсиддин ҳирқа ва ҳассанинг соҳиби, давомчимиз, деб айтган эдилар Бибини пар тўшаклар тўшалган аравада фарзандлари чидариб қўйиб рози-ри- золикларини олдилар. Барчалари сўнгги бор Бибини кўриб туришлари эди. Биби «Аллоҳга минг шукр, мен ўз соҳибига бу омонатни топ- ширдим», - деб дуолар қилиб, карвон ила Шош- га, ўз юртлари томон жўнаб кетдилар. Шогирд, фарзандлари кўз ёшлари билан волидаю муҳ- тарамаларини жўнатдилар. Дийдорни қиёмат- да машҳаргоҳга қўйиб, хайрлашдилар. Шу кун- дан Ҳаким ота муридлари иттифоқ туздилар. Ўша пайтда мўғуллар томонидан Ислом динига қарши курашлар бўлиб турганда Хожа Шаме уларга қарши курашдилар. Хожа Шамсиддин Ҳазрат мўғул кўчманчи қабиласига қарши ку- рашга аҳд қилдилар ва бош бўлдилар, уларни енгишга имкониятлари кундан-кун зиёда бўлди. Мол-мулкини етим-есирларга бериб, ўзлари Хо- разм ҳудудидан чиқиб кетдилар.

Жангда икки томондан ҳам кўп қон тўкил- ди. Бир курашда мўғул аскари Хожа Шамсид- диннинг ўнг оёқ бармоқларини қилич билан кес- ди Бармоқ қум остида ғойиб бўлди. Жароҳат- ни Полвони Аҳмад боғлади ва ул бах;одир қўлига найза олиб чунонам жанг қилдиларки, кўп ас- кардар қочиб қолишди. Бир йил давом этган жангда Хоразм хадқи ғолиб бўлиб, мўғулларга Хоразм ҳудудига кирмасликка ва мабодо кир- ганида ўлим жазосига ҳукм қилинишини айт- ДИлар.

Хожа Шамсиддин бир йил ўтиб Бухоройи шарифга келишга жазм қилдилар ва ул азизни Саййид Амир Кулол кутиб олдилар. Ёш Саййид Амир Кулол Хожани ўз уйига олиб келдилар. Ул кишининг оталари кулол эдилар. Меҳмоннавоз- ликдан сўнг хонадон соҳиби, яъни Саййид Амир Кулолнинг оталари Хожа Шамсиддинга «Қани меҳмон, бир хизмат қилинг, бир ҳандак, лой пи- шитинг», - деб ҳандақдаги лойни кўрсатдилар.

Саййид Амир Кулолнинг надари бузруквор- лари етишган, илмли киши бўлган ва саййидзо- да Хожа Шамсни синамоқ учун лой ҳандақда лой пиширтирган. Хожа Шамсиддин мезбон- нинг бу ҳолатидан ранжиб: «мен бир олими сир бўлсам, буларнинг меҳмонга бу тарздаги муо- маласига тушунмадим», - дея лойни ғазаб би­лан тепа бошладилар. Бу ҳолни кўрган Саййид Амир Кулолнинг бузрукворлари: «эй саййидзо- да, барчаси чил синиб, меҳнат беҳуда кетмоқ да, эсиз», - дедилар. Хожа Шамсиддин узр сўра- дилар.

Лой пишди. Шогирдлар товоқ, кўза ва турли буюмлар ясадилар. Идишлар қуригач, ўтин қалаб хумдонга ўт ёқдилар. Орадан уч кун ўтиб Амир Кулол Ҳазратнинг оталари «Хожа Шам- сиддин, бориб хумдондан синиқ кўзаларни олиб келинг», - дедилар. Не куз билан қарасинларки, барча кўза, хум, товоқ, косалар синик, ҳолда. Шунда Хожа Шамсиддин кулолдан кечирим сўрадилар.

Ҳазрат ярми бутун бир кўзани кўриб қолиб, ўшани олдилар ва сув солиб итга бердилар. Ит сувни ичгач, ғазабланиб, ердаги хас-хашакка ташланди, тиш солди. Шунда Саййид Амир Ку- лолнинг оталари: «Фарзандларим, бир иш қил- сангиз, меҳр билан касб қилинг, ғазаб ёки меҳр- сиз касб қилманг. Мана ғазаб билан тепилган лсйнинг қисмати, ҳаттоки, бу кузанинг синиғи- дан сув ичган ит ҳам ғазабланди. Чунки, лой тепганда ғазаблансангиз, пешонадан чиққан бир томчи тер бутун лсйнинг ҳолатига таъсир қилади. Шу сабабли хоҳ кулол, хоҳ деҳқон, хоҳ чўпон қайси касб эгаси бўлмасин, меҳрсизлик қилмасинлар», - дедилар. Хожа Шамсиддин иш- ларидан тавба қилдилар.

Хожа Шамсиддинни Хожа Амир кулол хил- ватга олиб кириб ҳақиқатга етмоқликдан сабоқ бердилар ва «Тез орада сизни Қарши томондан сўраб келадилар. Сиз улар билан бирга кета- сиз, улар нима қилса ҳам ранжиманг, сабрли ва бар дошли бўлинг», - деб насиҳат қилдилар. Шундан сўнг Хожа Шамсиддин ўзларидаги ғазабни жиловга солиш учун тинмай кеча-ю кундуз лой тепдилар. Ҳаттоки, ҳолдан тойсалар ҳам меҳр билан хизмат қилдилар.

ХОЖА ШАМСИДДИНГА ХИЗР АЛАЙҲИССАЛОМ УЧРАБ УЛ АЗИЗ БИЛАН ҲАМСУҲЕАТ БЎЛИШЛАРИ ҲИКОЯСИ

Тез орада Вал фазл ва Касби Ширкентдан аҳли илм ва ихлосмандлар Бухоройи шарифга келдилар ва Бобойи Муҳаммад Самосий ва Саййид оталар билан Саййид Амир Кулол ота- лари хонадонида катта суҳбат бўлди. Улар бир мақсад билан келганликларини, уларга бир олим, уламо керак эканликларини айтишдилар. Саййид Амир Кулол: «уч кун эътикофга туринг, азизлар руҳияти кимга ишорат берса, ўша ки- шини юборамиз», - деб узлатга кетдилар.

Орадан уч кун ўтиб Хожа Мир Ҳайдар ишо­рат берди, дедилар. Ким у Мир Ҳайдар? У асли Хуросоннинг Шўрдарё бўйида таваллуд топган, исми Шамсиддин ибни Жамолиддин. Асл исмла- ри Хожа Шамсиддин бўлса-да, лекин у аллома- га Мир Ҳайдар ота нисбати берилган эди. Хай­дар илмли, кучли, сабр бардошли инсон, қол ва ҳол илмининг етук олими, деган маънони анг- латади. Шунда азизлар Хожа Шамсиддинга пешвоз чиқиб: «сизни азизлар зиммангизга маъ- сул иш юклади, энди сафарга тайёрланинг», - деб бир оқ туя келтиришди. Хожага «бу Аллоҳ йўлида эҳсон, миниб манзилга етгач, дуо қи- линг», - дебдилар.

Хожа Шамсиддин азизлардан дуо олиб Вал фазли ва Касби Ширкентликлар билан Қарши- га қараб сафар қилибдилар. Ўшанда ёшлари ўттиз иккида эди. Қоровулбозорга етгач: «Тақ- сир сиз асли кимсиз», - деб сўрашибди ҳамроҳ- лар. Хожа Шамсиддин: «мен Худонинг бир ожиз қулиман», - дебди. Шунда Вал фазли аҳлидан бирлари: «ин қул бошад, як нонхўр будаст, моба чи даркор» (бу нонхўр бир қул экан, бизга нима керак) деб отларига қамчи босиб: «Бизни бухо- роликлар алдади», - деб Хожа Шамсни ярим йўлда қолдириб, ўзлари илгарилаб кетибдилар. Хожа Шаме бир вақт қарасалар ҳамроҳлари йироқлашиб кетганини кўрдилар ва ғамгин бўлибдилар. Шу пайт бир отлик, келиб туянинг жиловини ушлаб, «Ассалому алайкум, Хожа Шамсиддин ал хоса ал хожа Ҳайдар», - деб ёнла- рига келиб: «Ғамгин бўлманг, сиз ёлғиз эмассиз, мен сизга ҳамроҳман». Мир Ҳайдар отаўзлари- ча Ҳазрати Хизрни Аллоҳнинг бирорта яқинла- ридан, деб ўйлабдилар.

«Сизга ва менга Аллоҳ доим ёр, ўзи хор айла- маса, ҳеч хор бўлмайсиз. Сизни бир жавобин- гиз учун улар сизни тарк этди, аммо мен сизга ҳамроҳ бўлиб, то манзилгача бирга бораман ва туя чўккан манзилда макон тутасиз», - деб ай- тибдилар, Ҳазрати Хизр. Улар узоқ суҳбатла- шиб Касби қўрғони шимолига келгач, шом на- мози олдидан туя чўкибди. Янток, ва жангал бўй баробари ўсиб ётган, қақраб ётган бир чўлда туя чўкади ва ватан тутадилар. Улар мешдаги сувдан олиб таҳорат қилишибди ва шом азони- ни Хожа Шамсиддин айтиб, сўнгра дуо ўқигач, такбир айтибдилар. Хожа Хизр алайҳиссалом имом ўтибдилар ва Хожа Хизр алайҳиссалом шомни ўқиб бўлгач, қудуқ қазиш учун теша, арқон ва бир ҳўкиз терисидан меш олиб, бу манзилни макон тутиш учун қудуқ қазиб, сув чиқаришга ҳаракат бошлабдилар.

Қудуқ йигирма беш газга етибди, арқон ет- мабди. Аммо, Ҳазрати Хизр алайҳиссалом ка- ромат кўрсатибдилар, арқон ўттиз беш газга етибди. Энг сўнгги қазишни Ҳазрати Хизр алай- ҳиссалом тугатибдилар. Чашма кўзи очилиб, қудуқ оғзигача сув тўлибди. Хуллас, қудуққа мешни ботириб олсангиз, қайтадан тўлиб турар, бу ҳам Аллоҳнинг бир каромати эди. Сўнгра Ҳаз- рати Хизр хуржунларидан бир мис чой идиш ва икки сопол пиёла, бир чақмоқ тош олибди- лар ва олов ёқиб, қудук, сувидан чой қайнатиб- дилар. Икковлон чой ичибдилар.

Узокдан оловни кўрган бир неча эронийлар ва грекларга ўхшаш одамлар келиб Хожаларга салом беришибди. Улар: «Бу ер бизнинг мулки- миз, агар шу ерда яшайман десанглар, ер учун ҳақ тўлайсизлар. Одам боши юз тилла, ҳайвон- лар учун ҳар бирига икки юз тилла, жами тўрт юз тилла берасиз», - дейишибди. Шунда Хизр алайҳиссалом ердан бир сиқим қумни халтача- ларига солиб дуо ўҳибдилар. Қум бир халта тан­га бўлибди ва уни санаб берибдилар. Улар кет- гач Хожа Хизр, «бу инсонлар катта гуноҳга қолди, чунки бу ер, замин барчаси Аллоҳники. Улар кумнинг бир заррасини ярата олмаган ҳолда ерга эгалик қиладилар», - деб айтибдилар.

Азизлар ухлагани ётишибди. Кечаси от, туя ва бир халтача тиллони тортиб олгани форсий- лар келишибди. Ҳазрати Хизр алайҳиссалом оқ жангал уруғига дуо ўқиб, дам солиб, атрофга сочган эканлар, тўрт томонда жангалли девор пайдо бўлибди. Ҳалиги эронийлар девор орти- да қолишибди, жангал кўкарган жойда эса илонлар пайдо бўлиб, уларни қўрқитибди.

Хожа Шамс саҳарда барвақт уйғониб қара- салар, тўрт томон оқ жангал девор билан ўрал- ган эмиш. Мўъжиза соҳиби Хожаи Хизр экан- ликларини билгач, Хожа Шамс кесак йиғиб бир ҳужра қурибдилар. Уч кеча-ю уч кундуз Хожа Хизрдан таълим олибдилар ва ниҳоят, шаҳар ни Миср шаҳридек қилишни айтиб, Ҳазрати Хизр алайҳиссалом Ҳижоз юртига кетишдан аввал, хайрлатпишдан олдин «Хожа Шамсиддин сизга насиҳатим бировга ўз ҳожатингиз учун юмуш буюрманг, бир ушоқ нонни меҳнатсиз еманг, ҳар бир ишингизни фойда ёки дунё учун эмас, холис Аллох, учун, эл учун қилинг. Доимо илм ўрганинг, илм изланг ва элга ўргатинг», - деб насиҳат қилдилар. Хожа Шамсиддин бу амалларни қидмоққа деб аҳд қилдилар.

Касбида бир ўзлари ҳужрада Аллоҳ зикри билан бўлдилар. Ёлғиз қолган Хожа Шамсид дин учун азизлар ҳирқаси ҳам тўшаги, ҳам кўрпаси бўлади. Аср намозини ўқиб бўлгач, ҳужра ёнида бир неча афғон савдогарлари ке- либ «Хожа бизга бир кеча дам олиш учун ма­кон беринг, иложи бўлса туяларга сув беринг», - дедилар. Хожа Шамсиддин: *хўп бўлади», деб туялар ва отларни суғордилар. Улар бунинг учун ҳақ тўладилар. Хожа бу хизматдан теккан пулига нон, чой олиб карвон аҳлига дастурхон тўшадилар ва топган-тутганларини карвон аҳлига эҳсон қилдилар. Карвон аҳли бу азиз и неон - валийаллоҳдан миннатдор бўлиб, дуо- лар олиб, сафарда давом этдилар.

Тез орада Хоразмдан шогирдлари Полвони Аҳмад излаб Бухорога келадилар. Аммо, Хожа Шамсни Бухородан тополмагандан сўнг Қарши томон йўлга тушибдилар. Йўлда карвонга дуч келиб, карвон бошидан Хожа Шамсиддин ҳақида сўрабдилар: «Қарши чўлида бир инсон бор, бир ўзи бир кўҳна қўрғон ёнида ҳужра қилиб қудуқдан туяларни суғориб тирикчилик қилади», - деб айтишибди. Полвони Аҳмад: «Ўша инсон Хожамиз Ҳазрат Мир Султон Мир Хай­дар отадирлар», - деб йўлга тушибди.

Хожа тузоқ қўйиб нар тустовуқлардан уш- лаб, ўчоқда кабоб қилиб ва Ҳазрати Хизрнинг қумғонларида чой қайнатиб турган экандар. Шогирд ва унга ҳамроҳ кишилар манзилга етиб келиб, Хожани зиёрат қилишибди, кўзларидан севинч ёшларини тўкиб, Хожа бирла дийдор- лашибди. Салом-аликдан сўнгра Хубби Хожа Ҳасан Хожанинг саломларини етказдилар. Хожа Шамс уларни ҳужраларига таклиф қилдилар. Кичкинагина хужрага ўн бир киши кирган бўлса ҳам ичкарида яна юз кишилик жой бўш турар- ди. Хожа Аҳмад «бунда бир сир бор», дея кўнгли- дан ўтказдилар. Хожа Шамс кулиб қўйдилар. Ҳатто, Хожа Шамснинг ҳужраларида Боғдод- дан келган Амир Темурнинг кўч-кўрон, от ва туялари ва икки минг кишидан иборат асири сиққан.

Ўчоқдаги чой, чўғдаги тустовук, гўшти дас- турхонга тортилди. Тўрт тустовуқ гўштидан иккиси ейилди. Хожа қолганини саҳардикка олиб қўйдилар. Субҳи тонгда туриб барчалари таҳорат қилишиб, зикрда бўдцилар. Хожа Шамс карвон орқали оталарига нома юбордилар. Но­мада «Мен Қаршининг Кас деган кўҳна қўрғо- ни ёнидаман. Қаршида етти фарсанг ғарби то- монда, шимолда Майманоқ қирлари, жанубда эса чўли биёбоннинг ўртасидаман, дарёдан тўрт ярим фарсангдаман, иложи бўлса, аҳли оилам бирла келинг, бу юртдан карвонлар ўтиб тура- ди. Афғон, Ҳинди-хитойлар ҳам савдо-сотик, учун келиб туради. Келсангиз бу юртни бир жаннатмакон юрт қиламиз. Мадраса, масжид - лар ва дарёдан сув олиб келиб сардобалар кура- миз», - деб ёзилган эди.

Тез орада қиш тушди. Хожа ва унинг шогирд- лари ўтин териб Қарши бозорида ўтин сотиш- ни касб қиддилар. Қишда карвонлар аҳён-аҳён- да ўтмаса, маконлари олдиндагидек серқатнов эмас эди. Хожанинг ҳужралари ўзлари ва шо- гирдлари учун ҳам масжид, ҳам Мадраса, ҳам ёток, жой эди. От, туялар ертўлаларда бўлиб, улар қишда янтоқ, шўра, шувок, еб, қишлаб чиқди.

Баҳор эрта келди ва тез орада ҳаво исиб ғишт пишириш учун тоза тупроқ олиб келинди. Ғишт қуйиб, уни хумдонда пишириб илк бор масжид қурилди. Тез орада Хожа Шамснинг аҳли оила- си, оталари Балхдан Касбига етиб келишди.

Хожа Шамсиддин ҳовли-жой ва манзил ма­кон қурдилар. Амакилари бутун бойликларини эл-юрт учун сарф қилдилар. Тўрт сардоба тўрт фаслучун қуриб битказилди. Сардобайи Ҳамал баҳор фасли учун, Сардобайи саратон ёз фасли учун, Сардобайи Мезон куз фасли учун, Сар- добайи Жадий қиш фасли учун эди.

Ёнларидан Қамаши даре оқиб ўтарди. Бу дарёнинг охири кўҳна Фазлида тугарди. Шу да- рёдан ер ости ғиштин сув йўли орқали Касбига баҳорда, яъни дарёнинг суви кўпайганда Мир Ҳайдар отанинг шогирди Қилич ота каромати ила ер остидан сардобаларга сув келиб тушар- ди. Қилич ота мироб эдилар. Касби атрофидаги боғларга ҳам сув шу ер ости йўли орк,али келар, экинлар суғорилар, арпа, ғалла мўл бўларди.

Тез орада лой гиштдан саккиз Мадраса ва ша- ҳар девори қурилди. Ўн икки дарвозали ша- ҳар, етти карвонсарой, бозор ва дўконлар қад кўтарди. Ҳар дарвоза ёнида ҳаммом, таҳорат- хона, карвонсарой ва чойхоналар курилди. Меҳмонлар учун ёғочлари арчадан ва чинор- дан бўлган ҳужралар, мусофирлар учун мусо- фирхона ва саховатхоналар, табиблар учун шифохоналар курилди. Касбида саккиз йилда Миср шаҳридек катта шаҳар курилди. Бозор- лар кеча-ю-кундуз савдо юмушида одамлар билан гавжум бўла бошлади.

Соҳибкаромат Хожа Шамсиддин оиласида яна фарзанд дунёга келди. Исмини Саййид Мир Зоҳид қуйдилар. Кейин Саййид Мир Аббос ва Шодмони Мир Ҳайдарлар дунёга келдилар. Қиз- лари Зуҳра ва Оқинабонулар кўпайишиб етти ўғил, икки қиз дунёга келди. Фотимайи Саодатга Аллоҳ томонидан жами тўқк,из фарзанд насиб этди.

Хожа Шамсиддин асос солган янги юртда ўз даврида саккиз мадрасада диний илмлар ўрга- тилди. Бир минг бир шогирд тарбия топди. Одобда, суннатда, илмда мустақил шайхлар, аҳли илмлар шу юртда камол топди.

Саййид Мир Кулол Ҳазрат ҳам Хўжаёр, Бо- боёрлар билан Хўжа Муборакда ҳамсуҳбат бўлиб, сўнгра ечилмаган масалада рўбару кел- салар Касбига - Саййид Мир Ҳайдар отага ҳузурига келишарди. Хўжаёр, Бобоёр Хўжа Му­боракда яшаб ўтган шайхлар эдилар. Ҳозирда Хўжаристон авлиё мақбараси бор кўҳна ша- ҳарда. Хожа Шаме ҳар қандай масалани осон ечар эдилар. Ҳаттоки, қайси китоб ва бетига- ча эслаб қолган эканларки, савол берганлар қийналмай жавобини топишар эдилар. Гоҳо Мирмирон, Насафий, Кешийлар ҳам бирга баҳс-мунозара қилишар ва бу суҳбат баҳслар- дан толиби илмлар кўп нарса ўрганар эдилар.

Кунлардан бир кун шогирдлари Вафоий са­вол бериб қолибдилар: «Ҳазрат ота-онамнинг ҳаққини қандай узай, улар менинг учун тунла- ри бедор бўлган, мени тарбиялаган, едирган, ичирган, қанча хизматларини қилсам-да кам- лик қилаяпти». Шунда Хожа Шамсиддин деб- дилар: «Уларнинг хизматини к,ил, фарзандлар- ни тарбия қил, ғамини егин, солиҳ ва солиҳа қилиб вояга етказ, ота-онанг учун элга хизмат қил, садақа ва эҳсон қил, сенинг зиммангда ҳаққи қолмайди, уларнинг», - дебдилар.

Вафоий бутун умрини, қилган яхши амали- ни, савобини ота-онасига бахш айлаб яшаб ўтган эканлар. Бир куни Фидоий ва Вафоий Ҳазратга яқин бўлиш умидида Ҳазрат туя ва чорва боқадиган ҳудудга бориб, икки туяга юк бўладиган ўтинни териб қўйиб, қайтишибди. Бу ҳол Ҳазрат Мир Ҳайдар отага аён бўлиб, улар- нинг йиққан ўтинини алоҳида боғлаб бозорга олиб бориб сотиб, бомдоддан сўнг уларни чор- лаб: «Бу сизларнинг терган ўтинларингиз пули, менинг мушкулимни осон қилмоқчи бўлиб ово ра бўлманг, мени ўзидан ўзгага муҳтож айла манг, Яратганга шукрона айтаман. Сиз беҳуда- га овора бўлгунча зикрда бўлинг», - деб ўтин- нинг пулини берибдилар.

Вафоий Фидоийлар «беодоблик қилиб сизни ранжитдик, Ҳазрат, кечиринг», - дебдилар. Ҳаз- рат кечириб уларга меҳр кўрсатибдилар. Бир неча форсий қавм Мир Ҳайдар отани синамоқ бўлиб, тирик инсонни тобутга солиб, олдилари- га келишибди. Ҳазрат «ўликками ё тирикка ўқийми жанозани?» - дейдилар. Улар ўликка дейишибди. Шунда Ҳазрат Хожа Шамсиддин «ассалому жаноза, жамоанинг ниятига яраша ўқишни ният к,илдим«, - дебдилар. Жаноза ўқиб бўлингач, улар воқеани кулгуга олибдилар. Шу вақт Хожа тобутни очиб «мана ниятларингга кўра ўқидим, энди уни кафанлаб кўминглар», - деб майитни кўрсатибдилар. Майит қоп-қора рангга айланган экан. Улар «тавба қилдик», - дея узр сўрабдилар.

Бир куни бир форсий забон биров бирла баҳс бойлайди. «Мен қудуққа бовул қиламан, Хожанг буни сезмайди», - деб айтибди. Аммо дўсти «эй биродар, шак келтирма, Хожамга сени кли­ринг аён бўлиб, дард орттирма», - дебди. Кеч оқшом форсий забон қудуқ яқинига етганда, бир ари келиб қовуғидан чақибди. У дод солиб- ди, бовул қилолмай қолибди. Судралиб уйига етиб келибди. Отаси бу ҳплдан хабар топиб, «нима бўлди» деса, у воқеани айтмабди. Дўсти Самадулло келиб, «ўғлингиз Ҳазратнинг қудуқ- ларига бовул қилмоқчи эди, аммо қилолмади», - дебди. Шунда отаси уни туяга миндириб, Шайх Ҳусам отага олиб борибди. Ҳусам ота эса «Сай- йидзода Мир Ҳайдарга тегишли ўқдан дардга учраган ўғилингизни олиб боринг. Ҳазратнинг ҳужраси ёнида суяк топиб, уни тишлаб, този бўлиб инграсин. Зора, радмлари келиб дуо қил- салар», - дебди.

Ҳусам отанинг айтганини қилиб, ота ўғлини айтилган жойга олиб келибди. Саҳар чоғда ҳуж- радан чиққан Хожа Шаме «да, този сенга нима бўлди», - дея силабдилар ва қуймичига бир қарич думдек нарса ўсиб чиқибди. «Дуо қилинг», - дебди този. Шунда Хожа дебдилар- ки: «Бир умрга бу ишинг сенга ибрат бўлсин, този итдек думли бўлиб юргин», - дебдилар. Шу воқеадан сўнгҳеч ким бундай ишни қилмабди. Ҳазратни бир қавм синаш учун сигир сутига ва эшак сутига кулча қилиб, у кишининг ҳузур- ларига боришибди. Хожа Шаме тозиларни ча- қириб «ол ҳақингни», - дебдилар. Тозилар эшак сутидан бўлган кулчаларни ажратиб олибди. У қавм қилган ишига пушаймон бўлибди.

Кунлардан бир куни бағдодлик бир дарвеш Найистон чўлларида туя ва чорвани боқиб юр- ганида Ҳазратга учраб қолибди. «Эй Оллоҳнинг бандаси, туялар кимники?», - деб сўрабди. Шун­да Ҳазрат «бу Аллоҳники, мен чўпонман», - деб­дилар.

-     Агар Аллоҳники бўлса, қандай олсам бўла ди?

-     Эй, дарвеш, ихлос билан икки ракаат эҳсон намози ўқигин, Аллоҳ намозингни қабул қилса, ўзи эҳсон қилса, ажаб эмас, туя ёнингга чўкади.

Дарвеш ўйлаб ўтирмай эҳсон намозини ўқийди. Ўнг томонга салом берса туя чўкиб тур- ган экан, ҳайратда қолиб сўнгра чап томонга салом бериб, Аллоҳга шукроналар ўқиб Ҳазрат- дан сўрабди.

-    Эй Аллоҳнинг чўпони, бу туянинг ҳаққини кимга берай?

-     Эй дарвеш қизиқсанг, бу туя Аллоҳ эҳсони, манзилга боргач керак бўлмаса, бу Аллоҳнинг эҳсони денг, эҳсон айланг.

Дарвеш рах,мат дея, туяни миниб Туркистон сари йўлга тушибди. Туркистонга бориб, Ҳаз- рат Яссавийнинг марқадларига тушибди. Туя­ни бир ғарибга: «Бу Аллоҳнинг эҳсони. Аллоҳга шукроналар айтиб тирикчилик қил, туғиб бер­са, сут айронини сотиб фойдалан», - дея ўша кеча шу марқад ҳужрасида ётиб дам олибди.

Шунда Ҳазрати Султон Яссавий «Эй дарвеш, сен менинг бир шогирдим Аллоҳнинг дўсти, ва- лийси, менинг йўлимнинг давомчиси Саййид Мир Ҳайдар Султонга учрабсан. Аммо, дуоси- ни олмабсан. Аллоҳ ул азиз учун жаннатда бир дарё яратган, гул-гулзор, боғу роғлар ичида қаср яратган, унинг дуоси ижобатли, қайтиб бориб дуосини ол», -дебдилар.

Дарвеш бир хатоси туфайли Хожа Аҳмад Яс­савийнинг сиймоларини кўргани учун Аллоҳга шукроналар айтиб, пиёда Туркистондан Хожа

Шамсиддин Ҳазратни излаб яна Касбига етиб келади. Тинимсиз юрганидан оёқлари шишиб, товонлари ёрилиб кетганлигидан Ҳазратдан «дуо беринг, мақсадимга етай, деб келдим», - деб сўрайди. Хожа Шамсиддин дуо қилибдилар. Ҳазрат дуо қилиб дарвешга мой бериб товон- даринга суртгин», - дебдилар.

Хожа Шамснинг тушларида уша кеча Ҳаз- рат Яссавий ва бир неча азизлар ул дарвешни зиёрат айлабдилар. Тонгда Ҳазрат Хожа Шаме дарвешни чорлаб «азизлар, мени ҳам зиёрат қилдилар», - дебдилар ўзларига яқин олиб.

Хожа Шамсиддин тўқсон икки ёш яшаган- лар. Ул азиз жума кунлари Каъбатуллога бориб намоз ўқиганлар ва шогирдларига даре берган- лар. Истамбулда ҳам шогирдлари бўлган. Хожа Шаме саккиз мадрасада даре берганлар. Ҳар қайси мадрасада ўқиган толиблар ўқиш даво- мида дўконларда касб ўрганганлар.

Хожа Шамсиддин меҳнатидан баҳраманд бўларди, туя пода боқиб, қўй-қўзиларни ўтла- тиб, туя суғориб, ўтин териб оила боққанлар. Бир ушоқ нонни ҳам меҳнат изидан еганлар. Рўза сайилида туя, қўчқор сўйиб халққа эҳсон қил- ганлар, ширинликлартарқатганлар, етим-сирлар- га уст-бош, илм аҳлига қалам, қоғоз, китоблар эҳсон қилар эдила р.

Карвонсаройларда доимий савдо. Касбида омонатга хиёнат йўқ эди. Бир бой савдогар кар- вонсарой ҳужрасида тунабди ва савдо қилиб кўп даромад орттирибди. Дунёсини бошининг ости­та қўяр экан. Кунлардан бир куни дунёсини ёстиҳ остита қўйиб, шошилиб савдога жўнаб ке- тибди. Хизматчи хонани тозалагунча дунёни то- пиб олибди. Халтачада савдогар исми езилган экан. Хизматчи топганини яшириб кўйибди.

Орадан етти йил ўтиб, ўша савдогар яна сав- до билан келибди. Хизматчи саломлашиб ва ул кишидан сўрабди: «Мабодо, етти йил олдин би рор нарсани ёдингиздан чиқариб қолдириб кет- мадингизми?» - деб сўрабди. Шунда меҳмон тўрт юз тилла, эллик кумуш тангани йўқотиб қўйганини эслади. Хизматчи омонатни қайта- риб берганида меҳмоннинг севинчи ичига сиғ- мади. Бу юрт халқининг иймони бут эканига тасанно айтиб, ўн кумуш тангани хизматчига эҳсон қилади. Ҳа, ўша даврда «Иккинчи Каъ- ба», деб атай бошлаган бу юртда йўқолган буюм иссиз кетмаган. Касбида йўқолган бир мири ҳам иссиз кетмаган, яъни топилган кишининг мул- кига эгалик қилишни ҳаром деб билганлар.

Толиби илмлар иршод олиш учун йиллаб ўқир эдилар. Саккиз мадрасани ўқиб бўлгач, Хожа Шаме уларни савол-жавоб ила обдан текширар эдилар. Хожа субҳи тонгда сир оламида сайр қилиб юрсалар, бир новвой шогирдларига зу- валани чамалаб узиб бераяпти, шогирдлари нон- ни ясаб ёпа ётибди. Ҳазрат бориб новвой ва шогирдларига танбеҳ бериб: «Бу нонларни эҳсон айла ёки садақа қил, сен кишининг ҳақини ей- сан, ўз ҳақингни бировга едирасан. Агар, бу- нинг учун фарзи қиёматда жавоб беришга қур- бинг етса, қилавер», - дейдилар. Шунда новвой айбини тан олиб узр сўрабдилар. Чунки, тарози рози, Аллоҳ рози деганлар, чамалаб ўлчаш но- дуруст иш, деганлар. Бир томчи ёки бир мис- қолдан уриб қолиш, ўз фойдасига ўғирлаган ҳисобланади.

Ўша замонда бир мойчи бўлган экан. Мой- нинг ичига тош ташлаб сотар экан. Буни бир иймонли инсон кўриб қолиб Ҳазрат Мир Ҳай- дар отага айтибди. Мир Ҳайдар ота элга айтиб- диларки: «Мойчининг эҳсони, садақаси қабул бўлмайди, унинг айбига дарёнинг тоши сабаб- чи», - дебдилар. Ҳазратнинг бу гапи мойчига етиб боргач, айбига иқрор бўлиб, бутун омбор- даги мойни элга тарқатиб, ўз касбини ўзгарти- риб, бозорда ҳалол бўлибди. Бир муддат ўтиб мойчи эҳсон қилиб, Худо йўлига ош-нон бериб- ди. Мойчи шайтоннинг сўзига кириб мой ўлчов- чи идишга тош солиб, савдо қилгани Ҳазратга аён бўлган экан. Шунда Ҳазрат «Дарё тошини ҳам гуноҳига шерик қилмади. Эҳсон садақаси қабул бўлади», - дебдилар.

Ҳазрат гуноҳ қилганларни жазоламас эдилар. Аммо уларга теккизиб ривоят айтар эдилар. Улар ўзларини англаб етар эдилар. Қассобчи ликка, яъни касб қилиш учун дуойи фотиҳа сўраб келсалар, обдан савол ва жавобини тек- ширар эдилар. Калла-поча нархи-ю ўпка-жи гарнинг нархи ва бир кило гўштга қанча суяк қўшилишини сўрар эдилар ва улар жавоб бе- ролса рози бўлиб, дуойи фотиҳа берар эдилар.

Ҳар бир касб, ҳар бир масалани ечиб берар эдилар ва барчасини шариат бўйича ҳал қилар эдилар. Хожа Шамсиддин Мир Ҳайдар ота ҳеч кимни ранжитмаганлар ваҳар бир мушкул иш бўлса ёрдам берганлар. Фақиҳ, яъни фиқҳ ил мида доно эдилар. Инжил, Таврот, Забур, Қуръ- онни мукаммал билганлар Арабий, форсий, яҳудий, туркий тилда сўзлаша олган, ўқиб ёза олганлар, бир неча тилларда эркин сўзлай ол­ган эдилар.

Касбида яшаб ўтган Хожа Шаме ал Хожа Хай­дар ал Хос деб тарихда қолган азиз бу инсон Ҳазрат Алининг авлодидан, саййидлар хонадо- ни, авлиёлар султонидирлар. Суннатда, одобда му ставкам, камтарин зот эдилар ва авлодлари- дан йигирма икки соҳибкаромат ўтган ул азиз набираси Амир Қутбиддин ҳам етук даражага етган валийаллоҳ бўлганлар.

Еттинчи ўғиллари Осетиянинг жанубида Тур- кия сарҳадида Амир Темурга ёрдам берган, де- ган воқеалар бўлиб ўтган ерда довонда кўчки бўлиб кўп аскар талофат кўради. Шунда шайх- лар бу довондан фақат Шадмони Мир Ҳайда- рий каромати билан ўтамиз, дейдилар. Йигир­ма тўрт ёшли Шодмони Мир Ҳайдар дуолар ўқиб тоғу тошни каромат ила кўчмайдиган ҳолга кел- тирадилар. Амир Темур довондан ўтгач, бу ка- роматни кўрган Осетин халқи иймон келтириб мусулмон бўладилар (Шодмони Мир Ҳайдарий қабрлари Осетия ва Туркия орасидаги довон­да. 1943 йили немислар Туркия орқали Боку нефтига хужум учун довонга келганда кўчки кўчиб уч минг аскари талафот топиб, у ердан ўтолмаган).

Хожа Мир Ҳайдар отага бир неча ғанимлари ош дамлаб, ош устига ит гўштини кўйиб келиб- ди. Шунда Мир Ҳайдар ота «ҳирқалари этагини силкитиб, тур кет», десалар, гўшт итга айланиб, мунофиқларга ташланган экан.

Мир Ҳайдар ота Талишбе атрофида кўй бо- қиб юрсалар Раҳмиддин Сўфи Камолиддин Шоший яна бир шогирдлари Жамолиддин Шо- шийлар билан Талишбега кириб келиб, тепалик- да чой қайнатиб турган чўпонга, яъни Мир Ҳай- дар отага дуч келишибди.

-    Эй чўпон, чойни дамла, биз билан суҳбат қил, - дейишибди. «Сизнинг Ҳазратингиз Мир Ҳайдар Султон соҳибкаромат, деб эшитганмиз. Ҳаммадан каромат талаб қилар экан», - деб сўрабдилар. Шунда Хожа Шаме «Ҳа рост, бу юртда барчада каромат, ҳикматдан тариқча бўлса ҳам бор». Шунда Шоший Ҳазрат «Бизча- лик бўлмаса керак, супрани ёз, биздан каро- матни кўр ва Ҳазратнинг каромати устунми, бизникими, айтасан», - дебди.

Шу пайт осмондан тўрт жуфт турна ўтиб қолибди. Камолиддин турнага қараб «Тал», - дебди. Турналар тозаланиб тушибди. Шунда Жамолиддин «Иш», - дебдилар. Турналар пи- шибди. Улар маза қилиб еб суякларни тўда қилибдилар.

-     Эй чўпон супрани қоқиб кел, - дебдилар.

Ҳазрат супрани қоқиб туриб «Бе», - дебди­лар. Тўрт жуфт турна супра силкинганда учиб кетибди. Мир Ҳайдар ота уларга еган турнала- рини қайта тирилтиришлари уларнинг карома­ти устунлигидан далолатдир. Улар бу ҳолни кўриб «Чўпони шунчалик бўлса, Ҳазрати Мир Ҳайдар ота қанчалик соҳиб каромат экан», - деб ҳайратда қотибдилар. Ҳазрат қайнар қум- ғони ва супрани қўйниларига солиб бир «Ҳу», -» деб бутун пода билан ғойиб бўлибдилар.

Соҳибкаромат валийлар ўз кароматлари ва кибрдан воз кечиб, Мир Ҳайдар отанинг мух- лисларига айланибди. Ўша тепалик Талишбе ва қишлок, Талишбе, деб аталади. Ҳозирда «Тал» - тепалик, «Иш» - пишгин, «Бе» - учиб кет деган маънони беради.

Жамолиддин ҳажга - Маккага бориб, ўша ерда яшаб қолганлар. Мир Ҳайдар ота ҳужра- лари тор кўринса-да, аммо ичига бутун бошли қавмни сиғдирган. Бу ҳол Амир Темур Ирок,- ни ишғол қилиб қайтаётганда лашкарбошилар араб ҳунармандларини олиб Касбига келади- лар. Шу вақт Хожа Шамс Мисрда ўқиган тала- ба дўсти Абу Саидни кўриб қоладилар ва у киши ўз эҳтиётлари учун лашкарбошига қол- дириб кетишни илтимос қиладилар. Аммо, лаш- карбоши илтимосни рад этади ва асир-асира- лар, от ва туяларни олдига солиб қувиб кета- ди. Уч кеча-ю кундуз юрса ҳам шу қўрғон ёни- дан чиқаверади.

Лашкарбоши Амир Темурга чопар юборади. Уларни шу юртда олиб қолишга Хожа Шамсид- дин нома бериб юборадилар. Номада «Буюк Соҳибқирон сизга саломлар бўлсинки, мен ким бир Аллоҳнинг бандаси Амир Шамсиддин Мир Ҳайдарман. Ироқ арабларини, ҳунармандлари- ни шу Касбида қолдирсангиз», - деб ёзилган эди. Амир Темур рози бўладилар.

- Ҳужраларига сиққунча одамни олиб қол- синлар, - дейди Соҳибқирон. Хожа Шамс ҳуж- раларига икки минг кишини сиғдириб, олиб қоладилар. Қолган араб асирлари Кеш ва Са- марқанд ҳудудига олиб кетилади.

Бугунги кундаЖейнов, Қамаши, Косой, Кеш, Қарши Арабхона, Калон арабхоналарида яша- ётган араблар Мир Ҳайдар ота сабабли қолиб кетган ўша халқ вакилларидир.

Айрим олимларнинг фикрича, арабларни Амир Темур олиб келган. Бу борада бир ривоят ҳам бор. Амир Темур эгаллаган салтанатида араб мамлакатлари ҳам бўлган. Соҳибқирон бошқа ишлар билан банд бўлганда, араблар бўйсунишдан бош тортиб, ўзбошимчалик билан ҳаракат қилишган. Натижада Кўрагоний улар- ни бошқа жойларга қўчиришга мажбур бўлган.

Амир Темур арабларни олиб келаётганида, олдиларидан Авлиё Султон Мир Ҳайдар (ай- тишларича, у киши Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг куёвлари Ҳазрати Алининг чеваралари бўлган) дуч келган ва вазиятдан хабар берган. Авлиё Султон Мир Ҳайдар Амир Темурдан араблар- нинг гуноҳини ўтишни, уларни шу ерда қол- диришини ва уларнинг фойдаси тегиб к,оли- шини айтибди. Амир Темур арабларни қолди- риб кетган, шундан бери улар шу ерда ўтроқ яшашади.'

Ўн икки дарвозали шаҳар Муҳаррамдан Зул- ҳижжагача кунчиқарда уч дарвоза, жанубда уч дарвоза, ғарбда уч дарвоза, ншмолда уч дар­воза жойлашган (майдони уч юз гектар бўлган майдонда аҳоли яшаган ва етти масжид бўлган, ҳар қайси уруғ ўз ватанига яқин жойда мас­жид қурган).

Етти карвон чиқиб кетса, етти карвон кириб келган ҳунарманд халқ бўлган. Қирк; тегирмон, юз новвойхона доимий ишлаган. Ошпаз у қас- соб, савдогару ҳаммоллар кўп бўлган. Ҳар бир бозор алоҳида бўлган. Ип бозори растаси, те- мирчилар раста дўкони, ҳолвапазлар, ошпаз- лар, новвойлар, тегирмон уни бозори алоҳида, сабзавот ва мева бозори алоҳида, ҳеч бири ара- лашмаган тартибда бўлган. Бу ҳам Ҳазратнинг шарофатидан бўлган эди. Барчаси Жаҳрия, ҳам хуфия зикрда бўлар эдилар.

Дарвеш қаландарлар, жандапўшлар бозор- ларда учраб турар эди. Улар «Ё Аллоҳу ёху» дея зикрда эдилар. Инсонлар хайр-саховат қилса- лар ҳаммалари бўлишиб еб ва улар ҳақига дуо қилар эдилар. Сочлари узун ҳолда эдилар. Улар юрт - мамлакат кезиб, агар дунёдан ўтсалар ўзлари ювиб, ўзлари жаноза ўқиб кўмишар, уларни на ватан, на бола-чақаси, на дунёси, ҳеч вақоси йўқ, устида қирқ ямоқ чакмон, бошда кулоҳ, кўлда тасбеҳ ва ҳасса, жойнамозлари белида бўларди.

Уша замонда дарвешлар юрт кезган чоғлар эди. Ҳазрат уларнинг кўпларини ёшлик чоғлари- дан танирди. Ҳазрат ош-нон бериб зиёфат қилиб, улар билан бирга таом ердилар ва уларнинг дуо- ларини олар эдилар. Уларнинг мақсади Ҳақни топ- моқлик эди. Улар бутун мусулмон юртида кезиб дарвешлик қилиб юришар, гоҳ Бухоро, гоҳ Аф- ғон, гоҳ Эрон, гоҳ Арабистонда эдилар.

Қаерни исташса дарвешлар учун йўл очиқ. Улар қабристон, масжид ёки карвонсарой ҳуж- раларида тунаб, кеча-ю кундуз ибодат, зикрда эдилар. Удар учун янги либос билан жандани фарқи йўқ, яъни улар учун ўз жанда, ямоқ чак- монлари аъло эди. Хожа Мир Ҳайдар уларга чакмон ва ички кийим, бош кийим совға қил- дидар. Улар эса ночор кишиларга ҳадя айлаб, Самарканд сари сафар қилдилар. Кўплари оёқ яланг ёки йиртиқ чорик, кийиб олган. Иссиқ- совуқ улар учун ҳеч гап эмас, барчаси ўз фик- рида иш қилар эдилар. Бир кишига бўйсунар эдилар.

Мир Ҳайдар отани барча фарзандлари Қорий соҳиб каромат эдилар. Мир Ҳайдар отанинг тар бия си ни олган олиму қорилар бутун юртлардан топиларди. Ул азизни шогирди Султон Абу Хайр Мозандароний Ҳазратлари (Бешкентда) Мозан- дарон саййидларидан эдилар ва она томонидан қариндош Ҳазрат Султон Мир Ҳайдар отанинг жиянлари ҳисобланади.

Ҳазрат Али карамуллаҳи важҳу авлодидан- лар. Яна Саййид Муҳаммад Табибхон Хораз- мий азиз ҳам табиб, ҳам олим киши бўлиб, Ибн Сино Розийларни, Ҳаким ота Сулаймоннинг да- вомчиси - шогирдлари эдилар ва Хожа Шам- сиддин Мир Ҳайдар отанинг Зуҳра қизлари ҳам шу кишининг фарзандига аҳли аёл эди.

Саййид Муҳаммад Табибхон (Момо Табибхон деб ҳам аталади) Мир Саййид Аббос Косой Саййидларнинг боболари Мир Саййид Аббос Полвон кучли инсон бўлган. Чавандозликда тен- ги йўқ бу азиз Мир Ҳайдар отанинг олтинчи фарзандлари Амир Темурга навкар бўлганлар. Саййид Аббос кўп курашларда енгиб, ғолиб кел- ган. Амир Темур арабий от совға қилганлар. Ри- воят қилишларича, бу азизни оналари Кешлик бир бойнинг қизи бўлганлар. Сеҳр жоду теккан- дан сўнгра ўлим ҳолатида бўладилар. Оталари Хоразмга олиб бориш учун йўлга тушади. Аммо тасодифан улар Касбига келиб қоладилар, яъни йўлда адашиб қоладилар. Мир Ҳайдар ота улар- ни кутиб оладилар. Арава чодири ичидан қиз «сув» дейди. Шунда бой: «Амир Хожам бир жом сув беринг, муздек бўлсин», - дейдилар. Мир Ҳайдар ота қудуқдан бир жом сув берадилар. Бой қизига ичиради. Кеч бўлганлиги учун бой қизини аравадан тушириб ҳужрага ётқизади. Эртаси эрталаб қиз соғайиб оёққа туради, сеҳр жодудан халос бўлади. Бир ҳафта ўтгач бой кетиш учун изн сўрайди. Аммо қизи: «Шу ерда қолиб Хожанинг хизматини қиламан», - деб қолади.

Ҳозирда қудуқ мавжуд, бир-иккита одамлар дунё топиш учун эгалик қилиб: «Қудуққа қараб аксини курса, бахти очилади», - деб дунё илин- жида ривоятни бузиб талқин қилади. Қудуқда Хизр алайҳиссалом назари ва каромати бор.

Бой к,изини Амир Шамсиддин Мир Ҳайдар отага никох^аб берадилар. Бир ўғил, бир қиз дунёга келади. Қаршининг Шойих5Ька авлоди Оқинайи Нурбиби авлодидан, она томонлари Мир Ҳайдари ҳисобланади. Шодмони Мир Ҳай- дарий авлод, насл-насаб қолдирмаганлар. Ри- воятларга кўра, Осетин қизи ул азизни ҳуснла- рига ошиқ бўлади. Қиз ул азизни ҳужраларига келади. Ул азиз қизни хоҳишини рад этадилар ва чиқариб юборадилар. Қизнинг сабр-тоқати тугаб, рад жавобини эшитгач, ишқида жинни бўлиб току тошга бош олиб кетади. Чунки Шод- мони Мир Ҳайдар оталарининг розилигини ол- маганлиги учун уни рад этадилар. Осетин қизи бир неча йил шу кўйда тоғу тошда яшайди. Шодмони Мир Ҳайдарни дунёдан ўтганини эшитиб, бу дардни кўтаролмай дунёдан ўтади, яъни қоядан тушиб кетиб жон беради. Ўн беш йил Шодмони Мир Ҳайдар ишқига ошиқ бўлиб дунёдан ўтган (қоя ҳур қиз қояси деб аталар- кан). Еттинчи ўғил Шодмони Мир Ҳайдарий қирк, ёшида дунёдан ўтганлар. Соҳиб Каромат Валини ҳаётидан Мир Ҳайдар отанинг фарэан- длари Мирдастури савдо билан шуғулланганлар. Етти карвони бўлган. Етти элга бориб келган. Ҳиндистон, Афғон, Бадахшон, Эрон, Арабистон- дан матолар, отлар олиб келганлар. Олим етук инсон бўлганлар, сахий, етимпарвар соҳиб ка­ромат бўлганлар. Туркистон орқали Хитойнинг Қашқар, Хўтон шаҳарларидан чинни олиб кел­ганлар ва савдо ишларига бош бўлганлар. Кар вонсаройлар ва мусофирхоналар хизматчила ри ҳам шу киши тасарруфида зди ва уларнинг назорати Саййид Мирдастури ҳисобида эди. Шундай қилиб, Ҳазрат Мир Ҳайдар отанинг авлодлари барча эл-элатлар учун бир ибратли инсонлар бўлганлар. Хуросон юртида дунёга келган Саййид Мир Ҳайдар ота гузал хулк,, зеҳн ва қобилият соҳиби бўлганлар. Ҳаттоки, жин теккан, пари теккан, дев текканлар ҳам у ки шининг дуолари сабабли шифо топганлар ёки бир оғир мушкул ҳолатда бўлса ҳам мушкули осон бўлган. Балх амири ҳар бир масала бўлса ёки ҳукм фатво ёки амр қилмоқчи бўлсалар,

Хожа Шамсиддин Ҳазратдан сўраб, кейин ба- жарганлар. Қирқ йил Балхга маслаҳатчи амир бўлганлар. Балхнинг амири доим эҳсон ва со- вғалар юбориб турган. Бу юртда бир кумуш идиш бўлган. Атрофи сув билан тўлдирилиб, ку муш танганинг ўртасидаги жойга жойлаштирил- са ва идиш атрофида оят, дуолар ўқилса, йўқол- ган инсон ёки буюм нарсанинг қаердалиги сув- да кўринган (Яқин йилларгача бу дурдона буюм Тўтада сақланган. Тўтани васияти билан бир кўчк,ор назр билан Мир Ҳайдар отага набира лари қайтариб қўйганлар. Тўта илмли бўлган- лар, аммо мен буни излаб ҳеч қаердан тополма- дим: у бирор бир музейда сақланмаган). Бу Мир Ҳайдар отага тааллуқли бўлган мерос бўлган. Бу- юмлар, мерослар сақланган Қуръон китоблари- ни ўн варағини Чўли оталик Зайниддинми ёки Зиёдулломи мулло Амриллога олиб келиб бер Ганди. Бир вақтлар боболари қўрғон остидаги ҳужрадан олганлигини ҳикоя қилиб, Касбини таърифлаган эканлар. Хожа Мир Ҳайдар ота узун бўйли, ҳаворанг либосда, бўйларига мос гавдалари полвонсифат эдилар, оёқлари ҳам узун - туяга минсалар, ерга тегиб турар ҳолат- да эдилар. Мир Ҳайдар отанинг бўйлари баланд, елкалари кенг бўлган икки шогирдлари бирла юрганлар. Хожа Мир Ҳайдар ота амирлик ҳолда эканликларида Амир Темур ул азизни чорлаб- дилар, яъни бутун шаҳар аҳолиси билан кутиб олсинлар, деб. Шунда Касби шаҳри силжиб, Амир Темур қаршисида пайдо булибди, Амир Темур кўрсалар, сочлари узун, ҳаворанг либос­да бир шайх намоён. Шунда саломлашиб, «Эй шайх, бу юртнинг амири менман. Мендан ўзга эмас. Сени ким амир қилди?» - дебдилар Ул азиз айтибдилар: «Мени Ҳазрат Али ва Ҳазрати Султон Яссавий тайин қилдилар». Шунда Амир Темур Ҳазрат «бугундан бошлаб менга тобесан, шайхлигингни қиласан», - дебдилар. Хожа Шам- сиддин хафа бўлибдилар. Амир Темур сафари- ни давом эттирибди. Бухоро яқинида чодир тикиб, уйқуга кетибди. Туш кўрибди. Тушида Ҳазрат Али карамулла_х;и важху кирибдилар. Аммо, ҳар сафар зафар дуосини берадиган Ҳаз- рат Али назар солмай тескари ўгирилиб кетиб- дилар. Амир Темур изларидан «Ҳазратим, за­фар дуосининг беринг», десалар Ҳазрат Али ай- тибдиларки, «фарзандим, Мир Ҳайдарни ран- житдинг, бориб узр сўра, кейин зафар дуосини оласан». Амир Темур: «Мир Ҳайдар ким?», - деб сўрабдилар. Шунда Али «Ҳазратлари Хожа Шамсиддинни излаб топ» деган эканлар. Амир Темур чўчиб уйғониб, бирма-бир эслаб кўрган Шайх ёдларига тушиб, бутун лашкари билан келиб Ҳазратдан узр сўраб, дуоларини олиб- дилар. Амир Темур узр сўраб Хожа Шамсни пир деб тутган вақтда ўттиз олти ёшда бўлган эканлар ва Хожанинг ҳурматини ўз ўрнига қўйганлар Эртаси кун Амир Темур ҳазратла- ри Ҳазрат Алидан узр сўраб уйқуга ётсалар, тушларига Ҳазрат Али кириб зафар дуосини берибдилар.

Мирҳайдар ота олим, имом, фиқҳшунос, қозий, қутблар султони, етимлар отаси, хаста- диллар табиби, ночор ғариблар ғамхўри, илм аҳлинингқуёши, авлиёлар султони, валилар ус- този, илми қоида, илми ҳолда доно устоз, маъ- рифати ҳақиқатга етган улуғ аллома, камтарин, ҳокисор инсон бўлганлар. Ул азизни зиёрат эт- ган кишини ул азиз тушида зиёрат қиладилар. Охиратда дарёларидан тилло жомда асалдан тотли мушки анбарли сувни олиб берадилар. Касбида яна бир Шайх Амир Шамсиддин бор- лар. Ул азиз Амир Мир Ҳайдар Хожа Шамсид- диндан бир юз тўрт йил сўнгра яшаб ўтганлар. Асли Самарқандий Саййид Мирбарака Ҳазрат- нинг набираси ва у кишининг чевараси Ҳасан- Хусан Самарқандий ва Мирмўмин Самарқан- дийлар қабри бор. Иккаласи ҳам Саййид авло- дидан бўлганларидан кўп чалкашликлар учрай- ди. Саййид Мирбарака набираси ҳам соҳибка- ромат бўлганлар. Касбида тарихий сардобалар- дан * ҳамал Буржи сардобаси сақланган ва Ме­зон буржи сардобанинг устки қисми бузилиб, остки қисми сақланган Қолгани масжид ва ай- вонларга ишлатилган. Қудук, бутун ҳолда сак,- ланган. Масжид айвони Шайбоний Абдуллахон II даврида курилган. Баъзи маълумотларга қара- ганда, Ҳазрат Навоий волидаларини шу Мир Ҳайдар ота ёнларида дафн этганлар. Бу ерда шунингдек, Шайх Фузул Ҳазратнинг ҳам қабри бор. Қабристондаги қабрлар уч қаватдан ибо- рат. Етти юз эллик йилдан бери кўп Мадраса масжидлар ўрни кўмилиб кетган. Яҳин-яқин- гача бу ерда ер ости йўлаклари бор эди. Хом ғишт билан қилинган сағаналарга гувоҳ бўлган- ман. Касбининг Гумозча қишлоғида Мавлоно Муҳаммад Саккокий қабрлари бор. Расад Мири Амир номи билан аталади. Яна Қоратепа қиш- лоғида Мир Девона Ҳазрат қабристони бор. Бир неча кишилар ўз ҳолича қазишиб ул азизни қаб- рини излашган. Қамаши қишлоғида Ҳазрат Эшони Ёдгор бор - бу азиз ҳам Мир Ҳайдарий. Қамаши дарёдан ул азизни шажара китоби оқиб келган ва соҳиб каромат бўлганлар. Хўжа Қарлиқ, Хўжа Қаллик, ота исмлари Муҳаммад Садир Ислом Саййид Аҳмад Саййид Ато Вали- ни шогирдлари. Касби туманидан Қарши туман чегараси яқинида зиёратгоҳ бўлиб, у ер чилла касаллигига шифо маскан ҳисобланади. Бу ерда тут ичидан сув чиқиб туради, бу сув чилла ка­саллигига шифо бўлади. Ҳар чоршанба киши­лар бориб туради.

МУКАРРАМХОН ҲИКОЯСИ

Хожа Шамсиддин Мир Ҳайдар ота мақомига етмоқлик мушкул, чунки ул азизда тамагирлик ёки бирор инсонни ўз манфаатлари учун хиз- матга буюрмаганлар. Фақат Аллоҳнинг ризоли- ги учун шогирдлари зиммасига хизмат ва юмушни бажаришни буюрганлар. Мир Ҳайдар ота доим Аллоҳ зикрида бўлганлар, киши хиз- матига муҳтожлик сезмаган. Баъзи касбилик- лар ота-бобомиз хизматини қилган, чорвасини боққан, деб айтадилар. Аммо буни бобом ин- кор қилиб, Хожа Мир Ҳайдар ота бир ушоқ нон- ни бировдан хизмати эвазига ёки назр-ниёзи- дан олиб емаганлар. Ўтин териб келиб бозорда ўлчаб сотганлар ва ун, озиқ-овқат олганлар ва танга қолса садақа-эҳсон айлаганлар ва ҳеч қачон бировлар хизматидан фойдаланмаганлар, деган ҳақиқатни гапиргандилар. Туя, қўй-қўзи- лар дашту саҳрода ўтлаб юрган. Тозилари доим ҳушёр экан, ҳеч қачон бурини ёки шоқолни яқин кўймас экан. Хожа Шаме куп йилларни бедор 5пгказганлар, яъни улуғ алломалар Термизий ва Бухорийлар ҳадисларини ўқиганлар, ёд билган- лар. Хожа Шамсиддин Ҳазратни шогирдлари ва авлодлари Кеш, Самарқанд, Тошкент, Туркис- тон, Хитойнинг Қошғар уйғурлари ҳам ул азизга муриди хос бўлган. Яъни, Кўса уруғи, Қизил иш тон уруғи ҳозирда Хитой кенти ва Қорақум Хи- той ва Хитой қишлоғида мавжуддир.

Улар барчаси Касби қалъаси ичида бўлган, бундан икки юз эллик йил олдин кўчиб чиқиб ватанлари қабристонга айланган ва ҳар қайси уруғ ўзининг олдинги ватанини қабристон қилиб олганлар. Саййидлар 1960 йилгача кўҳна Касбида, яъни Мир Ҳайдар ота қабристони ат- рофида яшаган. Ул азизга одамларни қачон дунёдан ўтиши қисмати ҳам маълум бўлар экан. Шундай кучли зеҳнли вали бўлган. Мир Сай- йид Абдуллоҳ ўғиллари Комилон қишлоғида имом бўлган эканлар. Ўн икки ёшларида жамоа- да имомлик қилганлар. Чаққон, топқир, илмли, Қуръонни ёд билганлар. Ҳадис масалани ҳам еча олган олим даражасига етган, кейинчалик со ҳиб каромат мақомини олган.

Хожа Шаме Амир Темур пирларидан бири дейилган ва «Зафарнома»да Амир Темур Ғузорга келиб мутабаррук Хожа Шамсни зиёрат қилди- лар, деган жойини ўқиб, Ғузордан Хожа Шамс қабристонини изладим. Аммо топа олмадим. Хожа Шамс бу - Мир Ҳайдар ота, бухоролик тарихшунос Бобур деган инсон билан учрашиб, бир куни улар билан Мир Ҳайдар отанинг қаб- ристони атрофидаги тошлардан нусха кўчир- дилар ва у киши к,абр тошларини ва тарихни Кас калъаси 2450 йиллик тарих, деб қўрғоннинг тўрт дарвозаси ҳақида ҳам айтдилар.

Бир йили француз сайёҳлари Касби сардо- балари ва қўрғони ҳақида чизмалар билан кел- ганди. Улар бир таржимон билан келганини гу- воҳи бўлгандим. Ўша таржимон «булар олим, тарихшунос, Касби ҳақида тарихий китобдан сардоба ва қўрғон ҳамда мукалпяг зиёратгоҳ ҳақида ўқиб қолиб излаб келибди» деган эди. Бобур айтган қўрғон тарихи ва Мир Ҳайдар ота ҳақида француз аёлининг сўзи бир хил бўлган. Миришкорда бир варақ, Деновда бир варақ битиклар, насабномалар бор. Улар ҳам ҳар ким- дан кўчириб олинган. Мусо Қоровул беги қабр тошида олти аждодлари ва Мир Саййид Абдул- лойи авлодидан деб ёзилган сандиҳ тош бўлган. Аммо қабрлари бору аммо сандиқтош йўқол- ган, яъни қурилиш вақти 1989 йиллар кучирил- ган, аммо топилмаган, изсиз йўқолган. Қалан- дархўжа Судур қабр тошини топдим. Унда Мир Ҳайдар отани ўн тўрт авлоди, яъни 1851 йилда ёзилган насабномаси бор эди. Мир Саййид Аб- дулло авлодларидан бўлган ўн тўрт авлод исми битилган тош Мир Ҳайдар отанинг зиёратгоҳи- да турибди. Яссавий Ҳазратнинг издошлари бўлган азизлар йўлининг давомчиси Хожа Мир Ҳайдар Амир Шамсиддин 673 йил ҳижрий қамарий йилда дунёга келган. Қайин шаҳрида Шўрдарё дарёси бўйида туғилган. Хожа Мир

Ҳайдар ота Яссавий, Ҳаким ота Сулаймон ва Ойхўжа вали давомчиси Занги отадан бир зум да Каъбага бориш қобилияти, хислати Ҳаким отадан табобат илми ҳикмати, Абдуллоҳ Замах - шарийни устозликлари амакилари ва маънавий оталари Саййид Муҳаммад Абдуллоҳдан ҳик- матлар, масала илми, илми ақонд ва илми фиқх, илми маърифат, илми ҳақиқатни ўрганган. Буюк алломалар шайхлардан ибратли сўзларни ҳали ёшлик чоғларидан уларнинг даврасида бўлиб суҳбатларида вояга етган. Миср шаҳри- да кураш сирларидан сабоқ олиб, камонбозлик- дан, қиличбозликдан, чавандозликдан мукам мал илм олган. Хожа Мир Ҳайдар ота ўз юрти- ни мусулмон умматининг ҳимоячиси ва ғамхў- ри бўлган сахий қалб, сахий дил устоздирлар Ул азиз мақоми султондирлар. Хокисорлик ила бу мақомга етганлар.

Бобойи Муҳаммад Самосийлар билан Қусам ота, Халил ота, Саййид Мир Кулол ва Баҳоуд- дин Нақшбандийлар билан бир даврда яшаб ўтган. Амир Темур ҳам уни ўзига пир тутган. Бир минг бир шогирди ва ихлосмандларга ус- този пири комил Хожа Шаме шариат ва тари- қат, ҳақиқати маърифат тарқатувчи алломадир. Чўлни гулзор қилган, боғни чаманга айлантир- ган. Даре сувини Касбига йўналтириб, сардо- бани сувга тўлдиргач, тўрт фаелда ҳам сардо- ба суви етиб ортган. Сардоба ҳисоб-китоб би­лан пухта ўйлаб қурилган. Хожа Шамсиддин Ҳазрат ҳамма ҳисоб-китобни пухта режа асо- сида бажарганлар ва ҳар бир қарич ерга жой- лаштириб қурилган. Саккиз мадрасадан бири- да алифбо сабоғи, ёзиш, ўқиш, ҳисоб илми ва иккинчисида ҳадис илми, учинчи мадрасада фиқх илмидан даре берилган, тўртинчисида қироат тавжид, бешинчисида эса Қуръон ҳофиз- лари Қуръон ёдлаганлар. Хуллас, ҳар бир мад­расада олиму уламолар даре берганлар. Ўн икки дарвозанинг ҳар бирининг ўз номи бўлиб, яъни Муҳаррам, Сафар, Раби-ул ав-вал кунчиқарда, жанубда учта, ғарбда учта, шимолда учта дар- воза, таҳоратхона, ғуслхона бўлган ва бу ерда карвонсаройлар жой олган бўлган. Ҳар бир кар- вонсаройга келиб тушган карвон ва савдогар- лар учун алоҳида ҳужра қурилган.

Халқ ичидан хизматчилар ҳам ўша юрт сав- догарлари тилини билган ва уларнингхизмати- ни қилганлар. Тилмочли карвонлар тилмочи хизмат қилган. Барча савдодан тушган солиқ етим-есир ва шаҳар таъмири учун сарф қилин- ган. Муҳтожларга саховатхонада ош-нон берил­ган, ортгани хазинада сақланган ва зарур ҳолда ишлатилган. Савдо маркази бўлган бутун ат- рофдан савдогарлар савдо қилишган. Ҳар бир дўкон соҳиби даромадининг ўн ҳиссадан бир ҳиссаси амирликка ажратилган, бай тўлаган. Ҳар ким ўз маҳсулотини ва ўз савдосини тар- тиб билан бошқарган. Бозорда минг савдогар, тўрт юз новвой, қирқ тегирмон эл хизматида бўлган.

Ун бозорида арпа уни, буғдой уни, макка ун, тариқ уни, нўхат уни сотилган. Ёнида эса мак­ка, тариқ, арпа тариқ, кейинги растада мош, ловия, нўхат, гуруч сотилган. Чойхонада угра оши, нўхат шўрва, палов ва турли-туман чет- дан келган ажнабий савдо қилувчиларга ҳам улар дидига мос иштаҳа очувчи таомлар пи- шириларди. Покиза салқин жойларда, меҳмон- хоналарда балх тутлари остидаги сўрилардаҳар бир одамни иштаҳа билан таомланишарди ва чой ичиб дам олишар, халқи очиқ чеҳра билан кутиб олар эди. Тартибли, тозаликка риоя кили- нар ва ажойиб боғу роғлар гўёки жаннатдек салқин бўлиб, одамлар сояда дам олишиб, хузур қилишар, туя айрони-ю кўй-қўзи гўшти, ёғли сигир қатиқлари, айрони ҳаммаси муҳайё эди. Халқи форсий, арабий, тожик, эроний, туркий тилларда сўзлашар эдилар. Сувни тежашар, сардобаларда хос назоратчилар сувни қўриқ- лар, эҳтиёжга яраша сув берилар, тош қудуқ- лар, ер қудуқлар ҳам бор эди. Халқ тўкин-со- чинликда, бирликда ҳалол меҳнат қилиб, ўз вақ- тида ибодатда эдилар. Кундан-кун давлатлари зиёда бўлиб, халқ фаровон ҳаётда яшар эди­лар. Аалми ғалла ва экинлар, қовун-тарвузлар ҳосили мўл эди. Халқи меҳнаткаш, ҳунарманд эди. Ҳар бир инсон ўз касби билан шуғулланар- ди. Чорва ва йилқичилик билан ҳам рўзғор теб- ратишарди. Касби тарихи кўҳна тарихдир.

2450 йил олдин ҳам савдо маркази бўлган ва қўрғон атрофидан дарё ўтган. Аммо юқориси тупроқдан иборат кўмилиб кетган дарё ўрни бўлган ва бу жой бир замонлар Касби гуллаб яшаганлигидан дарак беради. Ўша замонлар Кўҳна Фазлигача уй томлари деворлари бир- бировига уланиб кетганди. Бир эчки Касбидан томга чиқса Кўҳна Фазлида тушган деган гап юради, халқ орасида. Кўҳна фазли ер остига чўкиб кетган дейилади. Ҳозир бу ҳудуд Мириш- кор тумаии ҳудудида.

Мир Ҳайдар ота келмасдан олдин Майманоқ Комилон қишлоғи бўдган. Кўҳна Касби ва Кўҳна Фазли қишлоғи ҳам бўлган. Ширкент қишлоғи, Косон тожик ва туркий халқи бўлган. Муборак- даХўжа Муборак Найистон қишлоқлари бўлган. Аммо қодган аҳоли халқлари Мир Ҳайдар ота- дан сўнгра ташкил топган. Баъзилари уч юз йил, тўрт юз йиллик тарихга эга. Кўҳна Фазли халқи янги Фазли ва Қамаши қишлоқларига кўчиб чиққан тожиклар ва эронийларни ташкил қила- ди. Араблари бор, Миришкор халқи асли Хо- разм юртидан келиб қолган. Банги, Қум банги, Калта, Оқ мачит, Қора Хўжа, Овул кийикчи, Кийикчи уруғига ва Мирза беги уруғига бўли- нади. Барчаси бир амирлик - Мир Ҳайдар ота амирлигига бўйсунган ва ислом динига эътиқод қилган. Саййидлар хонадонига эътиқод ва их- лос қилганлар. Касби Нақшаб подшолигининг бир бўлаги ҳисобланган. Бир замонлар кяман­чи мўғул босқини даврида вайрон қилинган ва бузилиб, халқини ҳирғин қилганлар. Халқи жабр-зулмни бошдан кечирган. Хожа Шамсид- дин Мир Ҳайдар ота Касби қалъа деворини тик- лаб, ўз шаҳрини қургандан сўнгра бутун халқ бирлашган ва халқ фаровон яшаган, тўкин-со- чинлик, бир ислом уммати бўлишган.

БИР РИВОЯТ ТАРИХИ

Бисмиллоҳир раҳмонир роҳийм!

Пирикомил устоз бобокалон ал хос, ал хожа, Ҳайдар, Саййид Амир Шамсиддин, Хожа Шаме Хуросоний ҳақида бир туркий ривоятни ҳико- ят қолсин, дея ўзидан бир ҳақиқат латифа ёки сохта сўзлардан чекиниб, Кўҳна Касдан шун- даи ривоят қилади. Ҳазрат Али авлодидан неча минг имоми олими шайх Вали авлиё ўтибди- лар. Ҳеч бирига Ҳазрат Алини нисбатлари бе- рилмаганди. Аммо Хожа Саййид Шамсиддин бу нисбатни Ҳайдарга лойиқ билибдирки, Хожа Шамсни кўрганда ул Шоҳидий Ҳазрат Алини сиймоси гавдаланар здики, ҳам чавандозлик- да, ҳам шамширни қўлга олганда мўғул кўчман- чилар юрагига ғулрула тушиб жанг майдонида таслим бўларди. Хожа Шамсиддин Ҳазрат илм- да ҳам ул азиз эрдиларки, ҳеч ҳам кам эмас эдилар. Дейдиларки, Балхда бўлганларида Ҳаз- рат Алини тушларида кўриб, ул азиз ишораси- дан сўнгра кўп сир-асрорлар аён бўлиб, сир сак,- лаб, илми ҳол топиб эрдиларки, мақоми Сул- тон. Бу мақом пайғамбаримиз мақомларидан бири турурки, бунда фаришталар Уммони Ис- ломдаги мўмин муслималар учун Зикрдадир- лар. Исми Зот вазифасинда бу мақомга зикр- ман этилмиш. Агар мақоми Султонга зикр к,ил- салар беҳушт бўлиб қолгайлар. Авлиё ва вали- лар бу мақомга етсалар боқий дунёга пайғам барлар маконига пайғамбарлар бирла бир саф- да тургайлар. Барча Султонлар бу мақомга ет- ганлари кўпроқўтган машойихлар ичида. Ҳаз- рат Хожа Шамсиддин бу мақомда ўттиз ёшла- рида Хоразмда етганлар. Жисмларидан руҳла- ри аршгача кўтарилиб, жисмларидан ҳам нур таралиб турганига биби Анбар она Шоший гувоҳ бўлибдилар. Кейинги фаслда айтиб ўтамизки, Амир Шайх Жамолиддин фарзандлари ичидан тўртинчи фарзанди Хожа Шамсиддин шу ма- қомга лойик; бўлганлари ул азиз дунёга келмас- дан олдин Ҳаким ота Сулаймон Боқирғоний сир оламидан ул азизни руҳини Мақоми Султонда кўриб устозлари руҳониятидан сўраганларида, бу Саййидзода Шўрдарё бўйидан Амир Шайх Жамолиддинга тўртинчи фарзанд бўладилар, аммо тарбиясини Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ қиладилар, - деб башорат бўлади. Саййид Му- ҳаммад Абдуллоҳ ибн Шайх Амир Кабири Ка­рим Шамсиддин Хуросоний фарзандлари Жа­молиддин Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ Жало лиддин Шамсиддин Хуросонийни фарзанди эдилар Улар Ироқ, Миср ва Хуросон юртидаги барча мадраса-ю олий мадрасаларда таҳсил олиб, Ҳаким ота ва ўта ўз замонаси азиалар на- зарига тушган азизлардан эдилар ва аҳли ҳол илмидан хабардор эдилар. Улар суҳбати бир Мадраса сабоғидан эди. Хожа Шаме шу мак- табда улар даврасида вояга етадилар. Ҳар бир суҳбат давомида кўп илмлар, хусусан, ҳол илми сирларидан воқиф бўладилар. Оталари ҳам би- рор бир шогирди ҳақида билмоқчи бўлсалар, кўзларини юмиб сир оламидан излар эдилар ва шогирдлари ҳолидан хабар топгач, учрашган- да воқеани сўрар эдилар. Воқеани айнан ўша сир оламида кўргандек ҳикоя қилиб берган киши бирор ҳолати эсдан чиққан бўлса, Ҳазрат Жамолиддин айтиб берардилар. Шогирдлари «Ҳазрат сиз қаерда эдингиз?», - десалар: «Мен то­ли бларга сабоқ бераётгандим», - дейдилар. Бу ҳол хислат Ҳазрат Хожа Шамсидцинга ўтган эди. Хожа ҳам сир оламида кезиб, куп сирларга во- қиф бўлар эдилар. Хожа Шамсиддин Ҳазрат гоҳ дарвешлар суҳбатини тинглаб уларни мақсади бир, яъни Ҳақтаолога етмоқлик, ўзини ризолиги- ни топишни мақсад қилиб олган дарвешлар учун жанда қирқ ямоқ усти бош улар учун кимхобдан афзал деб билгувчилардан эдилар, яъни Ҳақ тао- лони эшигини изловчилар десак, муболаға бўлмас. Улар зикр қилсалар ўзларини дунёдан узиб, қалб ила боғланиб Аллоҳга зикр қилар эдилар.

Бир куни Хожа Шамсиддин боғдан олма те- риб уларга ҳазил қилмоқчи бўлиб, олма олиб чиқ- дилар. Шунда дарвешлар сўрабдилар: «Тақсир бу олмаларни соҳиби ким, кимнинг боғидан». Шунда Хожа Шамсиддин: «Бу бизнинг боғни мевасидан. Боғни падари бузрукворим эккан- лар» - дедилар. Шунда: «Эй Хожа, бу олмани те- ришга рухсат олдингизми», - дедилар. Хожа Шамсиддин.«йўқ», - деб жавоб берибдилар. Шун­да: «Бу олмани ололмаймиз», - деб қайтариб бе­рибдилар. Хожа Шамсиддин келиб оталарига: «Отажон боғдан олма узиб дарвешларга ҳадя қилсам олмадилар, кўп саволга тутдилар», - деб айтибдилар. Шунда Хожа: «Бу олмани эмас, бош- қатдан эллик дона олма териб олиб боринг, ола- дилар», - деб рухсат берибдилар. Хожа Шамсид­дин Ҳазрат эллик дона олмани олиб бориб бер- дилар, дарвеш раҳмон: «Умрингиз зиёда бўлсин, толиби илм бўлинг*, - деб дуо айлабдилар, шун- да Хожа Шамсиддин ҳар бир иш учун рухсат сўрамоқлик ва катталардан - мулк эгасидан ро- зилик олмоқлик сабоғини олибдилар.

Кунлардан бир кун туяларини ўтлатиб юриб ухлаб қолибдилар. Туялар бир кишини экини- ни пайҳон қилибди. Хожа Шаме тезда туялар- ни ҳайдаб чиқибди ва арпа пояни чамалаб ўл- чаб чиқиб, бир олим кишининг олдига бориб, ўша ўлчаган жойда қанча арпа ҳосил олишини сўрабдилар. Олим одам «бир қоп, икки хум», деб- дилар.

Хожа Шаме оналарига айтибдилар: «Мен бир инсонга зарар келтирдим, бир қоп, икки хум арпага», -дебдилар. Шунда оналари: «Икки қоп арпага етадиган танга бериб ўша одамга тез олиб бориб беринг», - дебдилар. Хожа Шамсўша ки- шини топиб, экин экилган пайкалга олиб бориб- дилар. «Тақсир чарчаб ухлаб қолибман, туялар экинингизни пайҳон қилибди, бу ер сизники, зарар келтирган инсон сизга қанча ҳақ тўлаши керак», - дебдилар. Шунда «бир ярим қоп», - дебдилар. Хожа Шаме икки к,оп арпанинг пу- лини берибдилар. Ярим қопни пули туялар еган сомонни ҳаққи», - дебдилар. Соҳиби гуноҳин- гиздан кечдим, деган эканлар. Ҳали олти ёшла- ридан ўз айбларини яширмаганлар, бандасидан яширсам Аллоҳим кўриб турибдику, деган кўрқув доим ёдида бўлган ул азизни. Ҳаттоки бирор киши ул азизга озор берса, Хожа Шам сиддин индамай кетарканлар, озор берган бола бундан аччиқланиб: «Эй Шаме, нега мени озо- римга жавоб қайтармайсан», - деса, Хожа ҳали- гига: «Эй инсон, сени менга озор беришга ҳақинг борми, мен жавоб қайтармаганимга жаҳл қилиб, мендан сўрашга сенинг ҳадинг борми, ҳақинг бўлса, қанча, шу саволга жавоб бер», - дебди- лар. Кўпчилик олдида мулзам бўлиб узр сўраб- ди. Шогирдни устозга рухсати билан савол бе­ришга ҳақи бор, устоз илм берганда ёдида сақ- ламаган сабоғи учун шогирдга танбеҳ бериши- га ҳақи бор. Аммо, бирор тирик жонга - хоҳ чумоли бўлсин, хоҳ инсон, бўлар-бўлмасга озор беришга ёки камситишга ҳақи йўқ.

Хожа Шамсиддин Ҳазрат дер эканлар: «Ҳеч бир инсонни нуқсони ёки феълидан кулманг. Аллоҳ ибрат учун яратган бир новвойни нони доим тушаркан. Ҳазрат келиб, «Эй новвой бис- милоҳир раҳмонир роҳийм деб айтгин», - дер эканлар. Аммо новвой: «Ҳазрат айтаяпман, аҳвол шу», дерканлар. Шунда: «Эй новвой, иш бошидан сув иситишга, олов ёқишдан тортиб ун элаб хамир қориб ёпгунча бисмиллоҳ денг, бисмиллоҳнингҳар ҳарфида фаришта бор. Бис- миллоҳ деб айтилган нон тушмайди ва куймай- ди, барокатли бўлади», - дедилар.

Хожа Шамс Х,азрат мураббий инсонларни комиллик йўлида тарбия қилар эдилар. Бозор- да тарози осиқлик, ўнгтомони чапдан оғирроқ. Бунда ҳам ҳикмат бор эди. Намоий амалингни ўнг томонини оғирроқ қил, умрингни, савоб гу- ноҳингни саркитоб қил. Эй банда, тарози ҳақ - ҳисоб-китоб ҳақ дегани. Хожа Шамсиддин ҳар бир амал ва касб шариатга мувофиқ келса, қилишга рухсат берардилар. Агар, тандирчи бе- таҳорат тандир ясаса, ўша тандир сотилмасди, ёки бетаҳорат ош пиширса ошнинг таъми булмасди. Шу сабабли барча касбдагиларнинг уч қисми - Хожа Шаме шогирдлари эдилар. Те- гирмон, асосан, кашкаш ва ёвурчоқлар билан ун ўтказиларди. Бунда ҳам ўлчов, меъёр бор эди ва шу ўлчов билан ҳақ олинарди. Ҳазрат от, туя суғорсалар мешдаги сув ва меш ҳисоби- га ҳақ олар эдилар, олдин туялар, кейин отлар, кейин эшаклар суғориларди. Ортган сув меш билан ўлчаниб, сарф бўлган меш ҳисобида ҳақ тўлашардилар. Ҳазратдан бошқа ерда қудуқ бўлса ҳам, улар ўз чорвасини суғорар эдилар. Карвонни суғоришга ҳадлари етмасди. Қанча сув олсалар, қудуқ оғзигача тўлиб турар эди. Бу ҳазрат Хизрнинг каромати эди. Туялар чан- қоғи қониб манзилга тез етиб борар эдилар. Хожа Шаме сув билан туя суғоришдан завқ олар эдилар. Қудуқдан сув қайнаб тошиб чиқди, яъни отилиб чиққан сувдан мешни тўлдириб, Аллоҳнинг жонзодларини чанқоғини қондириш- дан хурсанд бўлар эдилар. Шом намозини ўқиб, таомланиб, хуфтонни ўқиб бўлгач, ул азиз туя ва чорвани чўлга ҳайдаб, уларни ўтлатиб ҳам зикрда, ҳам ибодат, ҳам ўтин терардилар, субҳи тонггача туя ва чорва қўй-кўзилар, салқинда ўтлаб семирарди.

Ҳазрат Хожа Шамс бу касбни меҳр билан адо этар эдилар. Занги ота таёғи билан ҳеч бир жон- зодни урмас эдилар. Чўлда янтоқ, ўт-ўлан кўп эди, найистон чўлларида ва Хўжа муборак ат- рофида қўй-қўзилар, туя-йилқи, чорва Қаш- қадарё бўйида ўтлаб, сувлардан ичиб, семириб, туя ва отларга харидорлар келиб, Ҳазрат айт- ган нархдан талашиб-тортишиб савдо қилишар эдилар. Савдодан топган пулларини эҳсон ва садақалар бериб, рўза ойида ҳайитда бутун элга улашар, хатм Қуръонлар қилиб, ҳажга кетув- чиларга от ва туялар эҳсон айлаб, Каъбатулло Шариф, Мадина Шариф аҳлига эҳсонлар юбо- риб, Каъбатуллонинг, масжид Мадрасаларнинг таъмирига пул ва маблағдан бериб юборарди- лар. Қай юртда илм талабида юр ган толиб бўлса, Ҳазратуларга ҳам эҳсонлар берардилар. Хожа- нинг бу хислатлари Ҳазратали карамуллаҳи важ- ҳу ва Муҳаммад Мустафо алайҳиссалом хислат- ларидан эди. Ул азизни Вафоий ва Фидоий де- ган шогирдлари, ихлосмандлари эди. Ҳазрат улни етим ҳолида, яъни гудак чоғидан тарбият айлаган здилар. Фидоий бир куни бир рубоий битдилар ва Хожа Шамс Ҳазратга ўқиб берди- лар. Мана ўшал байт:

Осмонда нур таратар Шамси илоҳий,

Ерда аниш акси Хожайи шамси.

Аҳли ҳолнинг ҳолидан хабардор,

Ҳоли холда эрур нурий шамси.

Ҳатто жонини фидо айлар си^ли илмга

осмонда шамси,

Илоҳий ерда эса Хожа Шамси.

Шамс бу - куёшдир. Шамс бу аҳли ҳолни ҳоли- дан хабардор, ҳол илмининг Шамсидир. Туғил- ганда ҳаттоки осмондаги шамс ҳам уялгандан ўзининг жамолини булутлар ортида ёширди, Шамсиддинни нури имонидан ер юзи баҳра- манд бўлди, дея рубоий битганларида «эй Фи- доий, сен мени эмас, Субҳони таолони мадҳ этиб рубоий битгин», - дебдилар. «Мени барча илмим ўзимники эмас, Яратган Ҳақникидир. Мен ер юзида бир заррачаман» - дебдилар. «Ўз умрим- ни Аллоҳга бахш айлаган бир бандаман», - деб­дилар.

Ҳазрат ўзларини хокисор тутиб устозлари- нинг чакмонларини кийиб қишу езда юрар эдилар. Бу чакмон соҳиблари Ҳазратдан ол- дин неча йиллар кийган, аммо езда қуёшдан, КрИшда совуқдан асрар эдилар. Ҳаттоки инс- жинсларнингхавфидан асрар эди. Илоҳий бир нурга тўлган бу ҳирқа чакмонда Ҳазрат Ясса- вий назарлари тушган (бу чакмон 17 асрда Абдулла Қушбегига бўлиб, Бухоройи Шариф- га олиб кетилган ва у кишининг авлодларига қолган. Бу Файзуллаев Ёқуб бобони айтганла- ридан. -А.Ч.)- Хожа Шаме деб ул азизни ата- дик. Хожа Шаме динни ислом қуёши, хаста дилларга, илм аҳлига нур сочувчи бир қуёш, аҳли ҳолни куёши, яъни уларга ўзларини иссиқ меҳрларини аямаган, ҳаттоки фарзандлари тарбиясида ҳам барчалари комилликка етган шахсларни вояга етказган бир инсон эканлик- лари ибратли ўрин қолдирди. Шогирди ва хал- қига, Фазлидан Ширкент, Насаф, Чимкента Шош, Араби Эрон, Туркиягача ул азизнинг таълимоти ўз даврининг мактабига асос сол- ганди, яъни таъмагирлик кишилар ҳақидан, мулкидан, хизматидан фойдаланишдан қай- таргандилар. Хожа Шаме ўз манфаати йўли- да яшамадилар, билган илм ва билимларини элга, халққа етказдилар. Ислом дини, аҳкоми хукмларини, дуоларини, ривоятини асос қилиб айта олган инсон бўлганлар. Маънавий ва ру- ҳий қувват бахшида айлаб сабок, берганлар. Хуллас, бу киши ҳақида қанча ёзсак оз. Шо- гирдларига сабоқ бериб, ечилмаган масалалар- ни бир зумда ечиб берганлар. Х,азрат туя, қўй, эчки сутидан беморларни даволаганлар. Та- боат илмининг олими бўлган бир инсонни бу- тун танаси яра-чақага тўлиб, ул азизни олди га келибди. Шунда: «Эй инсон, сен еган луқма ва ичган сув нопок бўлган, шу сабабли сен- дан, танангдан чиқиб кетганига шукр қил. Агар қонингда қолса, сенинг жисмингга зарар берарди. Иншоаллоҳ, бундан кейин ҳаром емаи, - дедилар.

Инсонга Аллоҳ севгани учун дард беради. Аммо, ҳаром ва макруҳ таомлардан пайдо бўлган қон инсоннинг қонига қўшилмай қуюқ ҳолда қолади, ажралиб туради. Ҳозирги табиб- лар қон олиш билан инсон қонини тозалайди. Табибга берган тангаси гуноҳига кафорат бўла- ди, деб айтдилар. Ҳалиги инсон гуноҳига тавба қилиб, тезда шифо топади.

Ҳазрат беморини сут ва қатиқ билан даво- лар эдилар ва шогирдларига ҳам табобат йўли билан даволаш усулини ўргатганлар. Луқмони Ҳакимни фарзандларига қолдирган сариқ си- гирлари бўлган. Фарзандлари илм китоб сўра- ганда «Сариқ сигирни тарбия қилинг ва даво- нинг барчаси шунда деганлар», - деб айтар экан- лар. Зардоб билан сут, қатиқ ва пишлоқ билан даволаш усулини ўргатиб, илм берганлар. Қўй, эчки сути зотилжам, сил ва дам қисма, ошқо- зон касалига малҳам бўлишини айтганлар. Чун- ки, баҳорда исмалоқ, баргизуб ва неча минг кўкат кўкариб чиқади. Қўй, эчкилар қўзила- ганда қўй сути, эчки сути шифо бўлиши, чўлда қолган киши учун ҳам озиқ, ҳам сувнингўрни- ни босган. Ҳазрат доим мешда сут ва туя айро- ни олиб юрганлар. Ҳавонинг иссиғида танага куч бериши ва иссикдан, ёзни гармсел шамо- лидан асраган. Айниқса, иссиқурганда зардоб- га чўмилтириб ва зардобга кириб ўлтиришга буюрар эдилар ва ҳўкиз терисига қатиқни ўраб қўйиб даволар эдилар ва янги уютилган чакки- ни ичишни буюрар эдилар.

Балғам моддаси кўпайган инсонларга қора анжирни асалари болига қўшиб истеъмол қилишни ва сут билан қайнатиб, бол билан ичишга буюрар эдилар. Ичи қотган инсонга сигир қаймоғи ва сариқ мойини ичишни бую­рар эдилар, шўр, аччиқдан парҳез сақлашни айтар эдилар. Ўпка шиши, бўйрак шамолла- шига қора қз^чқор думбасини тошда тоблаб, нафис кесиб ўпкага ёки буйракка боғлашни тавсия қилар эдилар. Шундан сўнг оғриқ қолиб шамоллаш тарқар эди.

Оёқ товони ёриғига қора кўчқор мойини боғ- ласа даво топишни айтар эдилар. Бош оғриғи бўлган кишини ёки асаб хасталигига чалинган- ларни қоронғи ва салқин, сокин жойда даво­лар эдилар, яъни сокинлик асабнинг дам оли- шига ёрдам берар ва асабни тинчлантириб, ух- латувчи гиёҳлар ва ширин ҳидли олма ва беҳи, анор шарбатлари билан даволар эдилар. Хожа Шамс табобат илмининг олимлари ар-Розий, Ибн

Синодан тиб илмига оид барча илмларни ўрган- ганлар.

Кўпинча беморларни даволашда очлик ва хилватда даволаш усули кенг қўлланилган. Ма- йиз мураббоси, оқ қанд шарбати бирла дармон- сиз кишилар шифо топганлар ва гиёҳларни қай- натиб ва хумга солиб унга чўмилган кишилар- ни танадаги оғриқ, санчиқлар тарк этган. Ҳаз- ратни табобат хонасида ҳамма қулайлик ва мос- лама, иссиқ ҳаммом ёки хилват хонада даво­лаш учун хужралар бўлган. Руҳий хасталар ҳуж- раси девори икки қават бўлган. Ўртада ҳаво бўлганлиги сабабли ёзда салқин, қишда иссиқ бўлган. Ҳаммаси ҳисоб- китоб қилиниб қурил- ган. Хоналарда кумуш ҳовузлар бўлиб зардоб ёки гиёхди сувлар солинган. Кумуш ҳовузчалар- да беморларни табиблар ювинтирган.

Қонни тозалашда Балх тутининг, оқ тутнинг шарбатидан фойдаланилган. Ҳар бир инсонни дардига қараб малҳам ва таомлар буюрилган. Сутли, мойли аталалар, мева шарбати, табиий гиёҳлар билан даволаганлар. Сироятли (яширин) хасталик ёки юқумли яралар бўлса, улар учун хос хоналар бўлган, даволангандан сўнгтўшак- лари мурч ва қалампирли сиркада ювилган Натижада шу билан микроб ва касалликларни бартараф қилганлар. Ҳар бир давр табиблари- нинг услуби, ўз даволаш илми бўлган.

Илик оғриганда илик мойида тайёрланган аталани йигирма бир кун ичса, илик қақшаши- га шифо бўлган. Хожа Шамсни Қуръон сураси билан дам солиб берган сувларидан ичган киши ич сиқиш, қизиш касалидан фориғ бўлганлар.

Хожа Шамсни табобати ўз усулида бўлган. Ку- муш кўзалардаги туя айрони ёки куй, эчки зар- доби билан бавосил ва заҳарланиш, кўнгил ай- ниши ва меда касаллигига даво бўлган. Аммо бу сирларни фақат ўзлари ва шогирдлари бил- ганлар. Авлиё, авлиё эмаски, ўз юртини обод этмаса, деб айтганлар.

ТАРИХДАН БИР САҲИФА

Мир Ҳайдар отанинг асли номи Амир Шам- сиддин Мир Ҳайдар Али Хожа Ҳайдар Хуросо- ний бўлиб, Шўрдарё бўйидаги Қайин шаҳрида (ҳижрий 1275, милодий 673 йилда) таваллуд топганлар. Таваллуд топишлари субҳи тонгда қавс ойида уч кун ёмғир ёққан кунга тўғри кел- ган. Уша йил барокатли келиб, ғалла мўл бўлган. Ўт-ўлан мўл бўлиб, туя, қўй, чорва эгиз туққан ва соҳибкаромат вали туфайли эл-юртга бара­ка ёғилган. Аввал Қайин шаҳрида таҳсил олган. Сўнг Маккада, ундан кейин эса Миср шаҳрида таҳсилни давом эттирганлар. 14 ёшда имом ма- қомини олганлар. Сўнгра Балх Амирига масла- ҳатчи бўлганлар. Хоразмда 30 ёшда, 31 ёшда Бухорода, 32 ёшда Касбида манзил топганлар Фиқҳ, ҳадис, Қуръон ва дин илми соҳиби, оли- ми бўлганлар.

Шодмони Ҳайдар Мир Ҳайдар Султоннинг фарзанди. Соҳиб кароматдан ривоят қилини- шича, Амир Темур Осетиянинг жанубидан до- вондан ўтмоқчи бўлган. Довондаги тошлар юмалаб, аскарлар жароҳат оладилар. Шунда бу довон кўчкисини ким тўхтата олади, дея хаво- тирга тушадилар. Шунда пирлари «Аллоҳнинг амри билан бу хавфни фақат Шодмони Мир Ҳайдар йўқотиши мумкин», - дейдилар. Шунда шайхлар «Ул азиз йўлдалар, етиб келадилар. Ул азизга илоҳий ишорат бўлган, сизни куттирмай етиб келадилар» - дейдилар. Улар айтганидай бўлди. Мир Ҳайдар ота Амир Темур ва унинг кўшинини бу хавфдан халос этди.

Соҳиб каромат вали ўша ерда бор-йўғи ўн хўжалик осетин халқига дини Исломни ўргат- ган. Ғиёсиддин Кичкина аслида Мир Ҳайдарий деган тахминлар баъзи тарихий манбаларда учрайди. Навоийнинг онаси ҳам Касбидан де­ган маълумотлар ҳам бор. Улуғбекнинг ўғли Аб­дулазиз бу табаррук инсонни пир деб тутган ва Хожа Шамсни зиёрат қилгани ҳақида, қабрла- рини зиёрат қилганлиги ҳақида «Зафарнома»- да ҳам битилган. Амир Темур Ирок, арабларини ўз пирларига тортиқ қилиб, ўзларини юртга амир қилганлар, яъни мусулмон юрти амири бўлган Мир Ҳайдар ота ўн икки дарвозали қалъ- анинг атрофини ҳандақ билан ўратган. Кейин- чалик бу ер савдо маркази бўлган.

Касби 2450 йиллик тарихга эга. Бу худудда Касбий денгизи атрофидан келиб қолган халқ яшаган. Касбий деб ном олган, бу ерда курғон бор. Бу қурғон ғиштлари 2450 йиллик тарихдан гувохдик беради. Шайбонийлар келиб шу юртда куним топган, бир муддат яшаган, масжид, ай- вонлар курган ва ардоқлаган. Мир Ҳайдар ота қабрига ёдгорлик қабр тоши куйган, шажара бит- ган. Мир Ҳайдар шажараси куйидагича:

Амир Ҳайдар ота

Амир Саййид Абдуллоҳ Ҳайдар

Мир Ҳусайин - Зуҳра

Мирдастори - Мир Ҳайдари

Мир Зоҳид - Мир Ҳайдари

Саййид Ажалхон Мирҳайдари

Шодмони Мир Ҳайдар

Оқила (Оқилабону) - Мир Ҳайдари

Саййид Мир Аббос

Мир Саййид Қутбиддин Ҳайдар

Мир Саййид Тожиддин Ҳайдар

Мир Саййид Абдул Хайр Мир Ҳайдари

Мир Саййид Мирзо Мир Ҳайдари

Мир Ҳайдар отанинг ёзган китоблари Истам- бул мадрасасида бўлган. Ҳикматлар ёзганлар, достонлари бўлган. Мусиқа асосида инсонлар руҳиятини даволаш ва руҳий қувват бағишлаш масалаларини баён қилганлар. Диний мусиқа, най, ғижжак ва илоҳий бир куйлар ила инсон- ни қалб ва руҳига, жисмига қувват бағишлаш, даволаш сирлари ҳақидаги маълумотлар жам- ланган китоб ҳам ёзганлар. Кийик ҳақида дос­тонлари бор. Унда сайёдлардан қочиб, ҳазрат- нинг туялари ичига келиб қўшилган кийик ҳақида ҳикоя қилинади. Бу китобларни вафот- ларидан сўнгра шогирдалари полвони АҳмадХо- размга олиб келганлар. Илоҳий куйни чалиш- ни, куй ноталарини битганлар. Мир Ҳайдар ота- ни оталари 11 ака-укадан бири шайх Жамолид- динни фарзандлари бўлган. Шайх Жамолиддин ўғиллари Мир Ҳайдар ота шогирдлари ҳазрат Қошғарий хитой бўлган. Турк уйғурларидан ул азиз Мир Ҳайдар отани шогирди ҳазрат Қош- ғарий мусиқашунос бўлган. Чанг мусиқа асбо- бида най ва ғижжакни уйғун ҳолда ҳазратни ёзган куйларини созга солганлар. Шайҳонтоҳур ҳазрат ҳам Мир Ҳайдар отанинг шогирдлари бўлган. Шамсиддин шайхни бир ўғиллари амир Камолиддин қабри кичик Дангар отада. Чироқ- чи туманида бир фарзандлари Саййид Муҳам- мад Абдуллоҳ ул азизни ўғли Ҳусайнни ўғилла- ри Абу Турпб Асқар Нақшабий Мир Ҳайдар ота­ни тариқати Яссавий давомчиси ҳисобланган. Сахийқалб каромат соҳиби бўлганлар. Яна бир шогирдлари Қиличота мироб бўлганлар. Ул азиз укаси Иброҳим ота, Қилич ота Бағдодий шо­гирдлари қабрлари Аваз чўлда. Ҳазратни яна бир шогирдлар Шайхим Коко. Асл исмлари но- маълум. Коко «ака» деган маънони беради. Эшо- ни ёдгор Мир Ҳайдар отани (Зуҳра ёки Зайнаб) қизларини фарзанди оталари Қарши амири бўламан деб ҳаракатда юрганда, шу ҳақида Са- марқанд подшоҳига хабар бердилар. Оналари, оталари жон сақлаш учун жар томонга - Хўжа- ҳайрон томон қочиб кетадилар. Кечаси бўлган- лиги сабабли фарзандлари жарга тушиб кета- ди. Бола бешик билан оқиб кетади. Натижада ота-оналари душман хавфидан бешикни олол- май қолади. Эшони ёдгор ҳали гўдак бўлади. Қўйнида эса, 99 авлод ёзилган насабнома бўла- ди. Бола сувда оқиб Айзовод қишлоғига бориб қолади ва болани бир кампир момо сувдан олиб чиқиб, уйга олиб борадилар. Калшир болани сут билан тўйғизадилар ва келинини боласи борли- ги учун унга бериб тарбия қиладилар. Болага

Эшони Ёдгорхўжа деб исм қўядилар. Шажара битикни Эшони Ёдгорхўжага вояга етгач бе- радилар. Эшони Ёдгорхўжа Қамаши қишло- ғида яшаб ўтганлар. Маматойиб Хоразмий, асли исмлари Муҳаммадтайиб шу кишига на- бира бўлганлар. Мир Ҳайдар ота мўғулларга қарши курашганларида ўнг оёқ бош бармок,- ларидан жудо бўлади. Мир Ҳайдар ота ўтир- ган жойларидан қаерда ислом динидагиларга қарши чиқса, ул азиз билиб турганлар. Улар- дан олдин Ғазотни ўз кишилари билан бостир- ганлар. Яъни халқни ҳимоя қилганлар. Ҳазрат бир вақтнинг ўзида саккиз мадрасада сабоқ берганлар, бу ҳам сир оламидан. Касбига кел- ган вақтларида бу юртда эроний греклар ҳукм сурган давр бўлган. Мир Ҳайдар отанинг бир амакилари Яккабоғда, бир амакилари кичик Лангарда дафн этилган. Шунингдек, бу қиш- лоқда Абу Тўроб Нақшабий ва Мир Ҳайдар ота­нинг Сайид Муҳаммад Абдулло амакиларини қабри ҳам шу ҳудудда.

Мир Ҳайдар отанинг асли имом Ҳусайин Ҳаз- рат Алини авлодидан. Баҳоуддин Нақшбанд, Саййид Амир кулол, Саййид Амир Барака ва Саййид Неъматулло - барчалари бир авлод ва- киллари бўлиб, яъни Ҳазрат Али авлодидан. Барчалари соҳиби каромат бўлганлар. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ўз замонаси Амири бўлган, ўз муҳрлари ва мақомлари бўлган. Помир ва Кав­каз халкдари ва Боғдод, Эрон, Турон, Туркия, Мадинаю Мунавварада, французларга ҳам Мир Ҳайдар ота машҳур. Яссавия тариқати, ке- йинчалик эса нақшбандия сулуки давомчисига қўшилиб кетган шайбонийлар ҳам ул азизни энг олий даражада ҳурмат қилган. Ҳазрат соҳиб каромат вали ва соҳиби илм бўлганлар, Ясса- вий ҳикматини ўқиган инсон Мир Ҳайдар ота- ни англаб етади. Чўлу биёбонлар кезиб ошиқ бўлиш, нодонлардан йироқ бўлиш, Аллоҳни ҳол зикрини айтмоқ, кеча-кундуз бедор бўлмоқ, сир оламидан сабоқ олмоқ, шариатдан маърифат- га етмок,, тариқатни эгалламоқ буларнинг бар часи Мир Ҳайдар ота сулукида акс этган. Мир Ҳайдар ота ҳар бир Ҳазрати Яссавия таълимо- тини ўзларида намоён этган. Амал қилганлар ва маъно ичидан маъно излаганлар, Яссавийдек чўлни макон тутганлар. Шогирдлари ҳам чўли биёбон, одам етмас тоғларда ҳаёт кечирганлар ва Яссавийни бу қолдириб кетган ҳикмати асо- сида элни тарбиялаганлар, чунки Яссавий ҳик- мати Қуръони каримга асосланган. Китобхон, Ҳазрат Мир Ҳайдарни мақомини Аҳмад Ясса­вий ҳикматидан изласин. Саҳарларда бедор бўлиб, Аллоҳни зикр қилинг, истиғфор айтинг, етим молидан, ҳаром дуқмадан ҳазар қилинг - бу сўзларнинг барча-барчаси ҳикматларда би- тилган. Нафсдан кечиш, илм талабида бўлиш кабилар ҳам ҳикматларда битилган. Хулоса шуки, Мир Ҳайдар отани сифатига етмоқучун олдин Яссавий ҳикматини ўқимоқ керак.

ҲАЗРАТ МИР ҲАЙДАР ОТА ҲАҚИДА

Ҳазратни Истамбул шаҳрида халк, ўзларига амир қилиб олиб борибдилар Ҳазратга сарой кўриб беришни ва бизни юртга одил подшоҳ бўлинг, деб илтимос қилибдилар. Ҳазрат бу юрт­га амир бўламану аммо мен кичик кулбада ту- риб яшайман ва Истамбулни бошқараман деб айтибдилар. Истамбулда яшаб илм толибига илм берибдилар. Ҳазрат Мир Ҳайдар отага Истам­булда шогирдлари ҳужра қуриб берадилар (Мир Ҳайдар масжиди қурилган ҳужра ўрнида). Ҳаз- рат йигирма икки ёшда Каъбатуллода имомлик вақтларида Ҳазрат кулбалари ўрнида масжид барпо бўлган. Яна ўша вақтда турк хонига ке- либ, «Сени ким бу юртга амир қилди», - деб сўра- ганида «Тангрини инояти ва халқнинг талаби бирла келдим», - дебдилар. Шунда ҳоқон «Агар тангрини инояти бўлса, мен ожизман унинг хук- мига қарши боришга», - деб айтибдилар ва Мир Ҳайдар отага қарата: «Истамбулни шу ҳужра- дан бошқарасанми?», - деб сўрабдилар. «Эй ҳоқон, бир вақт келиб бир Амир дунёга келади, бутун дунёни от устига миниб бошқаради. Мен- ку ердаман, у отустидан ҳукм қилади» -дебди­лар. Бу башоратлари билан Амир Темурнинг ту- ғилишларини башорат қилган, дейилади.

ОБИДХОН ҚИЗИ РИВОЯТИ

Ҳазрат Мир Ҳайдар ота сабабли чеченлар, қабардинлар, черкес турклари, месхети турк- лари, доғистонликлар ва Озарбайжон халқи ўз динига, эътиқодига мустаҳкам авлиё Мир Ҳай- дар ота туфайли фиқҳ, Қуръон ҳукмидан ва илмидан сабоқ олганлар. Исломни англаб етган- лар. Ҳазратни оддий саволига жавоб бериш мушкул. Ҳазрат шогирдларига буюрибдиларки, «Бир егулик олиб келинг менга. Хандон тозим- га, эшагимга ва хўрозимга егулик бўлсин, аммо бир нарса бўлсинки, топиб келинг», - дебдилар. Бирлари нон олиб келибди. Ҳазрат нон улуғ, эшакка берилмайди, дебдилар. Восифий шахе каттакон қовун кўтариб келибдилар. Ҳазрат суйиб ебдилар, пўчоғини эшакка, уруғ устида- ги тулпини хандон тозиларига, зфуғини хўрозга берибдилар. Восифийнингтопқирлигига қойил қо-либдилар.

ҲАЗРАТ САРДОБАЛАРИ ТАРИХИ

Сардобларни Қилич ота Боғдодий 706 йилда қуришни бошладилар, яъни Касбини сув билан таъминлаш учун мироблик соҳасининг буюк олими тавсиясига биноан, тўрт фасл учун сув билан таъминловчи сардобалар қурилди. Ва эл ҳамал сардобаси қурилишини ерни қазиб ва меъморий услубда пишиқ ғиштдан қуриш ол- дидан ер остида ҳўкиз териси тўшалиб, устида ганч билан ости ва устки қисми бир хилда ғишт терилади. Ҳисоб-китоб асосида эшик, дарвоза, зинапоялар билан тушиб, тоза ичимлик дарё суви бўлган сардобага ер остидан ўтилади. Та- зар, яъни сув йўли тўрт томони ёпиқ ҳолда, ер остидан эса Қашқадарёнинг бир ирмоғи Қама- ши орқали эса кўҳна Фазлига ўтган сой бўлган. Қилич ота шу ўзаннинг бошида, ҳозирги Қилич ота тепалигида яшаб, сув билан Касби сардоба- ларини тўлдирганлар ва турт сардоба тўрт бурж билан аталган: ҳамал буржи, саратон буржи, мезон буржи ва жадий буржи. Ўн икки ой тўрт фаслда халқ сув билан таъминланган ва аник, режа асосида бўлган иншоот, яъни ҳарбий ҳолатда ҳам шаҳарни бир йил сув билан таъ- минлаган. Суви тиниқ ва тоза бўлиб, сардобага атрофдан ифлос сув қўшилмаган. Пухта ва мус- тах^ам бу ишда дарвеш ва қаландар, қўйинг- ки, халқ хизмат қилган. Саййид Муҳаммад Аб- дуллоҳ маблағ билан таъминлаган ва битказил- ган иншоот дарё суви кўтарилган вақтда, яъни баҳорда тўлдирилган ва сув тўрт фасл учун етиб ортган (Ҳозирда ҳамал сардоба ва мезон бур­жи сардоба бутун ҳолда. Мезон сардоба очиқ ҳолда остки қисми сақланган, яъни бир кичик сардоба Ҳазрат Мир Ҳайдар отани аҳли хона- донида, ҳовли ичида кичик сардоба ҳозир ҳам бор).

Касби гўё Миср шаҳридек гўзал бўлган, шу сабабли шаҳари Миср деб аталади, деган риво- ят ҳам бор. XIV асрда сайёҳ Клавихо Касбига келиб қолади ва гўё у адашиб Миср шаҳрига келиб қолгандек тасаввурга эга бўлади ва ўзини Мовароуннаҳрда эмас, Мисрда юргандек ҳис қилади. Чунки бу юртда ҳар юртдан турли мил- лат кишилари билан ҳам суҳбатда бўладилар.

Французлар келганда тўрт сардоба ва бозор масжид, мадрасалар ва катта кўрғон чизилган эди. Мустақилликнинг илк йилларидатарихшу- нослар Клавихо ёзиб қолдирган тарихий мас- канларни излаб келгандилар. Гонсалес де Кла- вихони бу юртга 1404 йилларда келгани ва ша- ҳарни таърифлаб меҳмондўстлигини ва уни из зат к,илиб бир неча кун меҳмон бўлганини ёзади. Ривоятларда Мир Ҳайдар ота Бухорога вал Фаз- ли ва Ширкент халқи сабабли келганлари ҳақида ҳам ривоятлар юради. Халқ ўша замонда бу улуғ инсонни динни қувватлаш учун Аллоҳнинг ўзи бу юртга туҳфа қилди. Варна у кишини пири комил деб, нажоткор вали деб, тан олган- лар. Амир Темур пир деб эъзолаган шахе Сай- йидлар хонадони соҳиби соҳиб каромат валини илми ҳикматидан баҳра олган, дуолари ижобат бўлган улуғ инсондирлар. Ул азиз даражасига етмоқ, сирларидан огоҳ бўлмок, мушкулдир Чунки Аллоҳ таоло ул азизни муқаддас қилган. Ҳазрат хокисор инсон бўлиб, мушкул масала ҳал бўлсин ёки даф бўлсин деб, инсонлар мушку- лини осон айлашга кўмак берганлар. Қудуқла- ри кўп бўлган. Илк карвон йўлини очиб берган шахе мингдан зиёд қудук, бўлган. Бу қудуқлар ҳозиргача сақланган. Сардобаларга сув дарё орқали ўтган. Қамаши қишлоқ сардобаси, янги Фазли сардобаси, Сариқ қишлоғидаги сардоба, Майманоқ сардобаси, хўжа Муборак қишлок, сардобаси бўлар эди. Уларнинг ҳаммаси Буюк Ипак йўли устида бўлган. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ва бошқа давр вакиллари қурган кудуқ ва иморатларни Мир Ҳайдар отанинг номидан қур- ганлар деб ривоят қилишади кексалар.

Бир сўз билан айтганда, Қашқадарё тарихий маскан. Бунга тарихий тепаликлар ҳам гувоҳ- лик бера олади. Бу тепаликлар 2500 йил олдин мазкур худудда ҳаёт гуллаб яшнаганидан дало- лат беради. Касби қўрғони ҳам қадимий шаҳар бўлган. Шунингдек, бу жой савдо маркази бўлган деб ҳам айтилади. Чорва моллари учун алоҳида-алоҳида жойлар бўлган. Бу юртда тур- кийлар, хитойликлар, тожиклар, эрони халқлар, туркманлар яшашган. Асосан, чорва, деҳқон- чилик билан шуғулланишган. Хитой, Қошғар, Хитой улуси яшаган. Касбида Тайлоқ тепа уч минг йиллик қадимий қабристон бор. Бир пайт- лар Тойлоқ тепадан баҳайбат бош суяги чик,- қан. Бу суяк инсон бош суягидан уч баробар йирик бўлганлигига қурилиш ишчилари гувоҳ бўлган. Хитой кенти бошлиқ қадимий қишлоқ халқи эса хитой бўлган. Шайбонийхон даврида турклашган бу юртда қозоқлар ҳам бор ва тур- ли миллат авлод барчасининг ўз тарихи бор. Араблар етти уруғ - Женов Араби, Қамаши Араблари, Калак Араби, Қарши Арабхона, Ко­сой Арабхона, Пўлати Араби, Чўғдума Арабла­ри, буларнинг барчаси Султон Мир Ҳайдар ота- нинг авлодлари. Араблар Мир Ҳайдар отага их- лос қилиб хизмат қилган инсонлардир.

1989 йиллар Мир Ҳайдар ота обидасини таъ- мирловчи ишчининг айтишича, қўрғон остида йўлак бўлган. Тепасида арча ёғочидан ёпилган йўлак бўлган. Бу йўлакка темир панжара қўйиб, ёпиб ташлаган эканлар.

Қўрғоннингтепаси қабрисгон бўлган. Қурғон- нинг мис ва темирдан дарвозаси бўлган.Чин- гизхонга бўйсунмаган халқ ер остида ғойиб бўлган деган ривоят юради халқ орасида. Яна бир ривоятга кўра, қўрғон остида олтин ва ку- муш тобутларда дафн қилинган инсонлар жа- сади ҳам бор дейилади. Инсонлар бу қўрғон ос- тида аждар бор деб ривоят қиладилар. Гўёки у курғонни қўриқларкан. Бир булдозерчи тепа- ликни текислаб боғқилиниб, анор экмоқчи бўла- ди. Аммо унинг аҳволи оғирлашиб, тез орада жон беради, дейишади. Бундан кўринадики, қўрғонда қандайдир тилсим яширинган. Касби туманида тарихий жойларнинг кўплари вайрон бўлиб кетганди. Мустақиллик ва юртбошимиз- нинг ташаббуси билан бу жойлар қайтадан обод бўлмоқда.

Саййидлар ватани кўҳна Касбида хўжалар я шатан, кейинчалик турди юртлардан илм и ста б келиб, шу юртни ватан тутганлар. Ҳозир Касби­да яшовчи тожик миллатига мансуб аҳоли Мир Ҳайдар отанинг мужовирлари ва хизматчилари- дир.

МИР ҲАЙДАР ОТА РАБОТИ МИР ҲАЙДАРИЙ БОҒИ ҲАҚИДА

Хожа Шаме Мир Ҳайдар отанинг боғи, равот айвонлари бўлган. Шу боис бу жой Равот деб аталади. Асли Равотнинг ёнида яшаган Мир Ҳайдар ота кабобларни, қўй гўштини ўз мойи- да димлаб пиширганлар. Латиф таом бўлган гўшт ўз мойида қоврилгач, зировар, туз сув со- либ қозон сарпўшт ёпилган, таом тез орада пишгач, лаган-лаган сузиб элга тарқатилган. Уч қўй эти бир қозонда пишган. Мадрасада эса тез- тез атала пиширилган. Қўй думбасида ун қову- рилган ва унга сут солиб пиширилган. Толиблар бу овқатдан ичгач неча кунгача оч қолмаган.

' Балх тутлари соясида чойхоналар, карвонсарой- да ҳам намозхонлар учун масжид бўлган. Шу .сабабли етти масжид бўлганлиги ҳақида Абу Ту- роб Асқар Нақшабий бир ҳикоятда айтиб ўтган- лар. Бу жой маъмур ва осойишта, тартибли эди. Барча аҳли художўй эди. Муҳаррам ва Сафар дарвозаси ўртасида масжид, карвонсарой ва чойхона бор эди. Жамоат бирла намоз ўқишга қулай эрди. Бозорида тартиб ўрнатилиб, халқ фаровон яшарди, оддий ҳаммол ҳам беш, ўн танга олар эди. Барчаси намозхон, художўй эди. Барча толиби илм эди, киши ҳақигахиёнат қил- мас эди. Агар бир буюм тушиб қолса, соҳиби келгунча дўконда омонат турар, ҳаттоки бир игна ёки бигиз тушиб қолса, топган киши омо­нат дўконига топширар эдилар. Ери барокатли эди Шаҳар гўзал ва Ҳазрат бу юртга эккан Балх тутлари соясида эл ва қушлар салқинларди. Шаҳар ташқарисида ҳандақлар ва чуқур атро- фида жангал ўсиб ётар, душман ҳужум қилса, ўн икки дарвоза ёпилар, дарвозалар ёғочга те­мир билан бирлаштириб ясалган эди. Душман ҳужумига бардошли эди. Дарвоза тепасида соқ- чи ва камончилар учун миноралар бор эди. Амир Хусайн қаъла сардори ва бош миршаббо- ши эдилар. Амир Ҳу^сайн Мир Ҳайдар отанинг ўғиллари эди. Юз киши мудофаага миршаб эди. Соҳибкаромат валини ва элни ҳимоя қилар эди­лар. Ва ҳаёт осойишта эди. Халқ фаровон ва тўк, яшар, барча шод эди. Халқ орасидаги ри- воятларга кўра, Ҳазратни туяларининг сони ҳеч камаймас экан. Хитой кенти, араблари Ҳазрат- га от ва туялар ҳадя этардилар. Баҳорда қўй-

қўзилар, эчки-улоқларнинг маъраши ва бутун чўлда баҳор ифори Ҳазратнинг руҳини кўта- рарди. Ҳазратни хандон тозилари билан ва меҳ- тар туяларини, гоҳида эшакларини миниб чўлга равона бўлар, чўлда ёмғир ёғса туялар бўгалоғи чодир остига келарди. Исмалоқ, жағжағ, қоқи, пидана (ялпиз) мўл бўлиб, Ҳазрат териб олиб келар ва бу чўл неъматини шифобахш эканини билиб, кўк сомса, чучвара қилиб берардилар. Ҳар фаслнинг ўз гашти бор. Қовун пишиғида қорақурт, қовун қоқи, ҳалвоси билан оналари- миз банд бўлар эдилар. Тут пишиғида тут шин- ни тайёрлаб кўзаларга солиниб, оғзига чўпдан тиқин қилиб ёпиб ташлашган. Тутнинг меваси қуш ва инсонга, чумолиларга етиб ортарди. Ҳазратнинг мақсади тижорат ила ўз юртининг довруғини ўзга юртларга тарқатишдан иборат эди. Ёмғир ёққанда ариқлар тўлиб, хумлар сув билан тўларди. Хумдан сизиб чиққан сувдан ниҳоллар сув ичарди. Улар ҳамиша жаннатма- кон юртда яшашларидан шукроналар айтар эдилар. Ҳазратни боғлари катта майдонда эди. Ҳазрат ҳар бир дарахт остида игнадек тешик қолдирар ва ундан дарахтлар ёмғир сувлари орқали сув ичар эди.

Айниқса, тутмайиз ва ҳалвоси, Касбининг янток; шакарларини савдоси ҳеч касодга учра- маган. Саҳар чоғи янтоқни ўткир ўроқ билан ўриб, янтоқнинг шакарини қоқиб олишган, янтоқ шакарларидан бўлган нишолда, калла қанд, новвотни эл яхши кўриб оларди. Асала- рилар исфан чўлидаги янтоқдан бол олишар эди. Ва у шифобахшлиги билан элда машҳур эди. Туя айрони, қўй сути ҳам машҳур эди.

Ҳазрат инсонлар ҳаётини чақмоқ умридек тез ўтишини ва ҳар бир ишни ўз вақтида - намоз- ни ҳам ўз вақтида ўқишни буюрганлар. Умрни ҳар бир дақиқасини ҳам беҳуда ўтказмасликни уқтирар эдилар. Ҳазратдан сўрабдилар: «Инсон - нинг умри қанча?» Ҳазрат: «Азонли намоздан, азонсиз намоэгача», дебдилар. Бу дегани - азон­ли намоз танги намоз. Азонсиз эса жаноза на- мози. Икки намоз ораси бир зумгина вақтдан иборат, холос. Ҳазрат доимо дунёвий ва диний илм олинг, деб айтганлар. Бу икки илм орқали инсон камолот, комиликка етади, дердилар. Толиби ҳақ талаб даражасига етишини талаб қилганлар. Аллоҳни зикрида, неъмати шукри- да бўлмоқлик инсонга олий бир фазилат соҳи- бининг ҳаётидан нишонадир. Ҳазрат хоҳ йўлда, хоҳ чўлда бўлсинлар, хоҳ меҳнатда бўлсинлар, Алдоҳ зикрида ва ибодатидан асло чекинмаган- лар. Ҳазрат бир ҳовуч қумни олиб шогирдла- рига кўрсатиб, «Мана бу қум зарраларини дунё, деб тасаввур қилинг. Мен ҳозир уларни сочиб юбораман, улар тупроққа қоришиб кетади. Аммо илмни сочиб юборсам, уни ҳеч ким хор қилмайди, яъни йиғиб одиб шогирдларига ўрга- тади. Асрдан-асрга етиб боради. Эй азиздарим, илм олинг, илмингиз олдида мол-дунё бир сариқ чақа. Илмингиз икки дунёда асқотади ва сиз- ни бахтга етказади. Илмли одам бахтлидир, илмсиз инсон бадбахтдир. Дунё тарозининг чап палласидаги оғир тош кабидир, илм эса ўнгто- монида жаннат мевасидир, сиз қайсини тан- лардингиз дейман», - дебдилар. Шогирдлари «ўнг томонидаги илмларингизни», - дедилар. Ҳазратуларга раҳмат айтдилар. Ҳазратҳар бир шогирдидан мука мм ал илм олишни, мол-дунё- ни нафақаю рўзғорга кифоя қилгандек бўли- шини уқтирар эдилар. Аммо илм олишларини талаб қилиб, қанча олсалар ҳам кам дердилар. Ҳазрат учун дунё бир ҳовуч кум билан баробар эди.

Ҳазрат кунлардан бир кун бир шогирдлари- нинг илмини синамоқ учун кабутарлари орқа- ли бир қоғоз парчасига шамол ва будут ораси- да яшинни акс этириб чизиб юборадилар ва бунинг маъносини сўрайдилар. Кабутар нома- ни шогирдига етказади. Шогирд номани олгач, тезда Ҳазратнинг ҳузурига етиб борибдилар. Ҳазрат шогирдини зеҳнига қойил қолибдилар ва бирга суҳбат айлабдилар. Ҳазрат бир куни бир шогирдларига кабутарлари билан нома юбо- рибдилар. Номада боғ ичида қўй-қўзилар ерга мевалар сочилиб ётгани тасвирланган эди. Шо- гирди номани олгач, тезда боққа борибди. Боғ ичида олмалар тушиб ётибди. Нарирокда эса бир кишини олмани қуйига тўғраб бериб тур- ган ҳолда кўриб қолибдилар. Шунда чўпон боғ соҳибини кўриб узр сўраб, қўйларини олиб ке- тибди. Шогирд шундан сўнг кабутарлари орқа- ли жавоб юборибдилар. Номада қўтон ичида олмаларни бир жойда хирмон қилиб қўйган ҳолатни чизиб юборибдилар. Ҳазрат номани олгач, шогирди хақларига дуо қилибдилар.

Бир шогирдлари уйида эканлар, Ўш довони- дан Андижондаги биродарини кўргани йўлга ҳозирлик кўриб турганида, хонақо ичига кабу- тар келиб кўнибди. Дарвешлар қараса, Ҳазрат- дан бир нома, булутнинг акси ва қоп-қора бу- лутдан томчилар томган ва пастда сой суви ҳад- дан зиёд кўплиги акс эттирилган. Шунда шо- гирдлари кучли жала селга айланишидан Ҳаз- рат уни огоҳлантирганликларини англаб етган эканлар. Шогирджавоб юборибдилар, унда ғор ичида шам ва олов акси тасвирланибди. Яъни бу уйда ўтираман, деган маънони англатар экан. Ҳазрат шогирдларининг зеҳнига, илмига тасан- нолар айтиб, дуо қилибдилар. Кейин Ўш дово- нида кучли ёмғир ёғиб, сой тўлиб-тошганининг хабари келибди Ҳазрат бўладиган ҳодисани ол- диндан била олганлар ва огоҳлантира олганлар. Ҳазрат шогирдларини нафс учун тамагирлик- дан қайтарганлар. Бир шогирдлари нафс бало- сига йўлиқибди. У таомни кўп еркан, кўп ух- ларкан. Ҳазрат бир шогирдларини унинг ёнига юборибдилар, яъни бир эгри таёқ бериб бора солиб таёқ билан уриб, сўнгра бу Ҳазратнинг совғаси деб бериб қайтгин, дебдилар. Ҳалиги дарвеш бора солиб олимни калтак билан ясаб- ди. Чарчаб ҳолдан тойгач, олим кишига мана бу Ҳазратимнинг ҳадяси, дебдилар. Олим жим сукутга кетибди ва айбини тан олибди. Эгри ҳас- сани олиб қолибди. Олим бир неча кундан сўнгра секин ҳассани қўлига олиб қарасалар, унинг тўғри бўлиб қолганини кўрадилар. Ҳаз- рат мени шу ҳассадек тўғри бўл, деган экан- ларда, элга илм, зиё, маърифатдан сабоқ бериб- дилар. Ҳазрат ғаллани жамланг, ўтинни кўпроқ йиғинг, қушларнинг ғамини енг, қиш қаттиқ

А

%

Султон Мир Ҳайдар қабри

Шайбонийхон давридаги қабртош

Амир Темур давридаги қабртош

Шажара қабртошлари

Султон Мир Ҳайдар мақбараси

Саййид Шамсиддин кабри

С'аййид Шамсиддин авлодларининг қабртошлари

Султон Мир Ҳайдар масжиди

Азон айтиладиган мезана

Султон Мир Ҳайдар дарвозаси

келади, деб огоҳлантирганлар. Ҳазрат шогирд- ларини қаттиқ назорат қидар эканлар ва дунё, мол-мулкка бўлган нафсга эрк бермай, ғарибо- на яшаб, кибрдан ва шуҳратпарастликдан қай- тарганлар. Доимо эл билан бирга будганлар. Элга хизмат қилганлар.

Ҳазрат Кўҳий, яъни Бадахшонийга нома юбо- рибдилар. Яъни, қалин қор ичида қушнинг муз- лаб қолганини ва ўтини ҳаддан кўп бир жойда йиғилган ҳолатини, уй томлари қор остидан аранг кўриниб турганини чизиб юборибдилар. Шогирди номани олиб, Ҳазратга олов ёнида ғалла ва ўтинни жамлаб қўйган ҳолдаги ҳолини чизиб қушларни болахонадаги ҳолатини чизиб юборибдилар. Ҳазрат номага жавоб олгач, хо- тиржам бўлибдилар, масалани тушунган шогирд- нингҳақига дуо айлабдилар.

Яна бир куни Ҳазрат Хатлонийга нома юбо­рибдилар. Номада тобут ва қабристон чизил- ган экан. Ҳазратнинг номасини олгач, Хатло- ний бутун оиласи билан хайрлашиб, рози-ризо- лик тилашиб, элга бир ўғлини имом қилиб, Кас- бига жўнабдилар. Ўғилари Шайх Масъуд Хат- лоний номани топиб олгач, англаб етибдилар- ки, оталарининг вақт-соати етган. Орадан ўн тўрт кун ўтиб, сабр-бардош тўнини кийдилар. Касбидан учиб келган кабутар номани олиб ке- либди. Номада куёшнингтик келган вақтидаги акси бор, демак, кун тик бўлганда халқни йи- ғиб Хатлоний руҳига жаноза ўқитиб юбориш керак эканини англаб етибдилар.

ҲАЗРАТ СУЛТОН МИР ҲАЙДАР МЕЪМОРИЙ

ЁДГОРЛИГИ

Ҳазрат Султон Мир Ҳайдар тарихий меъмо- рий ёдгорликлари ансамбли ХТ-ХУ1 асрларда барпо қилинган. Мазкур ёдгорликнинг умумий майдони атрофидаги қабристонлар билан бир- га 166,4 гектардан иборат. Унинг ёнидаги те- палик эса «Касби қўрғони» деб аталиб, 2,8 гек- тарни ташкил қилади. Бу ансамбль, атрофида ҳазрати Султон Мир Ҳайдар мақбараси, уч гум- базли мавзолей, чиллахона, Саид Мир Мўмин Самарқандий қабри, айвон, минора, қишки ва ёзги масжидлар, ҳайит намозлари ўқиладиган «намозгоҳ» тарихий ёдгорлиги, иккита ёпиқ ва битта очиқ сардобалар мавжуд.

Бу ердаги ер остидан топилган сардоба к,ора- хонийлар даврига мансуб бўлиб, УП-1Х асрлар­да қурилган. Ер устида сақланиб келинган сар­доба эса темурийлар даврида барпо этилган. Ҳар иккала сардоба маҳаллий аҳоли билан бир қаторда Касбига ташриф буюрган меҳмонлар- ни тоза ичимлик суви билан таъминлашда му- ҳим манба бўлиб хизмат қилган.

Ёдгорлик эрамиздан олдинги VI VII асрлар­да Суғдиёна давлати даврида пайдо бўлган. Касби (унинг асл маъноси «косиб«, «хунарманд» демакдир) шаҳрида қурилган. Шаҳар ҳудуди- дан Буюк ипак йўли ўтган. Шунинг учун бу шаҳар шаҳри Миср деб аталган. Бу ерда илм- фан билан биргаликда миллий ҳунармандчилик ҳам ривожланган. 1491 йилда Султон Мир Хай­дар қабрларига қўйилган илоҳий тошда қуйи- даги оят ва шажара бор: «Шаҳид аллоҳу аннаху ла илаҳа илла ҳувал маликату ва улул илъми к,оиман бил қист. Ла илаҳа илла ҳувал азизул- ҳаким».

Таржимаси: Аллоҳ адолат ила туриб, албат- та, ундан ўзга илоҳ йўқлигига шоҳидлик берди. Ундан ўзга илоҳ Ул азиз ва ҳаким зотдир (Оли имрон сураси, 18-оят).

Сурадан кейин бу зотнинг таърифлари ай- тилган. «Бу қабр улуғ, фахрли имом, шайх, Ал лоҳга ибодат қилувчи, ваъз мулкининг султо- ни, нозик илмларни ечувчи, ҳақиқат илмини айтувчи, нотиқ, улуғ зот, фиқҳ илмининг оли- ми, инсонларни ҳидоятга бошловчи, ўта тақво- дор, аҳли сунна вал жамоа имомларидан, дунё- га машҳур олим, шайхлар кутби, авлиёлар фах- ри, улуғ ҳожи, ер юзидаги энг саодатманд ин- сонлардан бирига мансуб. Пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг қизлари Биби Фотима ва куёвлари Ҳазрат Али (р.а.) авлодидан бўлган Султон Мир Ҳайдарнинг шажаралари куйидагича:

Амир Шамсиддин Ҳайдар амирул кабирул карим ибн Жамолиддин ибн Шамсиддин амир ул-кабир Ҳайдар ал-Ҳусайин Насафий ибн амир Аҳмад ибн Саид ибн амир Ҳусайин ибн амир Абдуллох, ибн амир Жаъфар ибн Иброҳим Мур- тазо ибн амир Мусо ал-Қозим ибн амир имом Жаъфар Содик, ибн Имом Боқир Имом Зайнул Обид Имом Хусайн Ҳазрати Али Муртазо рази- аллоҳу таоло (рамазон ойи, сана 766 ҳижрий, 1366 милодий.)

Ҳазрат Султон Мир Ҳайдарнинг «Соҳиби ка- ромат», деб аталганлигида рамзий маъно бор.

Негаки бу аллома содир бўлиши керак бўлган воқеаларни олдиндан башорат қилиш хислати- га эга булган. Гарчанд бу Султон ҳак,ида тари- хий манбаларда кўпгина битиклар қолмаган бўлса-да, Маҳмуд Торобийнинг асарларида Сул­тон Мир Ҳайдар ҳақида маълумотлар мавжуд- лигини олимларимиз, алломаларимиз таъкид- лашган.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА ҲАҚИДА

РИВОЯТЛАР

Султон Мир Ҳайдар ота ҳаёти билан боғлиқ кўплаб ривоятлар мавжуд бўлиб, бу ривоятлар халқ орасидаҳозиргача сақланиб қолган. Жум- ладан, касбиликлар шу масканда истиқомат қилиб, камтарона ҳаёт кечиришган. Улар бу улуғ авлиё ҳаёти билан боғлиқ воқиётларни ҳақиқат деб биладилар.

Қовун ривояти

Занги отанинг шогирдлари Қовунчига бориб- дилар. Қиш, қор қалин ёққан. Муридлари, яъни шогирдлари Ҳасан ота, Узун ота ва Шамс ота- лар «Ҳазрат, қорнимиз оч», - дедилар. Шунда Зангиота «Қовун бор», - дебдилар. Муридлари: «қаерда устоз», - деб сўрабдилар. «Ҳовли бур- чагига бориб, қорнингтагини кўринглар», - деб­дилар. Бориб қарасалар, катта қовун қор ости- да, пояси кўм-кўк кўкариб турган экан. Улар "бир қовун билан тўямизми, яна борми?» - деб­дилар. Зангиота: «Қорнинг тагида кўп», - деб­дилар. Қорни очиб қарасалар, қовун кўп экан.

Бир қопга солибдилар. Аранг судраб келибди- лар. Қовунни ебдилар. Ширин экан. Аммо, ке- йингилари бемаза чиқибди. Шогирдлар, «н-ега буниси ширину қолгани бемаза», - дебдилар. Шунда Занги ота: «Ширини тер тўкиб меҳнат қилинган, шу сабабли ширин. Қолгани эса меҳ- натсиз бўлганлиги сабабли бемаза. Тер тўкиб меҳнат қилсангиз ширин бўлади», - дебдилар. Кейинги сафар шогирдларига баҳорда бир ҳовучдан уруғ бериб, қуруқ ерга эктирибдилар ва мола қилинг, дебдилар. Улар мола қилгунча шамол уруғларни олиб ҳар томонга сочибди. Бутун майдонда қовун кукариб, номи Қовунчи бўлиб қолибди. Занги ота Қовунчидаи ҳозирги ерга кўчиб борган эканлар, яъни мақбаралари ўрнига. Занги отанинг берган қовун уруғидан Касбида Мир Ҳайдар ота экканлар. Оғирлиги 15 кг гача бўлган. Шираси тилни ёрган экан.

Ривоят замирида яширинган ҳак,нқат

Сардоба қурилишини Амир Саййид Абдулло ибни Амир Шамсиддин Султон Мир Ҳайдарнинг тўнғичи бошлаб берганлар. Ўғиллари, амакила- ри билан биргаликда битказган. Қилич ота лойиҳа чизганлар. Султон Мир Ҳайдар тасдик,- лаганлар. Султон Мир Ҳайдардаги хислатни Аллоҳ берган. Шу хислат соҳиби бўлиши, яъни туғилмай тарбия топиши Султон Мир Ҳайдар- нинг азалда тақдирига битилган. Ҳазратни олти ёшлик давридаги ҳозиржавоблиги кўп олимлар- нинг ғашига тегарди. Тўққиз ёшда Каъбатулло- га кетадилар. Сўнгра таҳсил олиб, имомлик ма- қомига етадилар. Ҳазрат буюк мақомга етган- лар. У зотни чўлдан ҳам ердан сув чиқариб ту- яларни суғориши, чўлдаги ҳайвонлар ҳам баҳ- ра топиши, сувдан ичиши ҳазратнинг Аллоҳ та- оло яратган набототларни, ҳайвонотларни ва махлуқотларини севганидан дарак беради. Ушбу битиклар Қамар Ғавсиддинхон ўғли суҳ- батидан ёзилди.

Мнр Ҳандар ота чашмадари

Ривоят қилурларки, Султон Мир Ҳайдар ота- нинг муборак чашмалари Миришкор қишлоғи- нинг Чуқуркўл деган мавзесида бўлган. Ҳозир- гача чашманинг ўрни бор. 1968 йилгача беш қишлоқ аҳолиси шу чашмадан сув ичган. Чаш­ма кейинчалик кўмилиб кетган, ундан қайтиб сув чиқмаган. Мир Ҳайдар ота авлодлари ри­воят қилурларким, соҳибкаромат Мир Ҳайдар ота бир тутни қудуқ ичида экдилар. Қудуқ ичи- дан тут кўкариб чиқди. Тут остида эса чашма пайдо бўлди. Чашма суви ҳеч қаерга оқиб чик,- маган, бир хил ҳолатда турган. Бир кўза сув олсалар ҳам камаймаган. Ўз ўрнида қайнаб чи- ҳиб, бир ҳолда турган. Мир Ҳайдар ота яна бир тут экдилар. Тут дарахти салкам етти аср лай- лакларга ин бўлди. Чашма яқинида масжид ҳам бўлган. Собиқ шўро даврида масжид деворини бузмоқчи бўлишган. Булдозер мотори эриб тўхтаб қолган, эгаси ишни ташлаб кетган. Ке- йин бир рус булдозерчини топиб келиб, масжид- ни бузишган, тутни ҳам кесиб ташлашган. На- тижада у ерда Мир Ҳайдар отанинг кудуқлари қолган, ҳозирда у сақланган. Ўн беш метрли қудуқ суви бир пайтлар тошиб чиқиб, ариқлар- дан оққан Бу ерда яна ерқудуқ бўлган, унинг қачон пайдо бўлгани номаълум. Азиз авлиёнинг макони ҳар доим халқ билан гавжум бўлган. Инсонлар бу ерга келиб, зиёрат қилиб хайр-эҳсон қилган. Тутнинг баландлиги ўн метрдан зиёд бўлиб, танасига икки кишининг қулочи етма- ган. Авлиёлар руҳига Қуръон ўк,итганлар.

Чашма ва масжиддан йигирма метр оралиқ жойда қудук, бўлиб, унинг атрофи ғиштдан те- рилган. Масжиддан бир ярим километр узок,- ликда Шайх Ҳайдар отанинг қабристони бор. Бу маконни обод қилишга келган қишлок, одам- лари кўзига оппоқ кийимли бир нуроний бир неча марта кўринган. Ушбу маълумот Ҳазрат Муҳаммад Шариф Ҳисорийга тааллуқли. Му- ҳаммад Шариф Ҳисорда туғилиб, олти ёшлари- да Ҳисордан Арабистонга бориб, Каъбатулло ва Мадинада таълим оладилар. Йигирма тўққиз ёшларида Ҳисорга келадилар.

Ҳазрат Муҳаммад Шариф Ҳисорий камтарин инсон бўлганлар. Етук олим уламо шахс бўлиб, мусулмон юртида танилган. Ҳисорийни Ўрта Осиё мусулмонлар идорасига раисликка чак,ир- ганлар. Ул Азиз рад этганлар. 1960 йилларда мир Араб мадрасасига таклиф қилганлар, аммо улар рад қилганлар. Неча-неча мадрасаларни рад этганлар. Ул зот камтарин устоз бўлганлар. Кофирниҳол бўйида Кофир қалъада яшаб ўтганлар.

САЙЙИД МУҲАММАД ТАЙИБХОН

Ҳаким Хоразмий Мир Ҳайдар отанинг ама- килари бўлган. Тайибхон номи билан тарихда қолган. У кишининг икни ўғли бўлган, бир ўғдини Мир Ҳайдар отанинг қизи Заҳрога уй- лантирганлар. Бу авлод Мир Ҳайдар отага хиз- мат қилган. Купли илм соҳиби - табиб бўлиб етишган. Қабристондауларнинг пушталари ало- ҳида ерда бўлган. Яна кейинги авлодларидан Қутбиддин Ҳайдар ибн Муҳиддин Калон Амир Саййид Абдуллоҳдир. Қабри Мирҳайдар ота­нинг пойида, кунчиқар томонда, мақбара ичи- да жойлашган.

Соҳибкаромат қорий Мир Ҳайдар отанинг бутун хислати шу кишида намоён бўлган. Шу боис шайбонийлар бу азизни иккинчи Мир Хай­дар дея эъзозлаган. И неон туғилгандан то ўли- мига қадар ҳаёти давомида бажариши шарт бўлган Куръони карим ҳукмидан бир китоб бит- ган, иккинчи китоби инсон фоний дунёдан бо- қий дунёга сафар қилгандан сўнг майитни то жаннатга ёки дўзахга етгунча бўлгувчи савол- жавоб тарзида ёзилган.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА КАРОМАТЛАРИ

Ривоят қиладиларки, Ҳазрат Мирҳайдар ота Қусам ота, Халил ота, Бадр ота, Садр ота, Мир- мирон ота, Тутак ота ботиний илмларни сина- моқ учун жам бўлдилар. Улар чўлнинг ўртаси- да ярим тунда, бир вақтнингўзида жам бўлиш- ларинингўзи бир каромат.

Аввал Қусам ота каромат кўрсатибдилар. Ҳассаларини қўлларига олиб, ерга чизиқ чиз- дилар, бир жилға пайдо бўлиб, оқа бошлабди. Навбат Халил отага етибди. Халил ота бир су рув қўйни бир сур бўрига бўйсундириб, боқ тирган ҳолда каромат қиддилар. Бадир ота, Со дир ота бир ғарам ўтинни йиғиб, оғизларидан чўғ олиб, ўтинни ёндириб юбордилар. Мирми- рон ота бир дарахт новдасини ерга экдилар, новда дарахтга айлана бошлади, дарахт бўлди ва мурут, нок бўлиб ҳосил солди. Навбат Тўтак отага етди. Тўтак ота ерга супра солдилар ва қўл узатиб бир неча бош узум узиб, супрага қўйдилар ва нон пайдо қилдилар. Навбат Мир Ҳайдар отага етди. Ҳазрат изза жанасруллоҳи оятини ўқиб, ҳув дегандилар, барчалари Каъ- батуллога келиб тушдилар. Яна бир ҳув деб Кас- бида пайдо бўлдилар. Бу кўз очиб юмгунча вақт ичида содир бўлди. Ҳазрат мақомига етганлар- дан ҳеч бирларида бу каромат йўқ эди. Улар Мир Ҳайдар отадан узр сўрадилар.

МИР ҲАЙДАР ОТАНИНГ ИЛМ МАКТАБИ

Бир онахоннинг икки такаббур ўғли Мир Ҳай дар отанинг илм мактабини тан олмай, Каъба- туллойи шарифга кетди. Улар ўша ерда мадра- сада ўқиб, фақиҳ мартабасига етиб қайтибди лар. Касбига келдилар. Оналари қучоқ очиб ку- тиб олдилар, хамир қориб қўйган эканлар. Тан- дир ёқиб, нон пиширдилар. Онахон икки ион­ии олиб келиб, супрага қўйдилар. «Ўғилларим, мана ўн йил Каъбатуллода илм олдингиз. Дас- турхонда икни нон, бу икки нонни ҳаром ва макруҳини олиб ташлаб енглар», - дебдилар ва юмуш билан онахон уз ишини давом эттириб- дилар. Бу икки йигит икки нонга термилиб ҳеч ҳам ҳаром ва макруҳини топишолмабди. Кун кеч бўлибди. Онахон юмушини бажариб келса, икки нон бутун ҳолда турган экан. Шунда она­хон *Эй ўғилларим, нонни нега емадингиз?», - десалар, улар «Онажон нонни ҳаром ва макру- ҳини билолмадик», - дебдилар. Шунда онахон нонни олиб: «Ўғлим, бу кул теккан жойи ҳаром, куйган жойи макруҳи, - деб синдириб олиб таш- лабдилар. - Хайф ўн йиллик умрларинг, ҳаром ва макруҳни ажратолмайсизлар. Яна кибр би­лан кириб келишларинг бир ғалати. Шу дамдан ҳазрат Мир Ҳайдар отага толиб бўлинг», - деб­дилар. Алқисса, ака-ука ҳазратнинг толибига ай- ланибди. Уч йилда масала, фиқҳ илмини ўрга- ниб, етук олим даражасига етибдилар. Бири те- мирчи, бири харрот уста бўлибди. Элга нафла- ри тегибди.

ШАЙХИМ КОКО ХДҚИДА РИВОЯТ

Шайхим Коко Фазли тожиклар миллатидан бўлиб, шайх даражасига етганлар. Шайхим Ко- кони бир косиб деҳқон оиласидан чиққанлиги учун камбағалнингўғли шайх бўладими, деб тан олмайдилар. Фазли халқи ул азизни ҳурмат қил- маган, яъни илмини тан олмаган. Фазлидан ол- дин ҳам етук валилар, олимлар етишиб чиққан. Уз авлодидан чиққан шайхларини ҳам, сай- йидларни ҳам тан олмаган. Натижада буюк шайхлар ўз юртидан ўзга юртга кўчиб кетиб, эл хизматида бўлган. Шайхим Коко Фазлавий бир неча вақт Касбида Мир Ҳайдар ота хизма­тида бўлдилар. Шайхлик даражасига етгач, ҳаз- рат Мир Ҳайдар ота Бухорога боришларини айтдилар. Шунда Шайхим Коко йиғлайдилар: «Ҳазрат, мен сиздан йироқ бўлсам, сизнинг ҳолингиздан хабар ололмасам, сизни кўргим келса, нима қиламан?», - дебдилар. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота: «Сен безовта бўлма. Агар сен ҳам- суҳбат бўлишни хоҳласанг, ўзим етиб бораман. Бетоб бўлсам, тушингда аён бераман», - дебди­лар. Шунда Шайхим Коко: «Мани куним би- тиб, сизни дийдорингиздан маҳрум бўлсам, ман- дан рози бўлинг», - деб йиғлабдилар. Ҳазрат Ми- рҳайдар ота: «Эй Шайхим Коко, дийдоримга етолмасанг ҳам ҳеч афсусланма, сени Аллоҳга топширдим. Жаннатда менинг қасрим ёнида сенинг ғарибона кулбанг бўлади. Мен сени кул- бангга суҳбатга ўтиб турам а} I. Сен шод-хуррам бўлиб, элга илм зиё тарқат», - деб қучоқлашиб хайрлашадилар. Шайхим Коко Бухорога кета- ди. Ҳазрат Мир Ҳайдар отанинг хизматини ба- жариб, ўша юртда ҳаётдан кўз юмадилар. Ул азизнинг қабри Бухоро заминида. Жон берар вақтларида фарзандлари Суҳайл сўрабдилар- ки, «отажон, сизнинг жасадингизни қаерга кўмайлик, Касбигами ёки Фазлигами». Шунда Шайхим Коко дебдиларки: «Мана шу Дегарон- да ҳужрамда кўминг. Ҳазратим менга Касбига ёки Фазлига рухсат бермадилар. Мени Бухоройи шарифда деб юрибдилар. Шу замини шариф- дан нон-туз едим. Шогирдларим шу ерда, ҳуж- рам ҳазратим қасри ёнида бўлиши ҳақида ба- шорат қилдилар. Жанозамни ҳазратим фарзан- дларидан бирлари ўқисинлар», - деб васият к;илиб, улуғ жума куни дунёдан ўтибдилар. Жа- нозаларига Мирсайид Абдулло раҳматуллоҳи алайҳи имом ўтибдилар. Шайхим Кокони ҳуж- ралари ичидан қабр қазиб, Мирсайид Абдул- лох; ўғиллари жасадни қабрга қўйгани кирган- да қабр ичидан ёруғлик, нур таралиб бутун қабр ичини ёритибди. Шайхим Коко юзлари қиблага жилмайган ҳолатда эканлар. Яна бу сирни Аллоҳ билгувчидир.

Кулранг қўчқор терисидан нимча кийиб юрарканлар Пири дастгир эканлар. Қўлтиқ ос- тидан кўл ушлаган киши ул азизға мурид бўлар кан. У киши айтар эканларки, «Мен саййидлар- га қўлимни олмайман, қўлтиқ остига қўл сол- син. Эшон бобам к,ул оладилар», - дер эканлар. Бу суҳбатни 1997 йил қамашилик мулла Ҳасан- Ҳусан боболар айтган эдилар. Вафоий, Фидо- ий, Аҳмад полвон Хоразмий, Саййид Мухам­мад Сабзаварий, Дўстёр Исфаҳоний, Маликшаҳ Исфаҳоний, Мулла Муҳаммаддўст Иштихоний, Сайид Абдухайр Мозандароний, Тожи Давлат Карманагий, Шайх Омилий, Шайх Абдураҳмон Субтий, Восифий, дарвеш Ҳасан-Ҳусан, дар- вешлар Мирмўмин Самарқандий, Қилич ота Бағдодийларнинг, Иброҳим ота Бағдодий, Аваз чўлда қабрлари бор. Вазл Дўлоний, Ҳазрат Из­зат ота, шогирдлари Ҳофиз Ҳаким Самарқан- дий, Мир Ҳайдар ота, амакилари Иззат ота, Ҳофиз Самарқандий, шогирдлари Саййид Ка молиддин, Кичик Лангарда, Чироқчи тумани- да Саййид Абдуллоҳ, Саййид Муҳаммад Абдул- лоҳ, Яккабоғда Саййид Амириддин, Кеш томон да ўн бир амакиларидан тўрттаси Қашқадарё га келиб яшаганлар. Оталари Саййид Жамолид- дин Шайх, укалари Саййид Жамолиддин Амир Раҳмиддин барчаси кабири Карим шайх Шам- сиддин Саййидни фарзандларидирлар. Керки чи, Чоршанби, Чоржўй, Мубарак чўллари, Аваз чўл, Ниёз чўл, Амударё ўнг сўл қирғоғида Ҳаз- ратни яйлови бўлган ҳудуд Исҳоқ ота, Иброҳим ота биёбондан биёбонга қўй-қўзи боқиб, чўлда туя боқиб, кийик боқиб ижод қилганлар. Ҳаз- рат чўлларда юриб, илоҳий кучга эга мусиқа ёзганлар. Ҳазрат туя сути, айрон, қўй сутидан шифо бахш этганлар. Кумуш тоғорада гиёҳлар териб, қайнатиб, кишиларга шифо улашганлар. Балх тутидан шифобахш шинни тайёрлаб, жи- гар хасталигига даво қилганлар. Илон, чаён чак,- қанни туя сутига солиб даволашни, задарни кумуш буюмдаги қатиқ, зардоб даф этиши ёки қиш чилласи суви саратонда офтоб урганда шифо эканлигини айтганлар. Ар-Розий, Ибн Сино, Ҳаким ота Сулаймон Боқирғоний китоб- ларини мукаммал билганлар. Дуоларидан инсон лар шифо топган. Ибн Сино шогирдиман, деб айта оладиган даражада табиб бўлганлар. Ҳаз- рат беморнинг даво топишини англаб етганлар ва ёрдам берганлар. Ҳазратни дунёга келиши- дан элга хайр-барака эниб, йил барокатли ке- лиши шундан далолат беради. Ҳазратни эл сев- ган. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота нақл қиладиларки, авлиёдарга соҳиб каромат берсалар, бир жой дан иккинчи жойга бир зумда етиб бормоқлик

ва хавф хатарга қолган инсонга ёрдам бермок,- лик хислати саҳобайи киром ҳаэрат Алида бун­дам хислат бўлганлигига шубҳа йўқдир. Ҳаэрат Али соҳибкаромат қаерга бориб халқни ҳимоя қилган бўлсалар, ўша ерда қадамлари теккан жойни муқаддас маскан қилиб қўйиш Аллоҳ- нинг бир улуғ дўстига ҳурматдир. Ҳазрат Али карамуллаҳи важху Аллоҳнинг байтида, яъни Каъбада, хоссатан, Каъбатуллонинг ичида ту- ғилганлар. Оналари Каъбанинг зиёрати учун, Ал- лоҳга сиғиниш учун борадилар ва Каъба ичка- рисида Каъба тошини зиёрат қилгунча дардла- ри тутиб, ҳазрати Али бобомиз дунёга келади- лар. Шу сабабли ул азизга Ҳайдар нисбати бе- рилган. Ҳайдар Аллоҳнинг шери деган маъно- ни англатади.

Ҳазрати Али бобомиз шаҳид ўтдилар. У ки- шидан сўнгра имом Ҳусайн бобомиз ва фар- зандлари Али Асқар, Али Акбар ва етмиш киши дашти Карбалода шаҳид кетдилар. Нажот ва нусратни Аллоҳ бериши мумкин эди. Аммо, азалда уларнинг қисматида шаҳидлик ёзилган- ди. Шунда Зайнулобид ибни Ҳусайин 7 ёшда бўладилар. Язидга қараб, «Сен мени ҳам ўлдир- моқчимисан? Пайғамбар Муҳаммад Мустафо (с.а.в.)нингайтган сўзларига қарши борасанми? Қиёматгача саййид авлодим давом этади, де- ганларини инкор этасанми? Ул азизнинг имо- ми Ҳасан, имоми Ҳусанга қилган улуғ дуолари- ни инкор этасанми? Шунчалик золиммисан», -  ⁴

деб айтганларида Язид лом-мим демай, бобо­миз ва ул азизга яқин ожизаларни, оналарни озод қиладилар. Аллоҳ ўз пайғамбарининг се- викли қизлари биби Фотима онамизнинг наби­раем имом Зайнулобиддин ҳимоя қилди ва сай- йид авлодларини элга илм-маърифат, зиё тарқ- атиш учун бобомиз ҳазрат Алидек илмли ва зи- ёли имомлар ул азизнинг авлодидан дунёга кел- дилар. Бизнинг саййидлигимиз ўша азизларнинг наели зурриёдидандир Визга ҳурмат эса ўша азизларга, яъни саййидул-олам ул Муҳаммад Мустафе алайҳиссаломга ва биби Фотима жан- нати онамиз ва ҳазрат Али аҳли хонадонига ҳур- мат, бу ҳазрат Муҳаммад Мустафо алайҳисса- ломга ҳурмат деб ўйлайман, деб элга тушунти- рар эдилар. Ҳазрат Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) «Саййид бўлиб шаробхурликка муккасидан кет- са, зинокор бўлса, у менингумматим ҳам эмас, авлодим ҳам эмас, улар саййидлик унвонидан маҳрумдирлар», - деб айтган эканлар. Саййид авлодини Аллоҳ ибрат учун яратган. Саййид бўлиб яралиши Аллоҳнинг йўлида юриб, пайғам- баримиз вориси бўлиб, ул саййиди оламнинг суннатларини, Аллоҳнинг фарз, вожибларини тўлалигича етказиш учун куфр ва ширк, ҳаром ва макруҳ ишлардан халқни огоҳ қилувчи, шуб- ҳа-гумонлардан огоҳлантирувчи бир инсондир. Аллоҳ истаса, бир зумда соҳибкаромат қилиши мумкин. Аллоҳ наздида биз бир заррамиз. Илм бирла Аллоҳ бизни улуғликка етказади. Илм олиш фарздир. Ҳеч қачон насаб ила Ҳаққа яқин бўлмаймиз. Илм излаб, зоҳирни, ботинни поклаб, ёмон иллатлардан фориғ бўлиб, туғилиб ўсган Ватан, юртни ҳимоя қилиб, ношукурлик қилиш- дан ўзини тийиб, шу юртни гуллаб-яшнашига ҳисса кўшиб, инсонларга қўлидан келса мод-

дий ёрдам бериб, имкони бўлмаса, ширин суз билан ёрдам бермоқ ҳар биримизга фарздир. Сен тўқ булсанг-у қушнинг оч бўлса, айниқса, қибла томон кўшнингга имконинг бўлсаю ёрдам бер- масанг, намоз ўқиган пайтингда унинг ҳақига дуойи хайр қилмоқ сен учун вожибдир. Чунки у сендан кўра ўн қадам бўлса ҳам қиблага, Каъба- га яқин. Ҳеч бўлмаса Аллоҳдан унга нажот бери- шини сўраб дуо айлагин, дейдилар. Ҳазрат дер эдиларки: «Инсоннинг илми, ҳунари, қилган ях- шилиги, солиҳ фарзанди ва солиҳа қизининг яхши тарбияси улуғликка етказади. Хоҳ у ғаний бой бўлсин, хоҳ мискин ғариб бўлсин, Аллоҳ уни яхши ишлари учун азиз қилади. Аллоҳ кўриб тур- гувчи буюк зотдир. Аллоҳ инсонга уч бахт бера- ди: мол-дунё, илм, солиҳ фарзанд. Бу уч бахт Ал- лоҳни изни бирла берилади. Инсон кишиларни хизматидан дунё топса, у ўша ҳолдан чиқа ол- майди. Кишилар меҳнатидан дунё топади ва шай­тан уни мутлак, эгаллаб олади ва унда кибр, ман- манлик пайдо бўлади. Ўзидан ўзгани инсон ҳисоб- ламайди. Аслимиз Одам Ато, Момо Ҳаводан. Ожизлик барчамизда бор. Ажал келганда, ажал қаршисида ожиз банда эканлигимизни англаб ета- миз. Сўнгги пушаймонлик ўзимизга душман. Ким бўлмасин, қандай бўлмасин, инсон ожиз бир бан­да эканини унутмасин, дер эдилар. Ердан бир сиқим қум олиб, ундан бир заррасини олиб, «Қани, ким шу заррани улкан харсангтош қила олади. Ҳеч кимнинг қурби етмайди. Аллоҳхоҳла- ч са, улкан тоғ қилиб куйиши мумкин. Аллоҳ бўл, деса, бўлади. Инсонда ақлдан сўнг илҳом бор. Илҳом ҳам Аллоҳдан, илҳомдан сўнгра фаросат

берилган, фарасатдан сўнгра ёлғончилик Ким ёлғончи бўлса, улар барчаси шайтоннинглашка- ридир. Инсон ҳаёдга келгач, у ожиз бир парча эт бўлади. Қулоқ эшитади, тил гапиради, барчаси тарбияга боғлиқ. Сизнинг тарбиячингиз илмли, доно бўлса, сиз олим бўласиз. Агар нодон бўлса, ундан ўтган нодон бўласиз. Доно инсон, илмли инсон ҳеч қачон шуҳратпараст, худбин бўлмай- ди. Ниҳоятда эҳтиёткор бўлади. Хатога йўл кўймайди, чунки унинг ғанимлари доим унинг айтадиган сўзидан айбу нуқсон излайди.

Азизларим! Сўзлашда ҳам, эшитишда ҳам, фикрлашда ҳам эҳтиёт бўлмок, керак, шунда Аллоҳдан нажот топасиз. Бир инсондан нуқсон излашдан олдин ўзингиз ҳақингизда фикр қилиб, ёмон феълларингизни ислоҳ қилиб, кейин киши- лар ҳақида фикр қилинг. Ҳар бир ожиз бандани нуқсонлари бор», - дердилар ҳазрат.

ҒАССОЛ[4]ҲАҚИДА РИВОЯТ

Бир қавмда ўзига тўк; ғаний олим киши бўлган экан. У одам ғассолни кўрса, жирканиб, ҳатто қўл чўзса сўрашмас экан Ғассол борган тўйга бормай, тўй қилса айтмас экан. Йиллар ўтиб отаси оламдан ўтибди. Фарзандини ғассолни- кига юборибди. Ғассол ўзини беморликка со- либ, тўшакка ётиб олибди. Бу қавмда рассол- дан бошқа киши майитни ювмас экан Олим- нинг ўғли келиб курса, ғассол ётибди. Ўғил қай- тиб бориб отасига аҳволни айтибди. Ғаний олим ўғлини қўшни қавмга бир халтачатилло бериб, отга миндириб юборибди. Ўғли қўшни қавм ғас- солига бориб воқеани айтибди. Қўшни қавм ғас- соли иложи йўқлигини, қавмда икки кишини поклаш кераклигини айтиб, буларни ташлаб кетса, халқ фитна қилиб маломатга қолишини айтибди. Ўғил ноилож қайтиб келибди. Ғассол йўқ. Майит уйда. Бошқа қавмга бормоқчи бўлибдилар. У қавмда ҳам бир нечта майитни ювилишини айтибдилар. Майитни ювишнинг имкони йўқ, ювса ҳам кафанни бичишни бил- майди. Шу пайт Шайх юпун кийинган ҳолда кўчадан ўтиб қолибди. Олим пешвоз чиқиб, кутиб олибди. Шайхи замон «нега хомушсиз» деб сўрабдилар. Шунда олим, «Эй ҳазрат, ота- миз дунёдан ўтди, ғассол эса бемор. Отамни ювиб кафанлашга ғассол тополмадим», - деб- дилар. Шунда шайх, «юринг мен билан» - деб- дилар. Ғаний олим эргашиб майитнинг ёнига борибдилар. Ҳазрат олимга «Сув олиб келинг дебдилар», олим сув олиб келибдилар. Ҳазрат «ана энди отани ечинтиринг», дебдилар. Ечин- тирибдилар. «Энди ювинг», деб буйруқ бериб- дилар. Ўзлари ёрдам бериб, ҳатто кафанлашни ҳам ўргатибдилар. Сўнгра эл олдига олиб чи- қиб, жанозани шайхўқиб, отасини қабрга олим- нинг ўзига қўйдирибдилар. Маъракаларини ўтказибдилар. Майитни ювганини эшитиб, ғаний дўстлари ундан юз ўгириб, йироқ кетиб- ди. Натижада мол-дунё ҳам оғир кунида яра- маслигини тушунибди ва ғассолдан узр сўраб- ди. Ҳазрати Мир Ҳайдар ота айтар эдиларки: «Минг қўйли бойни бир қўйлига иши тушиши мумкинлигини, у ғассолми, гўрковми, Аллоҳ- нинг бир бандаси, уларни инсон ўрнида кўриш кераклигини, ҳамманинг ҳам ҳаётда ўз ўрни борлигини англабди. Сизнинг дунёдор дўстла- рингиз тобуткашлик қилмайди. Оддий халқ сиз­нинг яхши-ёмон кунингизга ярайди. Охиратга улар изингиздан эргашиб боради ва сизни ку- затади. Ҳаётда инсонларни тоифага ажратмоқ мумкин эмас. Барчамиз бани одам фарзанди- миз».

Ҳазрат Мир Ҳайдар отанинг барча шогирд- лари чўлни макон тутиб, элга, юртга нафи тек- кан. Ҳаётда шайх бўлатуриб, қамишдан ҳужра к^либ, Авазчўлда, Ниёзчўдда ва ўша ерда ти- рикчилик қилиб, элга нафи тегиб, бир кун бўлса ҳам, эл корига яраган, қўй-эчкиларни соғиб қурут ва қатиқ, айрон ва сариқмой қилиб, ҳат- токи туя соғиб, халққа ёрдам берган. Саратон иссиғида муздек туя айрони, қўй чаккиси доим бўлган. Устиларида пўстакдан кийим кийиб, тўшаклари бўйрадан бўлган. Азизларни эл эъзозлаган ва уларнинг дунёси билан эмас, илми, фаросати ва ошиқ бўлгани учун севган- лар. Элз^чун борини аямаган сахийқалб бўлган- лар. Ниёзчўлда Иброҳим ата исмли бир инсон ҳаёт кечирганлар. У чўлда адашиб қолганларга нажот берган, қайтган карвонни ҳимоя қилган. Иброҳим отанинг бомдод намозида айтган азо- нидан оҳулар тўдаси йиғилиб келган. Намоздан сўнгра «Ёсин» тиловат қилсалар, ҳаммалари жимгина тинглашган. Ҳаттоки, Аллоҳнинг ка- ломи оҳулар қалбидан жой олган. Айниқса, Иб- роҳим ота чашмасидан оҳулар, чўл қушлари сув

ичган. Ведана, чўл каклиги, бағри қора тусто- вуқ мўл бўлган. Ваҳший ҳайвонлар ҳам азиз- ларга яқин келолмаган. Аллоҳдан қўрққан ки- шидан бутун махлуқот кўрққан. Ҳатто чўл ило- ни, чаёни, заҳарли ҳашоратлари зиён солмаган. Ҳазрат Иброҳим отанинг, Исҳоқ отанингҳаёти чўлу саҳрода кечиб, инсонларга фойдаси тек- кан. Халқни ҳимоя қилганлар. Шариати иймон- га мустаҳкам бўлшнга, дини Исломдан оми халқ- қа мусулмончиликнинг урф-одати, суннат ва фарзидан сабоқ берганлар, қумли чўлда арпа, буғдой экиб, мўл ҳосил олганлар. Ниёзчўлда, Авазчўлда деҳқончилик қилганлар. Уларнинг нияти эзгу ишларга йўғридган. Чўлу биёбонда буғдой, арпа кўкаришига ҳеч ким ишонмайди, аммо авлиёлар хоҳлаган вақтда, Аллоҳ изни би­лан ёмғир ёғдиришга қодир кучга эга бўлган- ликлари сир эмас. Ҳалол меҳнат қилса бас, Аллоҳ барака берган.

Хурмо рнвояти

Бизлар Амударёдан ўтиб, қумли Аваз чўлга кириб борар эдик. Ҳаво иссиқ. Саратоннинг сўнгги кунлари. Қум қайнайди. Дарёдан сак­сон чақирим ичкаридаги Авазчўлдамиз. Узоқ- даги манзилда бир қора нуқта кўринди. Яқин- лашиб борган сари катталашади. Биз уни са- роб деб ўйладик, аммо етиб боргач билдикки, у ерда қамишдан чоғроқ капа қурилган экан. Капа ичида бир нуроний ибодат билан машғул эди. Карвонгаҳам эътибор бермади. Биз нату- ядан тушишни, на кетишни билолмай қолдик.

Аср намози вақти бўлди. Ул нуроний азон ай- тиб, такбир айтиб, аср намозини ўқидилар. Ду- олар қилиб бўлиб, яна ибодатга машғул бўлди- лар. Шом олди ибодатни тугатиб, чайладан чик,- дилар ва шикаста овоз ила «Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи баракотуҳ», деб салом берди- лар. Шунда биз: «Ваалайкум ассалом ва раҳма- туллоҳи ва баракотуҳ» деб жавоб бердик. Ҳаз- рат қўлимдан ушлаб, «Қай юртдансизлар», - деб сўрадилар. Ўша пайт кучли бир нарса жисмим- ни тебратиб ташлади ва шу пайт билдимки, бу инсоннинг илоҳий кувватидан бутун жисмим шолдек бўлиб қолди. Менинг исмим Ҳафиз. Асли самарқандликман. Халабдан чиқиб, Бағдод ор- қали келаяпман. Ул азиз: «Жойлашиб бўлдин- гиз, энди меҳмонимсиз», - деб қўлимни қўйвор дилар. Мен бўшашиб ўтириб қолдим. Ҳазрат қум бархани ортига ўтиб кетдилар ва бир қоп тарвуз олиб келдилар. Тарвузни қўйиб, бир қоп қовун олиб келдилар ва чодир тикдик. Отар- дан бир саркани чорладилар. Сарка келди. Ну­роний отахон қўнжларидан пичок, олиб, «Бис- миллаҳир роҳманир роҳийм. Аллоҳу акбар. Ал- лоҳу Акбар. Ло илоҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар. Аллоҳу акбар ва лиллоҳил ҳамд», - деб бўғзига пичоқ тортдилар ва қозон осиб, таомга унна- дилар Шом намози вақти бўлди. Ҳазрат нуро­ний киши азон айтдилар Шом тугагач, таомни тош товоқда олйб келдилар. Биз хурмо олдик. Ҳазрат хурмони кўзларига суртиб йиғладилар. Визга таомга рухсат бердилар. Ҳазратдан исм- ларини сўрадик. Иброҳим дедилар. Камгап эканлар. Тарвуз ва қовунни сўйдик, мазаси

оғизда қоладиган, шираси тилни ёради. Чўлда қовун-тарвуз бўлишига ҳайрон қолдик. Таом- ланиб, хуфтонни ўқидик. Ҳазрат билан намоз- дан сунгра суҳбат қилмоқ истадим. Ҳазрат «эрта бомдод намоэдан сўнгра кел», - дедилар ва та- ёқларини олиб қўй-эчки, туяларни ҳайдаб кет- дилар. Мен чодирда ётиб уйқум келмади. Чай- лага кўзим тушди, бир неча нуроний кишилар суҳбатда эдилар, боргим келди, аммо оёқ-қўлим ишламай қолди, Мен уларнинг суҳбатини эши- толмадим. Субҳи тонгда таҳажжуд намозини ўқидилар ва бирин-кетин чиқиб кетдилар. Қўл- оёғимга жон кирди. Бомдод намозида таҳорат олдик. Ҳазрат ҳам етиб келдилар ва «азон ай- тинг», - дедилар. Айтдим, суннат ўқилди. Ҳаз- рат «имом ўтинг», “ дедилар, имом ўтди. Сўнгра Қуръон тиловат қилдилар. Оҳулар етиб келиб саф турдилар. «Ёсин» сураси тугаб, дуо бўлгач, оҳулар кетдилар. Са^арда сут, қаймоқ ва са- риқмой, янтоқ шакари тортилди. Қумгонда чой қайнади. Ниҳоятҳазрат: «Эй сарбон! Сиз кўрган сирни ҳали ҳеч ким кўрмаган. Улар валийлар, бугун менинг кулбамда меҳмон эдилар. Улар сиз ҳадя қилган хурмони еб, шод бўлдилар. Сиз олиб келган хурмонинг иси уларга етиб борибди ва шунга қараб излаб келишган эканлар. Мен улар билан баҳам кўрдим. Сизни қўл-оёғингиз иш­ламай қолди, аммо ҳазратим сизни тўхтатиб қўйдилар», - дедилар. «Ҳали улар даврасида ўтирмоққа фурсат бор. Фурсат етса, ҳамсуҳбат бўласиз. Хурмо савдосини йўлга қўйибсиз. Кас- бига борсангиз, Ҳазратим сизни йўлингизга ин- тизор. Хурмонгизни бирдан кўтара олишади»,

- дедилар. Мени дуолар қилдилар Мен 10 қадок, хурмо эҳсон қилиб, Касбига етдим. Ҳазрат мени кутиб олдилар. Саломдан сўнг Ҳазрат мени из­зат билан меҳмон қилдилар, чой ва нон келди, бир товок, ош келди, мен хурмо кўйдим. Ҳаз- ратхурмони кўзларига суртиб йиғладилар, аммо адаб сақладилар. Ошни еб бўлгач, чой ичдик, Ҳазратга бир қоп хурмо эҳсон қилдим. Ҳазрат «Бир товоқ хурмони элга тарқатинг», - дедилар. Мени дуо қилдилар. Вотинимга шуъла нур кир- ди ва мен Ҳазрат Мир Ҳайдар отага мурид бўлдим. Ҳазрат мени фарзандликка қабул қил- дилар. Мен Ҳазратимдан «хурмони нега кўзга суртиб йиғладингиз», - деб сўрадим. Пайғамба- римизни сақлаб қолган хурмо барги ҳам нон ўрнида ейилгани ҳақидаги ривоятни айтиб бер- дилар. Мен ҳам йиғладим. Бир неча кун ҳаз- ратнинг ёнларида бўлдим, ҳазрат менга қовун қоқи, тут майиз ва тут шинни бердилар. Мен яна сафарга чиқиб, Исҳоқ ота, Иброҳим оталар билан биродар бўлиб, она юртим Ҳалаб шаҳри- га келдим. Ҳазратим сафар давомида мени ёнимда тургандек эди. Ҳалабга етиб келдим, са- .фардан келганимдан сўнгуйимга келсам, ҳам- касб савдогарлар кутиб туришган экан, улар тут майиз, қовун қоқи, тут шиннисини талашиб- тортишиб олишдилар, икки ҳисса дарамад қолди. Кечда ухлаб ётсам, «ўғлим икки ҳисса даромад олдингиз, хайр-эҳсон, етим-есирга са- дақани унутманг», - деб айтдилар. Мен уйғониб бир ҳиссадан садақа эҳсонга маблағ ажратдим ва тонгда бериб чиқдим. Бомдодни ўқиб бўлгач дам олдим Ҳазрат Мир Ҳайдар ота тушимга

кириб, дуо айладилар: «Икки дунёда Иззат но- минг иззатли бўлсин», - деб кейин туриб таҳо- рат олиб, масжидга чиқдим, тумонат одам мени ўраб олиб, олиб келган ҳалво ва қувват дори- дан кўпрок, олиб келишни талаб қилдилар, мен яна йигирма туяни карвонга кушиб, хурмо юк- лаб, Касбига равона бўлдим. Ҳалаб билан Кас- би бир қадам бўлди ва мен Ҳазратнинг яқинла- ридан бўлдим. Иззат ота ҳалаблик ихлосманд савдогар бўлганлар. Мир Ҳайдар отанинг наза- рига тушган, табиб номини олган, яъни қовун қоқи, тут майиз ва тут шинни савдоси билан машғул бўлган, Ҳалабдан хурмо олиб келиб ти- жорат қилганлар. Иброҳим отанинг янтоқ то- мирида қовун етиштиришини, тарвуз етиштир- ганини кўриб, чўлда қум ичида ҳам қовун бўларкан-да, деб қойил қолганлар. Ҳазратнинг қабри номаълум, бу ҳақда маълумот йўқ. Фа- қат унга атаб 3 та қабр тоши қўйилганлиги ҳақидаги маълумот бор. Унинг биринчисини Амир Темур кўйган. Иккинчисини шайбоний Аб- дуллахон II қўйган. Учинчисини Касби ҳокими Абдисоат Умиров қўйган ва мақбарани таъмир- лаганлар. У кишининг ҳақиқий номи Амир Шам- сиддин бўлиб, Ҳусайн Насафий авлодидан. У киши ҳижрий 766 йил туғилганлар. Бу киши арабларнинг Касбида муқим бўлиб қолишига са- бабчи бўлган.

КАСБИ АРАБЛАРИ ҲАҚИДА РИВОЯТ

Амир Темур одамлари Жайҳун бўйига етиб, Келиф дарёсидан ўтганлар ва Ҳазрат Мир Ҳай- дар ота кулбасига етиб, уни зиёрат қилишга тўхтаганлар. Амир Темур Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ҳузурига кирганлар, арабларни шу ерда қолдиришни илтимос қилганлар.

Амир Темур уч кеча-кундуз юриб, шу ўрта- да ўралашиб қолгач, бу Ҳазрат Мир Ҳайдар ота каромати эканлигини англаган ва унинг ҳузу- рида узрхоҳ бўлиб борган. Жамийки арабларни унга топшириб, Ҳазрат Мир Ҳайдар отадан ке- чирим сўраган. Амир Темур Ҳазрат Мир Ҳай- дар отанинг кўнглини оғритгани учун унга Алқа- мабону деган қизини ҳам берган экан. Алқама- бонудан Саййид Мирзо уруғи пайдо бўлган.

Касбилик эшонларнинг кўпини уруғи шу - Саййид Мирзо авлоди ташкил этади. Саййид Мирзо уруғидан кўп паҳлавонлар чиққан.

РОВИЙЛАР ҲИКОЯТИДАН

Султон Мир Ҳайдар ота фиқҳ илмининг оли- ми эдилар. Бир шогирдлари тегирмончи эди. Тегирмонни от билан айлантирар эдилар. Бир мискин тегирмонга буғдой олиб келди. Тегир­мончи буғдойдан ун чиқарди. Буғдой ун бўлгач, бир қоп тўлиб ортиб қолди. Ҳалиги киши бир қопни жойлаб, «ортганини кейин олиб кетар- ман», - деб уйларига кетдилар. Шу пайт тегир­мончи икки қадок, унни олиб қопга жойлади. Мискин келиб уннинг қолганини олиб, бир қадоқ ҳақ бериб кетди. Хизмат ҳақига тегирмончи

унни олибди. Орадан икки кун ўтиб, Аллоҳ йўлида хайр-эҳсон қилибди. Мир Ҳайдар ота: «Эй тегирмончи! Мискишшнг икки қадоқ уни- ни олиб, қилган эҳсонинг қабул бўлади, деб ўйлайсанми? Олдин икки қадоқунни мискинга бергин, сўнгра эҳсон қил. Бир зарра ҳаром бу- тун эҳсонингни қабул бўдишидан тўсади», - деб- дилар. Ҳалиги инсон к,илган ишидан пушаймон қилиб, бирор иш қилса ҳам эҳтиёт бўлиб қила- диган бўлибди. Ҳазрат айтган эканлар: бирин- чидан, ўғирлик диддинг, иккинчидан, омонат- га хиёнат қилдинг, учинчидан, мискинни ҳақини емодчи бўлдинг. Тез орада тегирмон ишдан чиқиб, тегирмончи кулолларга шогирд бўлибди. Қиссадан ҳисса шуки, ҳазратга бар- чанинг қплган иши аён бўлар экан.

ҲАЗРаТ мир ҳайдар отанинг карвони

ҲАҚИДА РИВОЯТ

Карвон Туркман чўлларидан ўтиб, Арабистон тарафга қараб йўлга тушибди. Карвонда тут- майиз, тут шинни, қорақанд, қовун қоқи ор- тилган от ва туялар борар экан. Чўлдан чиққан жойда дароқчилар ўраб олибди. Қароқчилар бу карвон кимга тегишли деб сўрабдилар. Карвон- боши бу Мир Ҳайдар отанинг карвони деб ай- тибдилар Шунда карвонга тегмай, сафарнн давом эттиринглар, дейишибди. Қародчнлар ўз сардорларидан «Шундай мўмай даромаддан нега воз кечдингиз?», - деб сўрабдилар. Шунда қароқчилар сардори:

- Бу мулк пешона тери ва ҳалол меҳнат билан топилган, яна Мир Ҳайдар ота бу карвонни ку-

затиб, ўз назоратига олганлар. Агар мен олсам, Мир Ҳайдар ота етиб келиб, сени бу мулкка қанча ҳақинг бор, шуни айтсанг, майли, мен тан бе риб, сенга топтираман, дейишлари мумкин. Мен шу сабабли карвонга тегмадим. Энди эса ким хоҳласа, мен билан юрсин, ҳазратдан узр сўраб, тавба қилиб, мурид бўламиз, дебдилар.

Алқисса, улар барчаси муриди хос бўлибди- лар ва карвонлар сафари бехатар бўлибди.

ЎҒРИ ҲАҚИДА РИВОЯТ

Кунлардан бир кун Фароб адли ҳазратга ке­либ, «Визга ёрдам беринг, бозорда ўғри пайдо бўлган. Кишиларнинг ҳамёнини кесиб кетмоқ- да. Фароб бозорига, карвонсаройига инсонлар кирмай қўйди. Бу ҳол давом этса, савдомиз касодгаучрайди», - дебдилар. Ҳазрат ботин ола- мига шўнғиб қарасалар, қирққа яқин ўғри дар- веш қиёфасида ўғрилик қилар эканлар. Ҳазрат уларга «бозор ва мозор орасини изланг, дарвеш- лардан эҳтиёт бўлинг», - дебдилар. Фароблик- лар раҳмат айтиб, жўнаб кетибдилар. Улар дар- вешлар орасига ўз одамларидан қўйишибди Аммо, мозор ҳужрасида тунайдиганлар сирла ри очилмаслиги учун дарвешни қабул қилмаб- ди. Халқ ишонган, художўй деганлар, ўғри ва киссавурлар эканлиги аниқ бўлибди. Уларни мозор ҳужрасидан шаробхўрлик қилаётган ерда ушлаб, барчасига шариат бўйича жазо бериб- дилар. Дарвешларни Фаробдан чиқариб юбо- рибдилар. Султон Мир Ҳайдарга Фароб аҳли эҳсонлар юбориб, раҳматлар айтибдилар.

Ҳазрат Мир Ҳайдарга Эрон заминидан бир бой киши келиб, мол дунёсини ўғирлатганини айтиб, топиб беришларини илтимос қилибди. Ҳазрат бутун қишлоқдошларини юриш-туригпи- ни сўрабдилар. Барчаларининг қандай эканлик ларини айтиб, «бир илм ахди тақводор бор, икки ҳукизи бор, ер ҳайдайди, экин экади, аммоуйи- даги ҳўкизининг икковини ҳам оёғига латта боғ- лайди. Ерига боргач ечади. Ерни ҳайдаб бўл- гач, яна латта боғлайди. Сабаби ўзгалар ери нинг тупроғи ҳўкиз оёғига илашиб, ерга қўшил- масин, дейман, дейди. Жуда эҳтиёткор, художўй киши, доно, етук инсон», - дебдилар. Шунда ҳазрат Мир Ҳайдар тезда бориб даласидаги да- рахт тагини ковлаб кўринг, бойлигингиз топи лади, дебдилар. Эл бориб бойнинг бойлигини тақводор олимнимг дарахти тагидан топибди- лар. Шунда бу олимни қилиб юрган иши, ўрган- ган илми ҳам ўзгалар даётига тақлид эканини, ота-бобоси ўғри бўлиб ўтганлиги учун шу ҳолда вояга етган экан. «Кишиларни зоҳирига эмас, ботинига назар солинг. Ҳаётда инсон ўзини эл олдида кўз-кўз қилиб ўзига жалб айласа, демак, унда кибр, шуҳратпарастлик бор. Демак, унга шайтон устозлик қилади, деб айтдилар. Бойнинг мол-дунёсини олган ҳам ўзини эл орасида так,- водор қилиб эл назарига тушган ва эл ундан гумон қилмаслигини англаб етгач, натижада ўғриликка қўл урган», - деб айтдилар.

ИБРАТЛИ БИР КАРОМАТ

Кунлардан бир кун бир дарвеш ҳазратни си- намоқчи бўлибди. Қани Мир Ҳайдар ота каро- мат соҳиби бўлса, мени ош билан сийласин, деб- ди. Дарвеш карвонсаройга кириб кедгач, бир киши уни ёқасидан олиб роса дўппослабди. Сўнгра айбинг учун дўппосладим дебди. Шу пайт Мир Ҳайдар ота келиб, уни ажратиб олиб, урган одамга танбеҳ берибдилар. Меҳмонни мушт билан эмас, ош билан сийлаш керак, деб ҳужралардан бирига олиб кириб, бир товоқ ош билан меҳмон қилибдилар ва айтибдиларки, кўнглингиз ош тиласа, мен хизматчига айтиб қўяман, сиз учун шу ҳужра ва бир товоқ ош доим тайёр, деб чиқиб кетибдилар. Шунда дар­веш кўнглимдан кечганини Мир Ҳайдар ота бил ган экан. Ҳалиги киши менинг нафсимга мушт уриб тўғри иш қилди. Мен ундан ранжимай, раҳмат айтишим керак, дебдилар ва ошни еб бўлиб, ҳазрат Мир Ҳайдар ота ҳақига дуо ай- лаб, муриди хос бўлибдилар.

ЧЎЛДА АДАШГАН КИШИ ҲАҚИДА

РИВОЯТ

Бир инсон Учқудуқ чўлида адашиб қолибди. Айни саратоннинг иссиғи. Ҳалиги одам чарчаб, сувсизликдан дармони қуриб, «Эй Аллоҳим, сен ҳақингдаги ҳақиқатларни англаб етган киши борми?! Агар бўлса мени қутқарсин», деб йиғ- лаб илтижо қилибди-ю ҳушидан кетибди. Ҳаз- рат Мир Ҳайдар отани ташналик қийнаб, қанча сув ичсалар ҳам чанқоқлари қонмабди. Шу пайт

кўзлари юмилиб, сир оламида шўнғиб, дашти майдонда бир инсон беҳуш, сувсиз ётганини кўрибди. Унинг ноласи аршга етиб, арш ларза- га келаётган экан. Ҳазрат бирдан ўринларидан туриб, туяга миниб саҳрога равона бўлибдилар. Бир зумда даштга етиб борибдилар ва ҳалиги дарвешни устига чодир тикиб, соя қилиб, бир меш сув ва нон қўйиб изларига қайтибдилар. Дарвеш чодирнинг соясида ҳушига келиб қара- са, чодир тикилган, соя салқин, ёнида бир меш сув, нон. Бу сирга ҳайрон қолибди. Сувдан ичиб, ташналигини қондирибди ва очлиги ҳам эсдан чик,иб таяммум қилиб, шукрона намози- ни ўқибди. Аср намозини ўқиб, Аллоҳга ҳамду сано айтиб, ҳақнинг яқин дўстини излаб йўлга тушибди. Мешнинг соҳибини излабди. Икки нонни эса ночорларга номаълум авлиёнинг но- мидан садақа деб берибди. Аввал Кармана, сўнгра Самарқанддан излабди. Қаерда соҳиб- каромат бўлса, ўша ерда ҳамсуҳбат бўлибди. Охири Бухорога келибди. Етти йил излабди. Охир Каъбатуллога ҳаж қилибди. Мадинаи му- навварада бўлибди. Беш минг вали ва авлиё- ларнинг дуосини олибди. Яна Бухоро, сўнгра Қаршига келибди. Кейин бир масжидда Мир Ҳайдар отанингулуғлигини ва барча масалада ечим топиб беришларини эшитиб, излаб Касби- га келиб қолибди. Мир Ҳайдар отани зиёрат қилиб, ул азизга бўлган воқеани айтиб, меш ҳамда чодирни кўрсатибди. Мир Ҳайдар ота дарвешга: «Сен сидқидилдан хизмат қил, мен мавриди келса, у инсоннинг кимлигини сенга айтаман», - дебдилар. Ҳалиги киши етти йил их-

лос билан хизмат қилибди. Толибларга сабок, бе- рибди. Чунки, етти йил азизларни зиёратқилиб, етук инсон бўлган экан. Эл у дарвешдан куп ибратли ҳикоялар эшитиб, ибрат олибди. Бир куни ҳазрат дарвешни чорлабдилар ва таом- лар билан сийлаб, мана ўн тўрт йил булдики, сен мени изладинг, кеча-кундуз Аллоҳга илти- жо қилиб, ҳақимга дуо айладинг. Менинг дунё- да яшашимни ва ўзингнинг миннатдорчилигинг- ни айтиш учун. Аллоҳим, деб ёлвординг, неча- неча азизларнинг суҳбатида бўлдинг. Ҳақимга улардан дуолар олдинг. Ҳаж қилиб, Мадинага бориб, Эрону Турк кездинг. Аммо мени кўриб қалбинг таскин топди ва хизматни қалб ила ба- жардинг. Сендан, хизматингдан розиман. Уч- қудуқ чўлидаги ташна ҳолингни сир оламидан Аллоҳ менга аён қилди. Сенинг ёлворишингдан Арш ларзага келди. Ниҳоят, мени топдинг. Энди хоҳласанг, ўз юртингга боргин, сенга иршод бер- дим. Сен бугун шайхлик мақомига лойиқсан, деб айтдилар. Шайх шодлигидан ҳазратга мин- натдорчилик билдирдилар ва ҳазратни астой- дил мухлислари бўлдилар.

НАЙИСТОН РИВОЯТИ

Ҳазрат биродарлари ва азизлари ила Найис- тон қишлоғидаги бир шогирдлариникига кел- дилар. Аммо, шогирдлари бемор эди. Тўсатдан ҳазратнинг келишлари ул дарвешни шошилти- риб қўйди. Мир Ҳайдар ота дуойи хайр қилиб, дарвешдан ҳол сўрадилар, шунда дарвеш: «Ал- лоҳга шукр, яхшиман», - дебдилар. Дарвешни

кўнглидан кечган ҳолни сезиб, «Шоди деган ки- шига бориб хуржунни олиб келинг», - дебди- лар. Хуржундан қўй гўшти, мой, сабзи, гуруч, нон-туз, ширинликлар олиб бердилар. Шайх Иб- роҳим палов дамлаб, ширин суҳбатга мушар- раф бўлдилар. Ўша куни Умар дарвеш сиҳат топди. Дарди жисмидан фориғ бўлди ва дар- вешнинг оиласи, фарзандлари иссиқ паловдан маза қилиб ейишди. Ҳазрат яна ўн тилло эҳсон қилдилар.

Ҳазратни Қамаши қишлоғида Чори исмли дарвеш уйига чорладилар. Ҳазрат учун уйда, итлари учун ҳовлида алоҳида жой қилди. Ҳаз- ратнинг итлари ақлли эди. Тозилари ўзининг жойига келиб ўтирди. Чори дарвеш олдин Ҳаз- ратни, сўнгра итларини иззат қилиб меҳмон қилдилар. Бу ҳолни кўриб Чоринингхеш-ақра- боси унингустидан кулдилар. Шунда Чори айт- диларки, сизларда шу ит каби фаросат йўқ. Ит фаросатли бўлгани учун бу ҳурматга лойиқ. Ҳаттоки мен ҳам Ҳазратга итчалик хизмат қилолмайман, деган эканлар.

Бир қавм Мир Ҳайдарга пуч ва оч буғдойни юборибди. Ҳазрат бу ҳолни билиб, уларнинг ғал- ласидан ун қилиб, ўзларини меҳмонга чорлаб- дилар. Уларни алоҳида, бошқа қавмни алоҳида ўтқазибдилар. Пуч оч буғдой нонидан ўша қавм олдига қўйибдилар. Бошқа қавмга яхши буғ- дойдан нон қўйибдилар. Натижада ўша қавм нонни еб, ҳеч наф кўрмабди. Шундаулар норо- зи бўлибди. Хожа Шамс: «Тақсирлар нега ран- жийсиз? Бу ноннинг буғдойига ўзингиз хизмат қилган бўлсангиз, ўзингиздан хафа бўлинг. Вақ-

тида сутз берганнпгизда сизга тук бурдопнинг ҳосилшш насиб қилган бўларднм», - деб айтнб- дттлар. Шунда оқсоқол: «Ҳазрят, ранжимапг қншлоқ бойлари зпқналнк қилиб галвирдан утгап пуч. оч буғдойнп берпб юборгап. Куп буғ- допга аралашса, пуч очи билпнмайди. деб ўйлашган», - дегяп экаплар. Ҳазрат барча бур­дойнп берпб юбориб бойларга: «Бой булпб зиқ- налпк қплсангпз, мепдан дуойи хайр сўраб дар- гоҳимга келмаиг», деб айтибдилар. Бу гашш эшитгап бойлар омбордаги сэра буғдонпи етпм- есирга деб тўкпб содпбдплар ва айблармни буйппларига олпбдилар ва узр сурабдилар. Ҳаз- рат кечпрпб дуо а1Ь\абдиларки. келгусн 1111л буғ- доплари пкки ҳпсса ҳосил бериб, омборлари тулиб тошпбдн. Етим-есирга ҳам етиб ортпбди. Пуч, оч буғдоп бўлмабди. Ҳазрат: «Закотберинг. рнзқнигизга барака буладп», - дер экаплар.

НОШУД ШОГИРДЛАР ҲАҚИДА РИВОЯТ

Ҳазрат Мир Ҳандар ота жапда кийиб шаҳар чойхонаспга борибдилар. Бмр неча шогмрдла- ри ошхурлик бнлан банд экан. Шогирдларида кибр, мапмаплик бор эди. Ҳазрат чойхонага келгач, алоҳида утириб чой ичнб турсалар, дас- турхонларнга шогирдлари суяк ташлабди. Ҳаз- рат яна чой ичиб турсалар. яна суяк отибди- лар. Бу ҳол уч марта бўлибди. Алқисса, чойни ичиб, ошпи еб булгач, бир товоқ и^тшга суяк со- лпб. хожанннг олдпга куйпб кетибди. Хожа су- кут сақлабдилар. Улар ҳазратнипг бу ҳолини куриб, урибдилар. Ҳазрат индамабдилар. Эр-

таси тонг намозмда кечагн шогирдларн келмаб ди. Асҳоблари бпрла бориб курсалар, узларшш ипга бойлаб, суигак чайнаб турган эканлар. Ке- йннгисн эса птдап ҳураркан. Учинчиси ҳам пт каби ҳурнб, қулларида птникпдек юнг усгап экан. Ҳазрат индамай кетибдплар. Кеч булпб- ди. Ҳазрат жаттда тунни кийиб, яна ўша ерга борибднлар. Улар учови бориб оёқларнга бош урпбдилар. Ҳазрат бир товоқ суяк берибдилар. Ҳаммасшш чайнаб тугатсангиз, тузаласнз, деб- дилар. Улар пт каби суякни чайпабдилар. Бу ҳолни бутун эл томоша қилнбди ка Ҳазрат: «Бу- лар одобснзлнкларп туфаплн тознларга айлап- днлар«. - деб айтпбдилар. Ипсонларни камсн- тиш уларии шу купга солибди. Аллоҳ уз бянда- синн хор қилгани қуймайди. Ким хор қплмоқ- чи булса, Аллоҳ у ни хор қилади.

Ҳазратдап закот масаласида келиб сурашар эканлар. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота полизга ки- риб ишлар эканлар. Пешонадан тер ок,нб ерга тушаркан. Ҳар бир қовун-тарвузга меҳр бернб, остига хас-хашак қуяр эканлар. Натижада ҳар тарвуз, қовутшипг шираси тилпи ёрар даража- да ширин булар экан. Деҳқончиликни меҳр би­лам қилар эдплар. Уруғ экилгач, қмрқ куп чпл ла сақлаб сув бермас эдилар Деҳқончилнкда уста эдилар. Ҳар қовушшпг оғнрлиги 12 кг бўлар, тўрт қовунни бир киши аранг кутарар эдилар. Ун беш қовун бир эшакка юк булса, эшак аранг кутарарди. Қовунларни қоқн қилпб, узга юртга юборар эдилар. Бозори чаққои эди. Полиз бошига келганлар, ун киши булса, бир қовунни еб. ширинлигидан иккинчи қонупнп

ея олмас эдилар. Ҳазрат ҳар оннинг жума куни толпой илмларга эҳсон оши қнлпб, фозилу ула- молар билан суҳбат мажлиси уюштнрнб турар эдилар. Шогпрдлар бу суҳбатдал баҳра олар эди­лар. Ҳазратнинг суҳбатлари тасаввуф, тарнқат ва шариат илмидан бўлар экан. Барча ҳикмат- лар маъноснни апглаб етар, ҳазратнинг ҳар бир маъиоли сўзига қулоқ солар ва амал қилишар эдилар. Аср намозипи ўқиб тарқалишар ва бар­ча хонадон аҳлн ҳам купончга тўлар эдилар. Чун- ки барча бозордан ширннлик мева-чевалар олардилар, ҳалвохўрлик бўлар эдн. Ҳазрат Мир Ҳапдарнинг бир жойда саккиз мадрасаси, ҳов- лисида масжидлари бўлган. Хужралар ихчам ва кичик. Толиби илмлар учуй таҳоратхоналар қулай ва шинам эди. Мис қозонда сув исити- либ, ҳаммомлар ҳам муҳайё эди. Ҳазрат бир жойдан олов ёқсалар, қирққа яқмн ҳужралар иссиқҳолда қизир, яъни девор орасидан иссиқ туту41 ва ҳаво айланиб, барча хоналарда бир хил иссиқлик таъмпнланар эди. Мўри қирқинчн хоиа деворидап ташқарига чпқиб, тутун чина­ра рд и. Қишнинг совук, кунида толиби илм учун яратилган ҳужрани совуқ ҳаводаи асрарди. Ҳужралар эшигн қалин чинор чўпидан бўлган ва хоналар кичик бўлганлигп сабабли совуқ бўлмасди. Ҳазрат бу қурилишга ўзлари бош бўлиб, шу билан иситар эдилар. Оташхонада мис қозонда сув иситилиб, хужралар ҳам шу олов йўли ила қизирди. Шу тарзда 8 мадрасада 4 та оташхона бўлган. Девор ораснда эса тунука қувурлар бўлган. Ўша замонда тунукасозлар оловнинг бехуда сарф бўлмаслиги учун хона

деворп ичидап ўтказгаи па ключам оташхоиалар- пн қизитиб, иссиқлпкип барча хонага баробар утказган, яъпн пситиш лопмҳасп ҳпсоб-кптоб орқалн қплипгап. Қпш куиларп толпбп илм шам ёругпда плм одган. Бу фақат Мпр Ҳандар ота- нпнг илм ҳикматпдандир. Ҳазрат Мир Ҳаидар отанинг бозорларида мингдўкон бўлган ва рас- талари қурнлгаи бозор тартнбли, ҳужра етти ётоқли бўлган сапдо дукоп раеталари бир те- кисда прилган. Раста о рас и да п отарава\ар юр- ган. Пишиқ ғишт па ёмғир ёққаадаўртада ғиш- тин сув йўли бўлган йўлакларда савдо ҳужра- лари қарама-қаршп қурилган. Ҳар бир растада буғдой, арпа, тариқ, макка, ун бозори, мой бо- зорида эса ҳар хнл жувоз моплары па кунжут, зиғир, писта, ошқовоқ, қопун, бодом ёғи, ёпғоқ мойп дуконларн мавжуд булган. Кулол бозорп- да зса кўза, хум, сопол идишлар, офтобалар, сопол қувурлар бўлган. Гуруч бозорида эса гу- руч ва нўхат, мош, ловая сотилган. Хуллас, ало- ҳмда-алоҳида мннг хил маҳсулот ясалган. Қирқ тегирмои, тўрт юз поввой мои пишнргап. Му софпр, мужовир, қаландар дарвешлар карвон- саройи, ошпазлар, Касби новпойлари нопидаи баҳраманд бўлган. Новвойлар, ошпазлар дўко- ни ораста, покиза соя-салқпнда бўлган. Кабоб- лар, сомсалар, палов каби турлн-туман таомлар карвонсаройларда пиширилгап. Ҳар купи етти карвон кирнб, етти карвон чиқиб кетган. Аҳолп савдо билан шуғулланган. Пул алмаштирувчи дУкоплар ҳам бўлган. Халқ тўкин-сочинлпкда яшаган, деҳқончилик, чорвачнлик ривожлап- ган. Аалми буғдой, арпа экилган. Қашқадарё

бўйларида эса чархпалак орқали сув чиқарил- ган Касби гуллаб яшнаган. Турли миллат ва элат бир элдаяшаган. Турли касб соҳиблари хизмат қилган. Хоразм, туркман, хитой, тожиклар, мўғуллар, афғонлар, эроний, ҳинду, араблар, барлослар, кенагас, қорахоний, манғитлар, тур- кийзабонлар, форсий, Ироқ араблари шу юрт да ҳаёт кечиришган Яхши-ёмон кунларида бирга бўлишган. Буларнинг барчаси Султон Мир Ҳайдар ота туфайли, ҳазрат Яссавий та риқатининг таълимини олган кишилар эдилар. Мадраса толиблари Имом Аъзам Абу Ҳанифа ҳазрат асос солган ягона мазҳабга мансуб, аҳли суннат вал жамоатда собит бўлганлар.

Соҳибкаромат Мир Ҳайдар ота асли ҳазрат Али ва биби Фотима онамизнинг имом Ҳусайн авлодидан. Кунлардан бир кун ҳазрат Баҳоуд- дин Нақшбанд Касбига келиб, ҳазрат Мир Ҳай- дар отадан илм олмоқчи бўлибдилар. Шунда ҳазрат учун таҳоратларига сув тайёрлаб турган эканлар. Мир Ҳайдар ота туя ва қўйларни мол- хонага қамаб, бомдод намозига шошилиб мас- жидга бордилар. Ҳазрат Баҳоуддин ҳам офто- бани қўйиб, бомдодга бордилар. Бомдод намо- зини ўқиб бўлиб, ишроқ намозини ўқиб чиқди- лар. Я на бетаҳорат ибодат қилдиларми, деб ха- ёлидан кечибди. Шунда ҳаэрат: «Эй Баҳоуддин, мени бетаҳорат деб, ўйладингиз. Мен уч минг муридга таълим бераман. Ҳали умримда бета- ҳорат юрмадим, биров хизматига ёки ёрдами- га муҳтож бўлмадим. Баҳоуддин сиз ҳам хиз­мат қилолмайсиз», - дебдилар. Ҳазрат Баҳоуд- дин уч-тўрт кун хизмат қилиш учун ҳаракат

қилибдилар. Аммо, Ҳазрат Амир Ҳайдар ота- нинг қачон таҳорат қилиб, қачон ғусл қилгани- ни билолмабдилар. Охири Ҳазратнинг хокисор- лигини билиб, дуолар олиб Бухорога кетибди- лар. Бу воқеани Ҳазрат Саййид Амир Кулолга айтганларида Ҳазрат Амир Кулол бобо: «Ҳазрат Мир Ҳайдар ота кишининг ҳақидан ва хизма- тидан ҳеч қачон фойдаланмаганлар, шу сабаб- ли даражалари баланд, мақоми султонга етган», - дебдилар. Хокисор инсонлар шуҳратпараст- лик ёки кибрдан йироқ, елкасига кўк қўчқор теридан нимча ва туя юнгидан чакмон билан юрса-да, подшолар у кишининг дуоларини ола- ди. Косой арабларидан Восит деган одам ният қилибдики, «агар ўғил фарзанд курсам, уч туя- ни Мир Ҳайдар отага назр қиламан», - деб. Етти қиздан кейин аёли тез орада яна ҳомиладор бўлибди. Восит учта туяни белгилабди. Туялар ўтлаб юрар экан. Воситнинг аёлини ой-куни яқинлашибди. Тўққиз ой тўлибди, ўша кеча уч туя ғойиб бўлибди. Тонгга яқин хотинининг дар- ди тутибди. Дояни олиб келибди ва хотини ўғил фарзандли бўлибди. Дояга бошдан оёқ сарпо бе- рибдилар. 10 тилла хизмат хақи, 10 тилла се- винчи ҳак,и берибдилар. Восит Аллоҳга шукро- налар айтиб туяларни излабди. Бир неча кун сўраб-суриштирибди, тополмай ноумид қайтиб- ди. Охир бу масалани ечмоқ истаб Ҳазрат Мир Ҳайдар отани Касбидан топибдилар. Ҳазрат араб йигити Восит билан кўришиб ҳужралари- га таклиф қилибдилар ва меҳмон қилиб таом- ланибдилар. Дастурхон йиғилгач, йигит воқеа- ни ҳикоя қилиб берибди. Ҳазрат жилмайиб,

Воситга «юр, туяларингни танийсанми», - деб- дилар. Шунда Восит «ҳа», - дебди. Туяхонага бо- риб туяларини чорлабди. Туялари ажралиб ке- либди. Шунда Восит бу ҳолдан кўнгли таскин топибди. Воситнинг фарзандига МирҲайдар ота Маҳмудсаййид деб исм қўйиб дуо айлабдилар. Йигит холис ниятига етганига шукрона айтиб уз қишлоғи - Пўлатига қайтибди. Мир Ҳайдар ота арабларга айтибдиларки, «мен учун назр атаб, бир муҳтожга ёки бир туғма ногиронга берсан- гиз кифоя. Саййид авлодлари учун назр олиш ҳаром, назрни ҳақдорларга беринг», - деганлар.

Мир Ҳайдар отанинг мақоми ҳадида шош- лик илм аҳли суҳбат қилишиб, Занги ота му- ридлари Тўтак ота, Салим ота, Мирон шайх ва аҳли илмлар баҳслашиб турган эканлар. Мойте- па деган ерда шу пайт Мир Ҳайдар ота ҳам ке- либ, даврага қўшилибдилар. Ҳазратни танимаб- дилар. Ваҳс субҳгача давом этибди. Баъзилари мурид бўлишни таклиф қилсалар, баъзилари ин- кор қилибдилар. Мир Ҳайдар ота сабр қилиб охири рухсат сўраб даврадан чиқиб кетибди- лар. Орадан бир неча вақт ўтиб шайх Камо- лиддин Шоший, Раҳмиддин сўфийлар Касбига келиб, Талишбедаги кароматга гувоҳ бўладилар. Ўшанда ҳам Мир Ҳайдар ота Мойтепадаги суҳ- батни айтмабдилар. Камолиддин Шоший чўғда- ги мис қумғонни қўйинларига солиб ғойиб бўлишларини кўриб ҳайратда қоладилар ва Кас­бига келгач, ҳужраларига кирганда ўша қум- ғон қайнаб турганига гувоҳ бўладилар. Ҳазра- ти Мир Ҳайдар ота айтар эдилар: «Ошиқлар Аллоҳнинг ишқида мисоли чўғ бўлиб ёнади.

Йиллар ўтиб ошиқлик аланга олади. Уларнинг алангасига темир эриб сув каби оқади. Ошиқ Аллоҳ ишқида ёниб нур таратади ва бу нур жис- мида мужассам бўлади. Нурга яқинлашганлар ортга қайтмай зулматни тарк айлаб нурга би- рикиб кетади. Натижада ботин зоҳирда иймон нурига ботади. Иймон нуридан шайтон йироқ қочади. Иймон нури бор инсонда шайтоний сифат бўлмайди. Ватани, элини ҳимоя қилади. Адашган кимсани тўғри йўлга солади. Ўзи ҳеч ҳам адашмайди». Нодонга яқин юрманг, нодон- нинг сўзи билан иш қилманг, доно бирла суҳбат айланг, насиҳатига қулоқ солинг. Аҳмоққа сир берманг. Минг марта насиҳатингизга бир аҳмоқ- лик ила жавоб берса, кўнглингиз хижил торта- ди. Улар даврасида ўлтирсангиз, аҳмоқлар си- расига сизни қўшиб қўйишади. Донолар сўзи мисоли асал болдир. Аҳмоқлар сўзи эса керак- сиз бир жанда либосдир. Дононинг сўзи ҳикма- ту Қуръондир. Эшитсангиз баҳри дилингиз қув- набяйрайди. Иймонга нур бўлади.

Ҳазрат яна айтар эдилар: «Яхши молнинг ба- ҳоси қимматдир. Яхши одамнинг баҳоси дуру жавоҳирга тенгдир. Алломалар гавҳарни тошга урмангдеган. Бемаъни инсон билан ҳамсуҳбат бўлманг, деганлар. Дилни қора қилади, юзни сиёҳ қилади. Дилсиёҳлик инсон қалбини жаро- ҳатлайди. Аллоҳнинг бандаси эканлигимизга шукрона айласак, ночор мискинни ҳам Аллоҳ- нинг бандаси деб ўзимиздан зиёд кўрсак, шай- тонни енгган бўламиз. Агар кўр, чўлоқ, телба- ларнингустидан кулсак, АллоҳнингЯратгани ус- тидан кулган бўламиз. Чунки ибрат учун яраьл-

гани боне уларда нуқсон бор. Бизни эса бенуқ- сон қилганига ва шулар каби қилиб қўймагани- га шукроналар айтишимиз керак. Азизлар кур булади, аммо, уларнинг юзида нур бор, чунки Аалоҳ учун улар бенуқсондир. Яъни ҳаромга, фаҳш ишларга назари тушмайди», - дедилар. «Мир Ҳайдар отанинг бир омбори бўлган. Ба- ҳорда экин учун буғдой, арпа доимий бўлган. Уруғлик инсонларга сотилган. Сара буғдой, арпа экин учун ер ҳайдашга омоч, ҳўкизлар ижара- га берилган. Мардикор ишинитугатиб, пешона тери қуримай, ҳақини беринг, деб айтар эди- лар. Ҳадисга амал қилинг, деб ўгит берардилар. Ҳазрат доимо шогирдларини меҳнат билан тар- бия қилар эдилар.

Мир Ҳайдар отанинг ҳовлисида бир қўй сўйилса, бир ҳафтагача ёзнинг иссиғида бузил- май турган. Касби халқи гўштни қоқ қилиб сақ- лаш, ўз мойига қовуриб сопол идишда, хумда сақлаганлар. Ёз ойларида ҳам гўштни асалда сақлашган, яъни ҳидланиш, бузилишига йўл қўйилмаган. Касбининг мусаффо ҳавоси соя- салқин бўлган. Узум, ўрик дарахти кўп бўлган. Гўёки чўл ўртасида жаннатмакон юрт бўлган. Вабо, ўлат касали бор инсонлар учун махсус жой бўлган. Улар халқ ичида аралашмаган ва ало- ҳида хоналарда яшаган. Тартиб шундай бўлган.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТАНИНГ

КАРОМАТЛАРИ

Эронийлар туркий қавмига ҳужум қилади лар. Ҳазрат Мадинаи Мунавварада эдилар. Кузлари юмилди. Ҳазрат кўрдиларки, эрони, ар­мани, гуржилар туркий қавмга - мусулмонлар- га ҳужум қилмоқда. Ҳазрат шамолдек тез учиб бордилар. Озарбайжон ҳамда гуржи юрти ора- сидаги дарада эронийлар тоққа чиқмоқчи бўлдилар. Эрон шоҳига қараб: «Эй шоҳ, сен бе- адаблик қилма. Сенинг қилган ишингдан Аллоҳ норизо. Сен бу ҳудудга ўта олмайсан», - дейи- шади. Шу сўздан сўнг Эрон лашкаринингусти- га - тошлар довондан ёғилади. Эрон лашкари қайтади ва туркий қавмларни ҳазрат бирлаш- тирадилар. Натижада чечен, доғистон, турк, озарбайжон, Кавказ халқлари мусулмонлари Мир Ҳайдар отанинг кароматлари сабабли бир- лашадилар. Шу довонда Шодмони Мир Ҳайдар отанинг фарзандлари Амир Темурни оти узан- гида осилиб қолганда келадилар. Ҳазрат Темурга қарата: «Эй буюк Амир, сени толеинг баланд. Аммо, кўп курашларда ноҳақлик бўлмоқда. Халқ сени халоскор деб билса, ёғий асирларига шафқат қил. Бош эгганини авф эт. Отингузан- гида осилиб турибди. Сен уни ўзинг чиқариб оласан. Биласанми калимангни? Аллоҳнинг сўзини айтиб отнинг жиловидан тортсанг бўлди, от чиқади», - дейдилар. Амир Темур отининг олдига бориб «Бисмиллоҳир роҳманир роҳийм, ло илаҳа иллаллоҳ», деб юганидан тортадилар. От юқорига кўтарилиб жойига, яъни сўқмоққа

чиқиб олади. Амир Темур ўтиб олади, аммо ас- карлари ўтолмайди Шу пайтузун арқонни олиб келадилар ва лангар қилиб ўзлари ўтиб қайта- дилар. Сўнгра бутун лашкарни довондан ўтка- задилар. Аллоҳнинг каромати билан сўқмоқ йўл бир арава бемалол ўтадиган даражада кенг бўдади. Шодмони Мир Ҳайдар қабри учун да- ранинг баланд жойида Амир Темур сағана қол- дирган. Шодмони Мир Ҳайдар ишқида бир осе­тин қизи куйиб-ёнгани ҳақида маълумотлар уч- райди. Дугоналари ул қизга: «Сен ҳам шу дор- дан ўта оласанми?», - дейдилар. У: «Мусулмон йигит қўлимдан бир ушласа бас, мен ўтаман», - дейди. Шодмони Мир Ҳайдар қизнинг кўлидан ушлайди, қиз ип устига чиққанда, бу арқон кенг йўл бўлиб, қиз тоғдан тоққа шамолдек ўтади. Бу ҳолни кўрган осетин халқи мусулмон бўла- ди. Калима айтиб иймон келтиради. Аммо, Шод­мони Мир Ҳайдар ота дунёдан эрта ўтади. Осе­тин қизи ўзини қоядан ташлаб жон беради. Қиз- нинг жасади, Озарбайжон томонда бўлгани учун мусулмон дини урф-одатлари бўйича дафн этилади.

ҚАРОҚЧИ ШОГИРД ҲАҚИДА РИВОЯТ

Шайх Фазл туркман Мир Ҳайдар отанинг шо- гирдларидан, қароқчи номи билан машҳур бўлган шайх. Шайх Фазл етимликда ўсган, ке- йинчалик дўстлари билан бойларнинг отини ўғирлаб кундан-кун кучайиб борган. Олган мол- мулкини етим есир, ночорларга бериб юрган, чўл бўриси номини олган. Бойларни ночор,

ғариб қилиб, уларнинг қийналишини томоша қилган. Йиққан-терганини олиб, етим-есирга улашиб «ким берди», - деб сўрасалар, «чўл бўри- си галаси билан келиб берди, денглар», - деб айт- ганлар. Ҳеч ким асл исмини билмаган. Ниёзқу- либой Фароб, Чоржўй томонларга бориб, етим болаларни уч-тўрт тангага сотиб олиб келиб бо- қиб катта қилиб, кейин қул қилар экан. Фазл ҳам шулардан бири бўлиб Ниёзқулибойнинг нули бўлган. Отхонада, молхонада хизмат қилиб бойнинг оиласидан қолган ошни, сарқит суяк- дан шўрва ичиб улғайган. У балоғатга етиб, бой­ни тунаб, чўлда ватан қилади ва қаерда бой бўлса, етимларни ўз сафига қўшиб бойларни тунаб ночор ҳолга солади. Ниёзқулибой Мир Ҳайдар отага келиб арз қиладилар. Ҳазрат Дўлан деган ердан Фазлни олиб келишни буюрадилар. Ҳазратнинг қаршисида дўланлик Фазлни сўроқ қиладилар. «Эй Фазл, қароқчилик сенга гуноҳ- лигини ҳеч ким айтмадими?» - дейдилар. Шун- да Фазл дейдиларки: «Ниёзқулибой гўштли ка- боб еб, қолгаи сарқити, суягини бизга шўрва қилиб берса, ўзи буғдой нон есаю, биз кепакли нон есак, шу адолатданми? Иссиқ тўшакда ётсаю, биз бўйрада, ҳўкиз ва қўй пўстагида ётсак. Улар тоза кийим, оҳорли тўн кийсаю биз уларнинг кийиб йиртган тўнини кийсак, бу ҳам адолатданми? Улар ёш чўриларни ўзига ўйнаш қилиб зино қилсаю, бизлар эса уларнинг эши- гида бўйдок, ўтсак, бу ҳам мусулмончиликдан- ми? Айбимиз бўлмаса ҳам урсалар, фарзандла- ри масхара қилса. Айбимиз нима? Шунга жа- воб берсин. Биз ҳалол хизмат қилдик, етимлик

айбми, ҳазратим, шунгажавоб берсинлар Хум- лаб йиққанини мен тортиб олдим, чунки бахт- ли болалигимни улар тортиб олганди. Мен улар- нинг бор дунёсини тортиб олдим. Мард бўлса, бахтли болалигимни менга қайтариб берсинлар. Мен мол-дунёларини қайтариб бераман», - деб- ди. Шу пайт ҳазрат Мир Ҳайдар ота бутун Фаз- ли қарамоғидаги қишлоқни, Муборак кўҳна ша- ҳарни манзил-макон қилиб берибдилар ва ўша ерда яшабдилар. Бойларнинг боласи эса шайх Фазлнинг хизматини қилиб, қўйларини боқиб юрибди. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота Дўлонийни тарбиялаб, Фазл шайх мақомига етказа олди- лар. Ҳазрат: «Ниёзқулибой, уларнинг ҳамтовоқ- ларига, етимларга нисбатан калган зулмларига, чўри қизларни ношаръий хотинликка олишига шариат китобидан рухсат борми? Бор бўлса, далил келтиринг», - дейдилар. Аммо улар ной лож эдилар. Чунки, Ниёзқулибой ваҳаммаслак- лари ҳеч қаердан гуноҳсиз эканликларини тас- диқловчи ҳужжат келтира олмабдилар. Эл улар- ни зинокорлар деб, жазоладилар, тошбўрон қил- дилар.

ҒОЙИБЛАР ҲАҚИДА РИВОЯТ

Ҳазрат Мир Ҳайдар отда, чўлда нур кўриб етиб борсалар, рижол-ул ғайиблар суҳбат қилиб туришган экан. Одоб билан уларнинг сафига қўшилиб, жимгина бош эгиб уларга салом бе­рибдилар. Улар ҳам Ҳазратга бош эгиб салом берибдилар ва суҳбатни давом эттириб шари- атдан, ҳақиқатдан, тариқату маърифатдан

сабоқ берибдилар. Суҳбат давомида айтибди- ларки, Аллоҳнинг даргоҳига етган ошиқларга Қуръони каримни ҳар бир ҳарфу нуқтаси учун водийлар борки, минг йиллик йўлдир. Қасрлар борки, юз йилда ҳам уни айланиб чиқишнинг иложи йўқдир. Ҳар қадамда минг хил гул ва гулзорлар кўз баҳра олиб, дил таскин топиб, хушбуй ҳидидан минг йил масту беҳуш бўлиб юрарлар ва лаззат оларлар, чиройли хушсурат малойикалар жомларда шарбат, май олиб ке- лурларки, инсонлар бу май шарбатини умри давомида тотиб кўрмаганлар. Ҳаттоки, майин шабада эсганда инсоннинг тани, жисми роҳат олади. Малойиклар айтурларким, бу даражага етган инсонлар фоний дунёда ота-онасининг ҳолидан хабар олиб, ҳеч нарсага муҳтож қил- маган, ота онасининг розилигини олиб ҳар бир ишини уларнинг рухсати ва улар айтганидек қилиб бажарган инсонлар, ҳаром, макруҳ ва шубҳадан йироқ бўлган яхши-ёмон кунни так,- дирдан билган, Аллоҳнинг каломига амал қилиб Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) қилган ишларни қилиб, қайтарган ишлардан қайтган, кишига, тирик жонга озор бермаган зотлардандирлар. Булар ошиқлар - муҳаббатли зотлардандирлар, дейдилар. Аллоҳуларнинг қалбини, дилини, ўзи- нинг дийдорига ошиқ бўлиб, тирикликда минг турли машаққату синовларда синаб, сўнгра лойиқ топган зотлар. Ўшаларга ул водийларда кезиб, боқий дунёнинг мўъжизасига етадилар, либослари бир дона буғдой қобиғидан ҳам ен- гил ҳарирдан, тўшаклари эса пардан юмшоқ, тирикликда Аллоҳнинг дийдорини тушида

кўрган. Пайғамбарлар билан тушида ҳам суҳ- бат бўлганлар мақомидир, деб суҳбат қилдилар. Хожа Шамсиддин Мир Ҳайдар ота улар суҳба- тидан баҳра олиб уйқуга кетдилар, бир пайт уйқудан турсалар, тозилари Ҳазратнинг ёнида у кишини қўриқдаб турган экан. Ҳазрат бир неча кун бир ҳолатда юрдилар. Ҳаттоки, сукут- да ҳеч ким билан ҳамсуҳбат ҳам бўлмадилар, рижол-ул ғайибларини яна кўрмоқ улардан са- волларига жавоб олмоқучун уларни изладилар. Зикрда, ибодатда бўлиб, ҳоллари бир ҳолда бе- мор бўлиб ошиқларнинг йўлини изладилар, ке- йин тинмай йиғлаб, Аллоҳга илтижо қилдилар. Неча кун оч-наҳор юрдилар, охир беҳуш бўлиб йиқилдилар. Руҳлари жисмларидан чиқиб, ло- маконга етди. Малойиклар кутиб олиб, ул Азиз- ни ломакон узра сайр қилдилар ва гулу гулзор- ларни кўрдилар. Ошиқларнинг зикри шукро- нада ер юзида учрамаган бу чаман боғларни, дарёлару тоғларни қаср, қўрғон, шаҳарларни кўрдилар. Бу олам чароғон эдики, бу ёруғлик- ни ҳеч ким таъриф эта олмайди. Ҳазрат Ма- лойиклардан сўрадилар: «Бу манзилда ҳеч ғам, чанг ёки ғуборли нарсалар кўрмадим. Инсон- ларда ҳеч бир ташвиш, машаққат йўқ. Бу ер- даги боғу роғлар ер юзида йўқ. Бу макон жан- натми?», - дедилар. Шунда Малойиклар »Бу ошиқлар водийсидир. Аллоҳни, ватанини сев- ган, ота-онасини, устозларини ҳурмат қилиб, яхши инсонларга ҳамсуҳбат бўлиб, уламою ав- лиёлар суҳбатида бўлиб, инсонларга яхшилик қилиб, дини исломга эътиқод қилиб маломат- ларга чидаган, бало-қазосига сабр қилган ин- сонларга насиб этган. Бу абадий яралган лома- кондир. Аллоҳни нуридан яралган мунаввар бир макондир. Бу сирларни Аллоҳ сизнинг хаста қалбингиз, ишқ дардингизга малҳам бўлиши учун ғойибдан аён берди. Бу сирни зинҳор пин- ҳон сақланг», - дедилар. Хожа Мир Х,айдар ота хушларига келдилар. Фарзандлари Саййид Аб- дуллоҳга «хавотир олманг, мен соғ-саломатдир- ман», - дедилар. Аҳли оилалари, фарзандлари хурсанд бўлдилар. Хожа ўшанда қирк, икки ёшда эдилар. Хожа Мир Ҳайдар ота бу сирни ҳеч кимга айтмадилар, сир сақладилар. Ҳазрат бир куни Аланг чўлларида туя ва чорвани бо- қиб юрсалар, бир тўда кийиклар келиб унинг чодирига кириб кетдилар. Хожа намозни туга- тиб, бу ҳолдан ҳайрон бўлиб, чодирдан чиқса- лар, бир неча туркман мерганлар камон билан, отга минган ҳолда турган экан. Хожа Мир Хай­дар ота уларга салом бериб, «хизмат» - дебди- лар. Шундаулар: «Эй чўпон, кийикларни бизга беринг, бўлмаса бу ерларга чорвангизни қуймай- миз», - дебдилар. Хожа: «Эй инсофсиз овчи, сен ҳомиладор кийик, оҳуларни ов қиласан, шу гу- ноҳинг сабабли оилангнинг ҳомиласи ойига ет- май нобуд бўлади. Шунга бир фикр қилиб, ўйлаб кўрмадингми? Оҳуни ов қилшн мумкин, буни инкор этмайман. Аммо, нафсинг учун сен мода охуларга қирон келтирдинг. Ёш, мурғак охуни ҳам аямадинг. Энди тавба қилгин, эй ин­софсиз», -дедилар. Ҳазратнинг бу сўзини эшит- ган овчи «мени танимасангиз, оилам ҳақида қаердан биласиз?», - деб сўрадилар. Шунда «ўзинг Дўстмурод мерган, хотининг Ойжамол,

Сулув момо қизи» - дедилар. Овчи отдан ту- шиб тавба қилди ва «сизга мен ҳақимда ким хабар берди», - деб сўради. Шунда Мир Ҳайдар ота «сени билгувчи Зот хабар берди», - деди­лар. Овчи Ҳазратга «тавба қилдим, овчиликни қилмайман», - деб камонни синдириб ташлади ва Мир Ҳайдар отага мурид бўлди. Чодир ичи да эса кийик оҳулар ҳомиласини туғиб ўзига эр гаштириб Мир Ҳайдар отанинг чорвасига қуши- либди. Буни кўрган Дўстмурод Помук, томонга от чоптириб кетибди. Шоша-пиша уйга келса, хотини ўғил туққан экан. Мир Ҳайдар отага ниёз айладим, деб исмини Ниёзмурод қўйибди ва бир сурув қуйни Мир Ҳайдар отага назр қилиб бериб, дуоларини олибди. Шу-шу помуғликлар овчилик касбини чўпонликка ўзгартириб, чўпончилик билан кун кўрибди. Помуғнинг сар- касининг гўшти, кийик гўштига баробар дейи- шади. Мулла Ниёзмурод Мир Ҳайдар отанинг шогирдидир. Чўл ҳозирда Ниёзчўл деб атала ди. Мир Ҳайдар отанинг оҳулари кўпайиб, минг- дан зиёд бўлган. Аллоҳнинг хоҳиши ила оҳулар Мир Ҳайдар отанинг қарамоғида хатардан йирок, бўлган зкан.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА ЛАЙЛАКЛАРИ

Соҳибкаромат Мир Ҳайдар ота тонг намози ни ўқиш учун масжидга равона бўлдилар. Ҳут ойининг йигирма иккинчи куни эди. Шу пайт осмондан лайлаклар учиб ута бошлади. Шогирд- ларидан бирлари «Ҳазрат бир каромат кўрса- тинг, лайлаклар минор£1ларга қўниб ин қурсин- лари, - дебди. «Эй Абдуламоз, Аллоҳ хоҳласа ин қуради. Ҳали лайлакларни қувиб кетказолмай- сан, неча юз йиллаб бу юртга Ватан қилади», - дебдилар. Бомдод намозини ўқиб чиқсалар, лайлаклар масжид минораси тепасида учиб, чарх урар экан. Абдуламоз Ҳазратни синамоқ мақсадида айтган сўзига пушаймон ебди. Аай- лаклар ҳар йили бир вақтда келар экан 1989 йилдан сўнг келмай қолди. Сабаби бир инсон Мир Ҳайдар отанинглайлакларидан бирининг боласини милтиқ билан отиб ўлдиради. Шундан сўнгра лайлак қайтиб келмади. Лайдак келма- гач, одамлар ясама лайлак ясаб уясига қўйди. 1989 йилдан бўён лайлак келишини халқ кутиб яшайди. Ҳар баҳор - 17 март куни лайлак ке- либ, бир айланиб Бухоро томон учиб кетади.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА БОҒЛАРИ

Султон Мир Ҳайдар ота боғларида узум, анор, анжир, ўрик, олма, беҳи, кўксултон, гилос, балх тутлари кўп эди. Балхдан олиб келинган ок, тут эрта бақорда куртак отиб, май ойида пишган ва тут қиёми, майиз қилинган. Мевалар серҳо- сил ва боғ ичи соя-салқин, ҳар бир дарахт ости- да эса хум кўмилган. Хум остидан су в сизиб, дарахтни сув билан таъминлаган. Балх тути кўчати Балхдан олиб келиб экилгани учун Балх тути дейилган. Мир Ҳайдар ота ҳар доим боғла- рини парвариш қилганлар важавзода хумлар- га сув тўлдириб боғни суғорганлар. Мингдан зиёдтут, мингдан зиёдузум, анжир, анор, беҳи бўлган. Боғ атрофи ариқлар бўлиб, дарахтлар

остидаги ариқлардан жала ва сел ёққанда унинг суви боғ ичида оқиб, дарахтлар ундан озиқлан- ган ва ҳосил яхши бўлган. Боғ ишларида толи- би илмлар кўмаклашганлар. Мевасидан Каъба- тул-лойи шарифга ва Мадинаи Мунавварага ҳам юборганлар. Ҳожа Мир Ҳайдар отанинг бор- лари ҳозирги Равот қишлоғида, Касби - Хожа- ҳайрон йўлинингчап томонида бўлган.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТАНИНГ

ҚИРҚ ДЎКОНЛАРИ

Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ўз шогирдларини илм олиш билан машғул қилиб қўймай, касб қилиш учун қирқ дўконда ишга қўярдилар. Катта Гум- базли иморат ичида эса қирк, дўконда ҳар бир устанинг ўз дўкони ва шогирдлари 50-60 ки- шидан бўлган. Бирлари темирчи, бирлари ола- ча мато тўқийди, бирлари харрот, эшик, бешик, дераза ёғоч ўймакорлик касбини ўрганади. Би- рида кулолчилик, коса, кўза, хум, тандир ясай- ди. Бирида қамишдан бўйра, бирида кигиз, жун йигириш, гилам тўқиш, бирида ошпазлик, би­рида ҳалвопазлик, бирида қаидолат, калла қанд, новот, нишолда пиширади Бирида юлғун ва чўплардан сават, зелвор тўқишни ўрганади. Бир дўконда новвойлик касбини, хуллас, қирқ дўконга кирган толиб бир неча касбни ўргана- ди. Бир йигитга қирқ ҳунар ҳам оз, деганидек барча меҳнат ва илм олиш билан банд эди.

Мискар, заргарлик ҳунарлари ҳам ривожлан- ганди. Темирчи дўконида сандон ва болғанинг овози хуфтон намозигача давом этарди. Намоз

вақтида ва жума кунлари пепшнгача дўконлар тинчиб, ҳамма ибодатда бўлар эди. Қирқ дукон- нинг қурилишидан мақсад олиму уламо, шайх бўлса-да, ҳар бири ўз касбини мукаммал ўрга- ниб, бировга муҳтож бўлмаслик, ҳеч бўлмаса новвойчилик, ошпазлик ёки ҳалвопазлик қилиб тирикчилик қилиш учун ўргатиларди. Ҳазрат бирор толиби илмга иршод бериб, бир юртга юборсалар, ўша уламо ўз дўкони ва касбини қилар эди. Ҳеч бўлмаса ямоқчи ёки тери ошлаб ҳаёт кечирган.

Я НА БИР РИВОЯТ

Ҳаэрат Хожамизга аён бўлдики, бир манзил- да бир инсон муҳтожликдадир, чўлда тузоқ қуриб, қирғовул овлаб, қирғовул гўштидан ис- теъмол қилади Болаларининг оч эканлиги ҳам Ҳазратга аён бўлди, чунки ожизаси ҳар куни айтар эканлар: «Бориб Мир Ҳайдар отага аҳвол- ни тушунтириб, ул кишидан егулик сўранг, ҳеч бўлмаса бирорта туя сўраб олиб, ўтин териб, Касбида сотайлик денг», - дейди. Аммо эри «мен бориб сўрашга ботина олмайман. Агар Мир Ҳай- дар ота соҳибкаромат бўлсалар кириб келади- лар», - дер экан. Бу ҳол Ҳазратга аён бўлиб ун, мой, гўшт, туз ва бир яхши туяни олиб, ҳамён- га ўн танга тиллони солиб, ўроқ ва ип олиб, чўл томон йўлга туншбдилар ва ҳалвопаздан нов- вот, ширинлик олиб, бир кунлик йўлни шом намозигача босиб ўтиб, ул муҳтож инсоннинг уйига етиб бордилар. Ҳазрат ул инсоннинг ис- мини айтиб чақирдилар, ожиза аёл ва юпун кийинган болалари югуриб чиқиб салом берди- лар. Ҳазрат айтдиларки: «Анчадан бери келмоқ ниятида эдим, узр куттириб, сизларни қийнаб қўйдим, Сафарали қаердалар», - деб сўради- лар. «Сафарали тузоқларидан хабар олгани овга кетганлар, чунки тулки, шоқол ов кушларини еб кетаётибди. Туз ҳам тотмай кетган эдилар», - деди унинг аёли. Шунда Ҳазрат хуржундан ун, мой, 173, гуштни олиб бердилар ва туя, ўроқ, ипни бериб: «Бу менинг ҳадям. Ҳалво ва қанд болаларга, мана ўн тилло танга сизга ва бола- ларга либос олсинлар, ўтинчилик қилсинлар, бу ҳам касб, энди яхши қолинглар», - деб туянинг жиловидан ушлаб энди кетмоқчи эканлар, шун­да ожиза: «Эй сахий инсон, бизни хурсанд қил- дингиз, сиздан Аллоҳ рози бўлсин, исмингизни айтинг», - дебдилар. Шунда Мир Ҳайдар ота: «Бир ожиз бандаман, эрингиз ўзлари билади. Бир худонинг бандасидан ҳадя, деб билингв, - дебдилар ва Касбига равона бўлибдилар. Са­фарали қуруқ кўл билан қайтиб келибди. Аммо, кўнглида қандайдир бир ҳолатни, яъни севинч шодликни ҳис қилибди. Уйига келиб кўрсаки, қозонда шўрва, дастурхонда эса иссик, нону ширинликлар, ҳаммалари шод хуррам. Сафа­рали бу ҳолатдан ҳангу манг бўлиб қолибди. Секин келиб дастурхон бўйида ўтирибди ва бу нарсаларни ким олиб келгани билан қизиқиб- ди. Шунда хотини: «Аллоҳнинг дўсти, бир ожиз бандаси эканлар, ўн тилло, бир туя, бир ўроқ ва ип ҳам бердилар», - деб айтгандан Сафара­ли «ё Мир Ҳайдар ота, мени кечиринг», - деб илтижо қилибди ва ўтинчилик қилиб юриб, ке- йинчалик мол-дунё топиб, муҳтожлардан ёрда- мини аямай, Мир Ҳайдар отанинг муридига ай- ланибди. Ҳаётда фарзандларига илм ва ҳунар ўргатиб, муҳтожлик кўрмай яшабдилар. Хожа Шамсиддин ота сахий қалб инсон бўлиб, ҳар бир инсонга хоҳ ғайридин бўлсин, хоҳ нотаниш, Ал- лоҳнинг бир бандасидан, деб эҳсон қилганлар.

Шамолларни бўйсундирган Мир Ҳайдар ота Хоразмда жиҳод, яъни босқинчи мўғуллар ва қозоқларга қарши курашиб юрган чоғларида, Ҳазратни бир тўда мўғул ғайридинлар ўраб ола- ди. Хожа Мир Ҳайдар ота бу ҳам Аллоҳнинг си- нови, бундан ҳам насиб этса нажот топарман, деб турганларида, бутун халқ ҳалқа қилиб ўраб олган чоғда, ё Аллоҳ ўзинг нажот бер, деб илти- жо қиладилар. Бирдан шамол туриб қум кўча- ди, бу ҳолдан мўғуллар саросимада қолади ва қўм тўзони орасида йўқ бўлиб барчаси ҳалок бўлади. Аммо, Хожа Шамсиддин Ҳазратга ша­мол ҳам, бўрон ҳам таъсир қилмади. Ҳазратни соғ-саломат кўрган сафдошлари бўрондан омон қолганига гувоҳ бўладилар. Ҳазратим шамолни бўйсундирди деб, «шамолларни бўйсундирган пир», деб атайдилар. Ҳозирда ҳам буғдой, арпа элагунча *Ё Ҳайдар», деб айтсалар, шамол ту- ради, яъни шамол ёрдамга келади, деб касби- ликлар эътиқод қилади.

БИР ЧЎПОН РИВОЯТИ

Дашту саҳро-чўлларда кўй, эчки бок,иб юр- ганда бир куни чўлнинг ёнидаги бир қамишзор тўқайдан бўрилар ҳужум қилади. Шунда чўпон қўрққанидан «ё Мир Ҳайдар», деб Ҳазратни йўқлайдилар. Яшин тезлигида Мир Ҳайдар ота пайдо бўлиб, бўриларни ҳайдаб соладилар ва чўпон бу ҳолдан ҳайрон бўлиб қолади. Ҳазрат яшин тезлигида келиб кетганларидан кейин, бўрилар галаси Амударё томонга кетади. Қай- тиб Авазчўлда бўрилар кўринмайди. Чўпон юз дона қўйни назр атаб, Мир Ҳайдар отага ҳадя қилиб кетади. МирҲайдар отанингяшин тезли­гида келиб-кетиш сири ҳеч очилмаган. Мириш- корда Кабутар лақабли инсон XX асрда кўз очиб юмгунча Миришкордан Касби кулолларидан офтоба кўза олиб борган, яъни Миришкорда ғойиб бўлиб, сўнгра Касбида пайдо бўлади. Ку- лолдан офтоба кўза оладию ғойиб бўлади, гувоҳ- лар ҳам унинг хислатидан ҳайрон бўладилар.

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА

ҚУДУҚЛАРИНИНГ СИРИ

Қудуқни 706 ҳижрий-қамарийда, яъни куз ойида Хожа Шаме Мир Ҳайдар отанинг туяла- ри чўккан жойда шом намозидан кейин Хизр алайҳиссалом бирла қазганлар. Қудуқ чуқурли- ги 30 газ бўлгач, остидан чашма чиқибди. Чаш- манинг кўзига пона қоқиб, ҳўкиз терисидан бўлган ип билан боғлаб чиқадилар. Понани торт- гандан сўнгра қудуқ оғзигача тўлади. Хожаи Хизр «Мана бу сизга ризқ, бу йўлдан карвон ўтади, сиз туя ва отларни, карвон аҳлини сув билан суғорасиз, улар сизни рози қилишади», - дейдилар, шундан сўнг эса олов ёқиб, чой қай- натиб ичадилар. Оловнинг шуъласини кўрган кўчманчи эронийлар келиб, Хожаи Хизрга бу ернинг соҳиби «агар ер керак бўлса, 400 тилла берасиз», - дейди, яъни тўрт юз туяни хақини сўрайди. Хожаи Хизр алайҳиссалом ёнларидан бир ҳовуч тилла олиб тўрт юз танга санаб бера- дилар. Хожаи Хизрнинг кароматлари шу эди­ки, қум сарасини олтин, деб одгандилар, олтин- га айланганди. Улар кетгач, Хизр алайҳиссалом Хожа Шамсга шундай ибратомуз сўз айтади- лар: *Бу замин Аллоҳники, бир зарра гардини ҳам яратолмайди». Ўша кеча Эроний забонлар «тиллоси кўп экан, ўлдириб қудуққа кўмамиз, бойлигини оламиз», - деб маслаҳат қиладилар. Хожаи Хизр уларнинг ниятини билиб, жангал- нинг уруғига дам солиб, сочадилар. Тўрттомон да жангал кўкариб, уч метр баландликда девор бўлади. Дарвоза олдида баҳайбат аждарлар, илонлар ётиб олади. Эронийлар бу ҳолни кўриб, булар сеҳргар экан, деб ортга қайтади. Эртаси шу қудуқ сувидан ҳужра қурадилар, ҳужрада ҳам каромат намоён бўлади. Кичик ҳужра ич- кариси жуда кенг ва ҳайбатли эди. Бу ҳужрага кирган киши тинч ором олган. Хужра ичидаги инсон ташқаридаги шовқинни эшитмаган. Хо­жаи Хизр алайҳиссалом уч кун ичида Мир Ҳай- дар отага сабоқ берган. Сўнгра қудуқ сувидан бахти очилмаган кишига шифо, беморлар яра- чақасини ювса шифо топган ва бефарзандлар фарзандли бўлган. Қудук, тарихий масканга ҳаёт бағишлаган, карвонларга сув манбаи бўлган. Еиринчи қудуқ Тош қудук, деб номлан- ган. Бешкент йўли, яъни Қамаши йўли, карби­да жойлашган Тошқудуқ қишлоғида бўлган,

ўтган асрда кўмилиб кетган. Қудуқ соҳиби бир бой киши бўлган, кейинчалик қаровсиз ҳолиб, бузилиб кетган. Эни 3 метр, чуқурлиги 25 метр бўлган. Қурғоқчилик йиллари Тошкудуқдан туя орқали сув тортиб, Мир Ҳайдар отанинг сардо- балари тўлдирилган. Ғиштдан сув йўли бўлган. Қудуқ сувидан шу йўл билан сардобалар тўлди- рилган.

САРДОБАЛАР ТАРИХИ

708-716 йилларда Хожа Шаме Мир Ҳайдар ота томонидан хоразмлик шогирдлари ва Балх амири ёрдамида қурилиб битказилган. Кабири Карим фарзанди Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ томонидан нишопурлик, сайрамлик, шошлик қаландару дарвешлар хизмат қилганлар. Кеш Самарқанд сўфилари ва карвон аҳли хайри эҳсон сифатида қурилишга маблағ беришади.

Саккиз йилда Сардоба ва шах;ар девори ер ости сув тунели Қамаши дарёсигача биткази- лади. Сувни бошида Қилич ота мироб бўлади- лар. Қилич ота асли Бағдод шаҳридан. Шайх- лар сулоласидан узлатда ва ёлғизликда яшаган. Дарёнинг сувини тўхтатиб, ер ости йўли орқали Касбини сув билан таъминлаганлар. Каъбадан чиққан асов отни «дир», деб т^остатиб жиловла- ганлар. Ҳозирда Қилич ота қабр тоши олиб ке- тилган, аммо ҳужралари бўлган. Қилич ота би­лан Иброҳим ота ака-ука бўлганлар. Иброҳим ота ҳам Мир Ҳайдар отанинг шогирдларидан бўлган. Иброҳим ота Бағдод шаҳридан 710 йил­ларда келиб, чўлда макон тутган ва шу юртда ғарибона яшаб ўтганлар. Қусам Шайх, Исҳоқ оталар билан ҳамсуҳбат бўлган ва Иброҳим ота шу юртда қолганлар. Қабри Авазчўлда, Касби тумани Алот қишлоғида. Иброҳим ота Сардо- баларни тўрт фаслда сув билан таъминлаган ва бу халқ учун ичимлик суви бўлган. Сардоба ос- тида кумуш ғиштлар ётқизилган бўлиб, бу сув- ни заҳарланишдан сақлаган. Эшик бўлган ва туйнуклардан ҳаво алмашиб турган, сувни соқ- чилар қўриқлаган. Қадимий сардобалар каби бу сардоба мустаҳкам қурилган, суви тиниқ ва салқин сақланган. Сардоба учун етти хумдонда ғишт пиширишган. Янток, ва юлғун, жангал ёқиб, Мир Ҳайдар ота ҳам ғишт пишириб, ўзла- ри бу ишларга бош бўлиб, фарзандлари Сайй- ид Абдуллоҳ ҳам хизматда бўлган. Сардобалар ҳозирги сув омбори вазифасини ўтаган. Душ­ман қамал қилганда халк, учун сув манбаи бўлган ва халқ шу сувдан фойдаланган. Ҳар- бий истеҳком учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ва қўриқланган. Авлиёлар, валилар, қаландар ва дарвешларга макон бўлган бу юртда ҳар бир иншоот аниқ режа асосида қурилган, эл учун фойдали томони кўзланган,

МАДРАСАЛАР ҚУРИЛИШИ

710 йилларда саккиз мадрасанинг саккиз жаннат номи билан қурилиши бошланди. Мир Ҳайдар ота ўзлари бош бўлиб, мадрасанинг му- даррис ва толиблар учун ҳужралар тархини чизиб, сардобайи ҳамалнинг шарқида биринчи Мадраса қурилди. Кейин иккинчиси, 712 йил- да охирги Мадраса ва масжид курилиб битка- зилди. Масжид турт минора ва бир неча гум- базли шаклда улуғвор қилиб қурилди. Масжид сардобанинг кунботарида, яъни ҳамал сардо- банинг қибласида. Сардоба ёнида Ҳазрат Мир Ҳайдар отанинг аҳли хонадони учун ҳовди мас- кан булган. Мадраса ўртасида масжид бўлган. Ҳар бир Мадраса дарвозаси алоҳида булган. Шариат илми, Қуръон қироати, ҳадис, масала, ижмо, фиқҳ илми ва ақойид фалсафа диний илмлар маскани булган. Етук шайхлар, уламо- лар етишиб чиққан ва улар толибларни тарбия қилганлар. Ҳазратлари ҳам толиби илм аҳлига сабоқ берганлар. Мир Ҳайдар ота эса шу мад- расаларнинг энг зукко уламоси, мударриси бўлиб, толиби илмларга ҳақиқатга етишиш ил- мидан сабоқ берганлар. Толиби илмларни маб- лағ билан таъминлаб, минг бир аллома, вали, соҳибкароматни камолга етказганлар. Ҳар за- монда илм аҳлининг ҳасаддў-йи бўлган. Мир Ҳай- дар отани ҳам турли тўсиқлар, фитналар билан синаб кўрганлар. Ҳазрат нима сабаб бўлди-ю бир неча йил Қундузда ҳам яшаб, мусофирлик- да бўлдилар. Табризда ҳам бўлиб, Шайх Шам- сиддин Табризий билан учрашиб, дуоларини олиб, қайтиб келдилар. Ниҳоят, Хожа Мир Ҳай- дар ота Касбига қайтдилар. Комилон ва Май- маноқ халқини ислом динига бўйсундирдилар ва фарзандлари Мирсаййид Абдуллоҳни имом қилиб кўйдилар ва Комилон аҳли Ислом динига эътиқод қилди. Хуллас, Ҳазрат Мир Ҳайдар ота­ни Фазли ва Ширкент халқи ҳам тан олиб, му-

риди бўлди. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ўз макта- бини ташкил қилдилар.

Мир Ҳайдар отанинг қилган касблари: би- ринчи касб-корлари туя, от, кўй, қўзи боқиб, тунлари ўтин териш билан шуғулланганлар. Аср ва шом намози орасида карвонларнинг туя ва отларини суғорганлар, кундузлари мадрасада сабоқ берганлар. Пешин вақтида дам олган- лар, асргача яна сабоқ, суҳбат қилганлар Аср- дан шом намози орасида туя, отларни суғор- ганлар. Шомдан хуфтонгача муридлар ила ҳам суҳбат бўлиб, илми ҳолдан сабоқ берганлар. Сўнгра хуфтонни ўқиб бўлиб, саҳро томон йўл олганлар, ёлғизликда юриб, муриду толиблари- нингтарбияси билан шуғулланганлар. Саховат- хонадаги кишиларга, етим-есирларга ғамхўр- лик қилганлар. Беморлар ҳолидан хабар олиб, уларга гиёҳ ва дамламалар тайёрлаб берган­лар, озроқ ерга деҳқончилик қилиб, яна боғла- рида ҳам меҳнат қилганлар. Мевалар пишган- да ўзлари бош бўлиб, ҳосилдан хизматчилар- нинг ҳақини узганлар. Ҳеч бир ҳосилни исроф қилмаганлар, сахий қалб ва доно бўлганлар. Мир Ҳайдар ота эккан ниҳоллари ўз жойида тутган, кўкарган. Саводсиз, илмсиз кишилар га танбеҳ бериб, уларни илм олишга даъват қилганлар ва дини исломни бузишга йўл қўймаганлар. Шариатни бузган кишиларга шариат бўйича жазо тайинлаганлар. Балх ами­ри ҳам Мир Ҳайдар отадан маслаҳат олиб, амирлик ишини бажарганлар. Бирор кишига жазо бермоқчи бўлсалар, Мир Ҳайдар отадан маслаҳат олганлар. Балх амирининг қабри Мир

Ҳайдар ота қабрининг кунчиқар томонида. Қабр тошида туркий ғазал битилган. Саййид Мир Ҳайдар ота фарзандларига яхши тарбия бериб, вояга етказганлар. Олиму уламо, соҳиб каромат бўлишган. Тожик, эрон, араб, туркий, хитой, мўғуллар ҳам шу Юртда яшаб, тирик- чилик қилганлар. Мадинада имом бўлган чоғ- ларида ҳам Туркияда Мир Ҳайдар отанинг ҳуж- ралари бўлган. Ҳозирда Мир Ҳайдар ота мас- жиди бор, дейишади. Яна бир касблари хум- донда ғишт пишириб, ғишт чиқариб иморат қурганлар. Етим-есир, муҳтожларга ёрдам бер- ганлар. Тунлари чўлда рижол-ул-ғайблар билан учрашиб, суҳбат қурганлар ва баъзида «Наср» сурасини уч марта ўқиб, чанг тўзонда бирдан ғойиб бўлиб, Каъбатуллода имом бўлиб, жума намозини ўқиб берарканлар. Гоҳо Истамбулда оддий ҳужрада ҳол ва к,оддан сабак; бериб, яна ўз юртларига қайтар ва сурувни тозилари бо- қиб турар экан. Тазилари ақлли, ҳар бир нар- сага тушунадиган ит бўлган.

Бир қавм сигир сутида ва эшак сутида нон пишириб келади. Шунда Мир Ҳайдар ота този- ларига олҳақингни, деб айтадилар. Шунда този эшак сутига қориб пиширилган нонларни аж ратиб, сигир сутидагисини қолдиради. Шундан кейин улар: «дуо қилинг, Ҳазратим», - дейди- лар. Шунда Мир Ҳайдар ота «илоҳим авлодинг эшакдек думли бўлсин», - дейдилар. Яъни қил миш-қидирмиш, деб айтибдилар. Ҳазратнинг ёнига бир киши ёнида бир одамни етаклаб ке- либди. Ҳазрат, бу кишига ёрдам беринг, дўстим кўр бўлиб қолди, дебди. Шунда Ҳазрат кўрман

деганни бир хонага киргизибдилар ҳалиги ки- шининг кўзи шерга тушиб, «дод», деб қочиб чиқиб кетибди. Шунда «эй нодон, бир кур бўлсанг, шердан бунча қўрқмасанг», - дебди- лар. Ҳазратни ёнида икки шер қиёфасида фа- ришта юрган. Ҳазратни синамоқчи бўлган ки- шиларга кўриниб, ҳайбатли шердан барча ҳай- иққан, дейдилар.

Ҳазрат ҳақида ривоятлар кўп. Амударёдан юриб ўтган бир кечада етти шаҳарда пайдо бўлиб, илму ҳикматдан, илми ҳолдан, қолдан сабок, бериши, чўлда адашиб қолган кишини топиб, ёрдам бериши барчаси ҳақиқатдир. Аллоҳ Ҳазратга ҳожатбарорликни, сахийликни насиб айлаган. Мир Ҳайдар ота ҳаж ниятида бўлганлар, карвон аҳли ва шогирдлари сафар- га тайёргарлик кўрдилар, бутун карвон аҳлини халқ кузатиб қўйди. Зулҳижжа дарвозасидан чиқиб, Бухорои шариф орқали ҳаж сафарига боришни ният қилгандилар. Карвон кеча-кун- дуз юриб, фақат намоз вақтида тўхтатиб са- фарни яна давом эттирарди. Вафоийга бир кун сир аён бўлдики, карвон бир кунда уч кунлик йўлни юради. Ҳазратни каромат эканлигини би- либ қолибди. Сирии очмоқчи бўлибди, аммо бо- тинолмабди. 6 ойлик йўлни 2 ойда босиб ўтиб, Каъбатуллога етиб борибдилар. Шунда Вафоий Абдумажидга: «Ҳазратим каромати билан олти ойлик йўлни икки ойда босиб ўтдик. Бу ерда Ҳазратимнинг масофани қисқа қилиб қўйиш си- рини билмадингми?», - дебди. Шунда ҳазрат ке- либ, «Ўзига таваккал қилинг, ўзи осон қилса, манзил маконга бир зумда етасиз», - дейдилар.

Ҳазрат биродари Рамзиддинни излаб топди- лар. Улар бир неча йиллардан бери кўришма- ган эдилар, бир неча кун улар ҳамсуҳбат бўлган- лар, биродарларининг ҳам кўнгли шод бўлди. Хожа Шамс барча дўсти биродарлари бирла учрашиб, уларнинг суҳбатидан баҳраманд бўлиб, Мир Ҳайдар отанинг шогирд ва ихлос- мандларига айланадилар. Ҳазратнинг хос му- риди Хожа Мастон ота Дарвешали ва Ҳикмат- ёрлар ҳам Ҳазратнинг мартабалари улуғ экани- ни қалбан ҳис этдилар, ҳурмат қилдилар.

ХОЖА ШАМС КАРОМАТИ

Кунлардан бир кун Ҳазратнинг изидан бир киши пойлаб юриб, Хожа Шамсни чўл биёбон- дан топибди. Ҳазрат ҳассаларини ерга қадаб кўйган эканлар, қўй-эчкилар сув ичиб турган экан. Ҳалиги киши бу сирни кўриб қолибди ва тезда изига қайтибди. Кечки пайт Ҳазратдан сўраш учун ҳужраларига борибди. Ҳазрат ўша кимсага: «Эй нодони бадбахт, Аллоҳнинг кало мини инкор этасанми? Аллоҳ таоло: Эй банда, нимага муҳтож бўлсанг, мендан сўра, сўрага- нингни бераман, деган-ку», - дебдилар. Ҳалиги киши мулзам бўлиб қолибди.

Бир киши Хожанингчорвалари ичига кириб олибди. Хожа қўрғондан икки чақирим чўлу биёбонда юрибди. Бир каромат бирдан ғойиб бўлиб, Аланг чўлдарида пайдо бўлибдилар. Ҳали- ги киши ҳам туялар ичида экан, бир пайтзгхлаб қолибди. Кечқурун шоғол ва бўрилар увилла- шидан уйғонибди. Подадан асар йўқ, ваҳима

босибди. Чўлда ўзи ёлғиз қолган. Тавба қилиб, Аллоҳдан нажот сўрабди. Шу пайт бўриларнинг ҳужуми тўхтабди. Бир пайт қараса, бир туя ёнида экан, туяга миниб, Аллоҳга шукроналар айтиб, тинмай йиғлаб пушаймон бўлиб, Касби- га келиб Масжидга кириб, Ҳазрат Мир Ҳайдар отадан кечирим сўрабди. Ҳазрат Мир Ҳайдар ота танбеҳ бериб, «Беодоблик қилманг, бўрилар тилка пора қиларди. Фикри хаёлим сизда бўлиб муридларни тарбиясига бефарқ бўлдим», - деб- дилар. Ҳазрат тунлари чўлда Қуръон қироат қилганларида бутун чўлдаги ҳайвону махлук,- лар келиб, Ҳазратнинг Қуръон тиловатини тинг- лашган. Ҳазрат кўп вақтларини чўлу биёбонда ўтказиб рижолул-ғайиблари даврасида бўлиб, уларнинг суҳбатидан баҳра олганлар.

Чилтонлар бир масжидга келишибди. Ҳамма сукут сақламоқда экан. Шунда улардан бири: «Нега суҳбат бошланмаяпти», - деб сўраса, бир- лари «Саййид Мир Ҳайдар келмадилар, Амуда- рёдан бир инсонни қутқараман деб кечикди- лар. Ҳозир келар эканлар», - дебди. Хожа кел- гач, унинг бутун кийимлари ҳўл экан, «мана сиз- га янги чилтонни Амударёнинг сувидан қутқа- риб олиб келдим, сафингизга олинг», - дебди- лар. Ҳасан Амин деган тақводор олим дарёдан ўтгунча сол титилиб, сувга чўкиб кетган чоғда Мир Ҳайдар ота муроқабада турганда кўриб қолиб, яшин тезлигида қутқариб қолганлар. Авлиёдар учун бир манзилдан иккинчи бир ман- зилга кўз очиб юмгунча бориш ҳеч гап эмас. Буни «таййи макон«, - дедилар. Ҳазратдаги бу хислат каромат бўлганлигига шубҳа йўқ.

Ҳазратнинг Балх амири билан мулоқот маса- ласини ҳал қилиш ҳам шундай ҳолда кечган. Балх амиринингдаргоҳи бир қадам бўлган. «Ҳув» деб бориб, «ҳув» деб қайтиб кела олган кишига бу иш қийин бўлмаган. Бир мансабдор кишига бир бола «ойим бетоб, садақа қилинг», - дебди. Шунда у киши нега тўрт беш танга ва доривор гиёҳлар олмадим, дея афсус қилган экан. Ва олиб келган юкларини тушириб, қишлоқ оқсо- қолининг уйига бориб, оқсоқолни топиб, нега халқ ҳолидан хабаринг йўқ, бева-бечоралар ҳолидан хабар олиб турмайсан, деб сиёсат қилибдилар. Оқсоқол: «Узр бугун хабар олмок,- чи эдим, бир неча кундан бери бетоб эдим. Ҳозиргина Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ҳақимга дуо айладилар, мендан дардим йироқлашди, тақ- сир, узр», - дебдилар. Шунда омили бир гуноҳ- сизузр сўраб, «Беҳудага сизни ранжитдим. Ҳаз- ратим сиздан хабар олган бўлсалар, сизни хиз- матингиз мени хизматимдан ҳам устун экан», - дебдилар. Оқсоқол эса «кечирдим, асло ранжи- манг, меҳмоним бўлинг», - дебдилар.

Ҳазрат Қамаши қишлоғида сафарда эканлар. Уша замон аҳли илмлари суҳбатида эканлар. Бир пайтҲазрат: «Таҳоратни янгилаб келаман, эй соҳиби хонадон, безовта бўлманг», - деб ўзла- ри чиқиб кетибдилар. Ах,ли илм суҳбатлашиб ўлтиришибди. Ҳазрат бирдан ғойиб бўлибдилар. Қудратшо деган кишининг уйида пайдо бўлиб- дилар. Сайисхонадан икки ҳўкизни омочи би­лан дарвоза олдига олиб бориб турган эканлар, шу пайт девордан икки ўғри сакраб тушибди. Мир Ҳайдар ота уларнинг исмини айтиб чақи- рибдилар, ҳалиги кишилар бу ҳолдан ёнига ке- лишни билмай қолибди Агар Аллоҳдан кўрқма- санг, омоч, мискин камбағал деҳқоннингҳақи, дебдилар. Шунда бу икки ўспирин Ҳазрат Мир Ҳайдар отага мурид бўлиб, тавба қилибди. Ҳаз- рат уларнинг гуноҳидан кечиб, ҳўкизларини жойига боғлаб, суҳбат жойига икки ўспиринни олиб борибдилар: «Ҳазрат нега ҳаялладингиз?», - дебдилар. Шунда Ҳазрат: «шерикларимга ёрдам бераман, деб ушланиб қолдим», - дебди­лар. Суҳбат давом этибди, Ҳазрат суҳбат даво- мида «Агар бир юртда бир подшоҳ амирлик қилса, ўша юртни увол-савобига жавобгардир. Агар, бирор ишга бефарқлик қилса, ўша ишга шерикдир. Аллоҳ бизга улуғ мартаба берибди- ки, бутун эл-юртнинг яхши ёмонига биз жавоб- гармиз. Қиёмат кунида биздан сўрайди халқни ҳимояси ёки тинч-осойишталиги ва тарбияси- ни, исломи-ю шариатини, барчасига мени масъ- ул қилиб шу юртга амир қилган», - дебдилар.

Кунлардан бир кун Ҳазратнинг ёнига Абди- ваҳҳоб деган шогирдлари келиб анча вақтдан бери ўқиган илмини ёд ололмаганидан шикоят қилдилар. Ҳазрат уни ботиний ҳолига таваж- жуҳ айлаб, бир оздан сўнг:

- Эй Абдиваҳҳоб, таом еганда бисмиллоҳни айтиб, таҳоратли таом егин. Аёлинг таҳорат би­лан таом тайёрласин, бетаҳорат таом есанг, шай- тон шерик бўлади, таомда барака бўлмайди. Еган таоминг ҳал бўлгунча Аллоҳнинг фариш- талари лаънат бўлсин, деб туради, лаънатига қоласан. Бебисмиллоҳ тайёрланган таомда маза ва қувват бўлмайди. Натижада зеҳн, хотира су- сайиб ўрнини шайтоний фикр-сўзлар эгаллай- ди. Ҳар бир ишни бажаришдан олдин таҳорат билан, сўнгра «бисмиллоҳир роҳманир роҳийм деб бошлагин, шунда олиму доно бўласан», - деб- дилар.

Шайх Омилий деган киши Ҳазратга айтиб- диларки, «Туш кўраман: тушимда бир юпун кийинган бола доим мендан садақа сўрайди. Ойим бетоб, - дейди. Икки кундан бери шу ҳол- даман», - дебдилар. Шунда Ҳазрат: «Эй Оми­лий, у бола Хўжа Муборак қариясида, бир из- лаб кўр, уни излаб топасан», - дедилар. Омилий Шайх тезда ун, мой ва туз, мева-чева, ширин- лик берибдилар. Туя бир хонадон дарвозаси ёнида тўхтабди. Шунча туяни ҳайдасалар ҳам, туя силжимай турган экан. Шу пайт тушига кир- ган бола чиқиб салом бериб, «Тақсир сиздан андак олдин Мир Ҳайдар ота дамлама гиёҳ, беш танга пул бериб кетдилар ва Омилий Шайх ун, мой, туз, мева-чева ширинлик билан келади- лар, деб айтдилар», - дебди.

МИРИЖАНДА ҲАҚИДА БИР ТАРИХИЙ

РИВОЯТ

Ғузорда жанда кийимли дарвеши к,аландар суҳбати бўлар экан. Бу ҳолдан хабар топган Султон Мир Ҳайдар улар даврасига бориб қўшилмоқчи бўлибдилар. Шунда жандапўш дарвешлар Мир Ҳайдар отани қўймабдилар. Хожа Шаме кийиб келган тўнларни тилиб, ува- да пахтасини чиқариб, яъни тўнларини йиртиб, жанда ҳолга солиб кириб келсалар, қучоқ очиб

кўришибдилар. Даврада дарвеш қаландарлар суҳбати то тонггача давом этибди. Тонг отгач, улар ҳар ёққа тарқалибдилар. Эртаси куни улар Ҳазратни ўзларига амир қилиб сайлабдилар. Ҳазрат дунёдан ўтганларида жандалўш дарвеш - лар тобут кўтариб келиб, Мир Ҳайдар отани олиб кетганлар. Ўғирлаб дафн қилганлар, деган ривоят бор. Полвони Аҳмад эса қабрни очиб ҳазратни Ҳаким ота марқадига олиб келганлар. Уч ерда қабрлари бўдган. Аслида Касбида дафн этилганлар. Шу ердан туриб бағдодий, эроний, турк Каъба, Мадинани Касбидан кўриб турган- ликлари ва ёрдам бериб, инсонларни гоҳо чўлдан, гоҳ душман қўлидан, гоҳо дарёдан олиб чиқишлари сир оламининг сирларидандир. Ҳаз- рат Мир Ҳайдар ота ким ўзлари, деган ўринли савол туғилади. Илми ғайбдан хабардор рижо- лул-ғайб одамими? Бу савол ўйлантиради. Ҳар тонг волидаларини ҳолидан хабар олиб, улар- нингдуосини олиб туркийларни бирлаштириб, Туркистондан Қошғаргача турк Истамбулгача, Арабистондан Эрону Афғонгача, Туркману Қозоққача, Андижону Панжикентгача, Самар- қанду Бухорогача, Кармана-ю Ўшгача шогир- ду ҳаммаслаги бўлган. Дарвеш ичида дарвеш, қаландар даврасида қаландар, жандапўшлар ичида Мири жандапўш, етим олдида сахийқ- алб ота, бемор олдида табиб, олимлар ичида олим, имомлар ичида имом, сўфилар ичида сўфи, толибларга устоз, авлиёлар ичида султон, халқ ичида амир, қозилар ичида қози, миршаб- лар ичида миршаб, ечилмаган масалада ечув- чи, қозиларга фиқҳ илмидан устоз, боғ ичида

боғбоп. гул ичпда гулчи, полиз ичпда деҳқон, чорпа пчпда чупоп, жангда эса саркарда бош- чп соҳнбкаромат саҳмҳ қалб, етимпарпар пн- соидирлар. Аллоҳ улуғ мартаба соҳпби қиллб яратган, азпз қилган пнсон. Ҳар бир қабрдагн пнсоннингуз тарихн бор. Ўзбекпстон азнзлар юртп. Баҳоуддни Нақшбанд ҳазратларп, Сай- ннд Амнр Кулол, Мирмнрои оталар қовуп пп- шпғпда келнб, Ҳазратнинг қопунларидан ейи- шмб. ҳамсуҳбат булпшпб, ойдпи тунларда жам булишпб, ҳар пплн қопун шшшғида пншгаи қовупларни қок, қнлишнб, ҳазратшшг маъно оламмда, смр оламида суҳбат берганларида бмр оғпз суз демап тмнглаб, ечнлмагаи саво.\ларга жавоб олпшлари ҳам илоҳий бир каромат Ҳаз- ратга бирор бпр масала юзасидан келган ки- шпга уларнпнгмасаласинн бмр ривоят ёки ҳнко- ят амтгаидек қнлнб айтиб берадилар. Келган киши масала ечилганидан хурсапд бўладилар. Ҳазратпи илми уммопдек, феълларп ҳам кенг, жаҳл кплмас эдилар. Жаҳл ҳам жпннмликнинг бар тури, дер эдилар. Аччпқлари чпқмас, су- кут сақлар эдилар. Бу ҳам бир хнслатларидан эдп. Толиби нлмлар Ҳазратдап илм учун савол сурар эдплар. Ҳазрат маъноснга етказиб сабоқ берар эдилар.

Мнрижаида ким? Бу азиз зотшшг Ғузор ту- маппда қадамжолари бор. Бу ҳам Мир Ҳайдар отани қадамжолари деб айтилади. Саййид Му- ҳаммад Офоқ ҳам у кишпнипг тахаллуслари. Демак, Мнрпжанда, ал хожа Шаме Саййид Му- ҳаммад Офоқ, Мир Ҳайдар отанниг, пънн бир кпшпнинг нисбалариднр. Саййид амир Шам- сидднн Хуросоний деб тарихда қолган азиздир. Сайймд Муҳаммад Абдуллоҳ Саййид Ҳусайиии фарзандлари, Абу Туроб Асқар Нахшабий эса Саййид Муҳаммад Абдулло набнрасидир. Мир Ҳайдар отанннг Яссавия тариқатн турки» қав- мларни бнрлаштпрган пирп комплдирлар. Қилнч ота акалари Багдодий Мир Ҳайдар ота шогир- ди мироб соҳибкаромат Касбини сув билап таъ- минлаганлар. Олим риёзиёт, тасаввуф илми оли- ми, қабри хўжа Касбин ва Чимқўрғон қишлоғи орасидаги тепаликда. 700 йилда келгаплар. Шайх Фазл Дуланий туркман хожа Шамсиддин Мир Ҳайдар отани шайхларндан, художўй, са- хий инсон булганлар. 24 ёшларида Ҳазратга му- рид бўлганлар. Зебо деган еолиҳа қизни нико- ҳига олиб, Муборак сарҳадида яшаганлар. Ҳаз- рат Қошғарий мусиқашунос олпм бўлган. Хи- тойни уйғур туркларидан булгап. Олиму уламо булган. Хитойипнг Қошғаридан келнб, бир неча йил хизмат қилгаилар. Най, ғижжак, чан г ва сеторда илоҳий куйларни налган, қалб руҳини қувватлантирганлар. Зикрга, ибодатга куч ба- ғишлаганлар, узок, йил яшаб Ммрзо Улуғбекпн курган шахе. Исҳоқ ота бу азиз Хуросоний чўлни макон тутганлар. Кншилар чорвасини боқиб, чўпон бўлиб ҳаёт кечмрганлар. Бу азизни ота- ридан қароқчи ёки бўри, шағоллар ҳам қўй-эч- киларига зарар етказолмаган. Бу азизгатегиш- ли нарсани олиб кетолмаган ва отарга яқин ке- лолмаган. Саҳрода зикри ибодатда бўлганлар. Омонатни сақлаганлар. Ўзларини ҳам қўй-эч- килари бўлган. Ер ўчоқда гўштдан кабоб қил- ганлар. Мир Ҳайдар отанингяқпн сирдошлари

булгаплар. Тутакота Саййид отанинг шогирдн, Саййид ота Ҳаким отанинг шогирди, Ҳаким ота Аҳмад Яссапнппинг шогирди булга ила р.

Тутак ота Касбига келдилар. Мир Ҳапдар ота- шшгт\я, отларпн қудуқёнмда чорлаб сув ичинг- лар, деб тургаиларшш курнб қолдмлар. Шуида бориб қарасалар, қудуқнииг суви тошиб, чуқур тулиб, туялар сув ичиб турганини кўриб қолди- лар. Ниҳоят, Ҳазратнииг мурмдига айланибди- лар. Т\так ота аслн Яккабоғиипг кенагас уруга- дан. Қабрларп Тутак ота, деб аталади. Саййид отанинг фарзандларн Тутак отанинг қизларига упламган ва аплодларидан Чоршанбе вали де- гаы киши Кешнннг Чоршанбе деган жойида яшаганлар. Саййид ота авлодларинииг қабри бор. Чоршанбе ҳозирда знёратгоҳдир. Касбнда Чоршанбе вали хокларп бор. Қадимнй шажара ҳозирда Баротхон Темирхон ўғлида сақлаиади. Қуриқ қишлоғида - Касби туманида. Исҳоқ ота- лар иккита. Бирлари туркий, бирлари эса эро- пий, Хуросондам келганлар.

МАЪСУД ХАТЛОНИЙ РИВОЯТИ

Ҳазратшшг бпр ҳислати шогирдларининг аҳволидан хабардор булганлар ва олдпндан буладиган воқеаларни тушлари орқали куриб огох^\аптирганлар. Ҳазратшшг ўзларндек хис- латли шогирдларн булгап ва ботиний суҳбат қил- ганлар. Бир давра бўлиб (ҳалқа) суҳбатда бўли- ши спрли булган. Ҳозирда ҳам Яссавия тариқа тида бу ҳолат бор, дейилади. Яъни зикр қили- шиб ботинларшш Ҳазратга боғлаб, сунгра су-

кут сақлаб. қалбга иазар солнб, соатлаб жпм ўлтириб ботппаи суҳбат қурнб. сўнгра масала- шт ҳад қплгаттлар. Етишгпп шайхлар ттчида Лбу Бакр Доғнстонпй. Юсуф Хятлонин, Маъсуд Хат- лоний, Куҳпй Шайх Бадахшоинплар. Ҳазрат- шшг еттп халпфасп Иброҳпм ота, Қилмч ота. Исҳоқ ота па етук Шяйхлартт Ҳазратпипг фар- зандларида ҳам ботпнан суҳбатга етганлар булган. Қадбдап сўзлашмоқ руҳпн баркамол ннсонларга хос. ташкарпдап қарагаи киши бу­дар сукут тгшда, деб ўйландп. Аммо уларшшг 6у суҳбатида авлпёларга хос бпр ншора кифоя. Ппрп комнл па мурпдшшнг суҳбатндап шап- топ ҳам хабар топмандн, спрлп мулоқотшшг снридан ҳеч кттм огоҳ булмайдн. Бу токсак да- ражалп шайхлар суҳбатпни Мир Ҳапдар ота шогпрдларпга сабоқ бергаилар. Шу ердап ту- риб муридн билан мулоқот қилиб масала ёкп муаммошт еча олгаплар. Бялх ампртгда ҳам шу хпслат булган. Кирк йнл Мир Ҳайдар отанпнг маслаҳатп билам Балхни бошқарган. Имсом ка- молотга, руҳпп поклаииши ила, руҳий юксалнш ила, риёзат па ибодат бирла етишади. Ҳазрат- нинг кабутарлари алоқачи булган па кераклп маълумотларпп етказгам. Уз шогирдларпип офат па кулфатдаы огоҳламтпргаи. Ҳазрат ншо- ра билан юборгап мактубларида ҳам шогирди- нинг зеҳнмнп сннаб кўрган. Ҳазрат дунёдан ўтишларидаи анча вақт олдин вафотлариш! билыб, узок, яқннларшш огоҳлантириб нома юборганлар Олдт-шдяп сафарга чиқтпп учуй пул танёргарлмгнни курмоқ учун сизларни чорла- япман. етнб келпнглар. дендилар. Ҳазратузоқ-

дагиларни йўл ҳисобини олиб олдинроқ, уч ой, олти ой олдин нома юборганлар. Ҳазрат дунё- дан ўтмай етиб келадилар. Уч кун олдин жам бўлиб, суҳбатда бўладилар. Муридлар Ҳазрат ош, нон қўйиб, бутун элни шод этиб, шогирдла- ри бирла кўп яхши суҳбатлар қилишиб, субҳи тонгда жон таслим қиладилар. Ҳазрат ҳассани, чакмонни, Абу Туроб Нахшабийга топшириб, «Бу тариқат Аҳмад Яссавийдан Ҳаким отага, сўнгра Занги отага ва кейин менга тегди. Мен ҳам уларнинг ўгит ва ҳикмат битиб кетган йўли- ни бекаму кўст охирига етказдим, ҳеч бир ўзга- ришсиз уларни мукаммал ўргатдим, кишини ушоқ нонини емадим, меҳнат изидан ўз доним, ўз нонимни топдим. Аллоҳнинг сувидан, ризқ- идан ризқландим. Кишидан таъма ёки ҳадя ол- мадим. Борини элга, етим-есирга бердим, илм йўлида сарф айладим. Аллоҳдан бошқага сиғин- мадим, бош эгмадим, шариат олимларининг ил- мини камолига етказдим. Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) йўлидан четга чиқмадим. Адаб йўлида сизга ибрат бўлдим. Мендан яхши-ёмон ёки би- рор хато ўтган бўлса, узр», - деб субҳи тонгда, яъни «Ёсин» сураси ўқиб туришган чоғда жон- лари узилди. Ҳазрат Хизр алайҳиссалом ҳам ўшаҳужрага келиб турган эканлар. Ҳазратнинг қўлларини ушлаган чоғда Ҳазрат бир жилма- йиб, сўнгжон берганликларини асҳоблар кўриб турганлар. Жанозаларини Ҳазрат Саййид Аб- дуллоҳ мадиналик ўғиллари ўқиганлар. Хизр алайҳиссалом жанозада биринчи сафда турган­лар. Аллоҳнинг валисини шу юртда, она замин- да дафн этганлар. Ҳазрат душанба куни дунё-

га келиб, баҳорнинг илк ойларида дунёдан ўтди- лар. Осмону замин, ойу қуёш мотам тутди. Чўлдаги оҳулар тўдаси, кушлар учиб келди. У кишини таниган, билган инсонлар ул азизни сўнгги йўлга кузатдилар. Полвони Аҳмад ва фарзандлари қабрга қўйдилар. Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиун.

Ҳамал ойи ўн биринчи купи.

766 ҳижрий-қамарий.

КАСБИ ТУМАНИ

Қашқадарё вилоятидаги туман. 1970 йил 16 октябрда ташкил этилган. Касби тумани ви- лоятнинг карбида жойлашган. Қарши, Косой, Нишон, Муборак, Миришкор тумани билан че- гарадош. Майдони 0,65 минг км². Аҳолиси 127,6 минг киши (2000 йил). Касби туманида 10 та қишлоқ фуқаролари йиғини (Денов, Ко- милон, Муғлон, Тошқўрғон, Човқай, Чўлқувар, Юксалиш, Янгиҳаёт, Қамаши, Қатағон) бор. Маркази - Муғлон қишлоғи.

Табиатн. Касби тумани Қарши чўлида жой­лашган. Ҳудудида Майманоқ тоғ тизмаси бор. Иқлими кескин континентал. Ёзи иссиқ, қуруқ ва узок,. Баҳор ва кузда ёғингарчилик кам. Қишда к,ор оз ёғади. Қаттиқ совуқ бўлмайди. Январнинг ўртача ҳарорати 0° дан 20°гача, июлники 28,2°-31,6°. Йилдавомида ёғингарчи- лик 58-60 кундан ошмайди. Ҳароратнинг юқорилиги туфайли буғланиш миқдори йилига ёғингарчиликка нисбатан ўн баробар кўп. Йи­лига ўртача 270 мм, айрим йиллари 310-320 мм, қурғоқчиликйиллари 100 мм сғин тушади. Касби туманининг Косой тумани билан чегара- сидан Қашқадарё оқибўтади. Тупроғи, асосан, бўз тупрок,. Баъзи жойларда шўрлачган. Яйлов- ларда шувоқ, исириқ, янтоқ, жингак, каррак, туяқорин, қамиш, юлғун ва бошқалар ўсади. Ёввойи ҳайвонлардан қуён, тулки, бўри, чия- бўри, юмронқозиқ, турли хил илон/1.ар, тошбақа, калтакесаклар, қушлардан ёввойи Урдак.'.ари бор.

Аҳолисининг аксар қисми ўзбеклар (86.1%); шунингдек тожик, туркман, қирғиз, арман ва бошқа миллат вакиллари ҳам яшайди. 1 км² га 196 киши тўғри келади (2000).

Хўжалиги. Туман иқтисодиётида саноат ва қишлоқ хўжалиги асосий ўринни эгаллайди. Касби ту мани да пахта тозалаш заводи, нон ком­бината, нон цехи, 2 автокорхона, сутни қайта ишлатн корхонаси, маҳаллий саноат корхона- си, босмахона мавжуд. 170 дан зиёд хусусий савдо ишлаб чиқариш фирмалари, кичик кор- хоналар, 500 га яқин маиший хизмат кўрсатиш шохобчаси бор. Қишлоқ хўжалигида фойдала- ниладиган жами ер майдони 50 минг гектарга, шундан суғориладиган ер майдони 45,5 минг гектарга, экин майдони 43 минг гектарни таш- кил этади. Шундан 22 минг гектар ерга пахта, 16,6 минг гектар ерга дон экинлари, қолган ер- ларга сабзавот, полиз, картошка, ем-хашак экинлари экилади. 2 минг гектардан зиёд ер боғ, тутзор ва токзорлардан иборат, 4 минг гек­тардан ортиқ ер яйлов. Касби туманида шир- кат ва бир жамоа хўжаликлари, қишлоқ акци- ядорлик жамоаси, 2 та қишлоқ хўжалиги пай- чилик жэмияти, паррандачилик хўжалиги фао- лия'Г курсатади. Бирхўжалик чорвачиликка, бир хўжалик боғдорчиликка ихтисослаштирилган. Туман ҳудудида Ўзбекистон пахтачилик илмий- тадк;-к;от ипетитутининг Қашқадарё филиали жойлашган, тажриба синовлари Алишер Наво- ий номидаги ширкат хўжалигида олиб борила- ди. Чорвачиликда 49,3 минг бош қорамол, 76,6 минг зчки, 148,9 минг парранда, 933 от парва- риш қилинади (1998). Пиллачиликни ривожлан- тиришгаҳам катта эътибор қаратилмоқда.

53 та умумий таълим мактаби, интернат-ли- цейи, гимназия, 3 та касб-ҳунар мактаби, спорт, мусиқа мактаби, иқтисодий таълим маркази, ма- даният ва истироҳат боғи, 28 та кутубхона, ма- даният уйи, 9 та клуб, стадион, теннис корти, 21 та спорт зали, 24 та футбол ва 19 та баскетбол майдонлари бор. 50ўринли ногиронларни реаби­литация қилиш маркази, 325 ўринли 2 та касал- хона, 200 ўринли кундузги стадион, 12 та қишлоқ врачлик пункти, 11 та қишлоқ врачлик амбула- торияси, 26 та фельдшер-ахушерлик пункти, 3 та поликлиника, 9 та дорихона мавжуд. 1100 га яқин олий ва ўрта махсус маълумотли тиббиёт ходими ишламокда. 1971 йилдан «Садоқат» номи остида туман газетаси чоп этилади.

Касбитепа, Касба, Касби - Насаф вилоятига мансуб шаҳар харобаси (мил. 1-2-13-аср боши). Қаршидан 35 км жануби-ғарбда жойлашган. Касбининг энг қуйи археологик маданий қат- ламлари милоднинг бошларига оид. Ҳудуди тах- минан 2 гектар бўлган. Сосонийлар саркарда- си Бсщром. Чубин 589 йил туркий қавмлар ус- тидан зафар қозониб, Касби қалъасини эгалла- ган. Сосонййларнинг Сўғд билан чегарадош ери- да қурилган Казбион қалъаси арман манбала- рида (V аср) қайд этилган. М.Е.Массоннинг фикрича, бу қалъа Касби арки ўрнида жойлаш­ган. Аркнинг баландлиги 18 м, майдони 180x12 ни ташкил қилган. Унинг атрофи девор билан ўралган. Жануби-шарқ томон чўзилган, работ- нинг узунлиги 1 км. Илк ўрта аср қалъаси ва

қишлоқўрнида Х-ХП асрларда Касби шаҳри ри- вожланган. X асрда Касби шаҳри манбаларга кўра, ҳатто Насафдан ҳам улкан бўлган. Ша ҳарнннг жоме масжиди, бозори бўлиб, ҳунар- мандчилик, шаҳар атрофида деҳқончилик та раққий этган. Бухоро-Насаф-Термиз карвон йўли жойлашганлиги туфайли йирик савдо мар­казита айланган. Мўғуллар истилоси (ХШ аср боши) натижасида вайрон бўлган. XVII асрда Касбида қадимги «саййидлар» хонадони ята­ган. Касби ўрнида кейинчалик Касби қишлоғи вужудга келган. Касбида Султон Мир Ҳайдар нсми билан машҳур мақбараларнинг катта маж- муаси {XIII—XIV асрлар) сақланган.'

Санъатшунослик фандари доктори, профес­сор А.Ю.Маньковская ҳам Касбида бир неча бор тадқиқот ишларини ўтказган. Олима маж- муани анча чуқурроқ ўрганади. У ўзининг «Қашқадарё воҳасининг архитектура ёдгорлик- лари» китобида бу ҳақида шундай дейди: «Кас­би қишлоғидаги яна бир ёдгорлик - бу Султон Мир Ҳайдар мажмуасидир».”

КАСБИ НАМОЗГОҲИ

Қашқадаре вилояти (қадимги Касби қишло- ғи)даги меъморий ёдгорлик (XVI—XVII асрлар). Аҳоли сайил ва диний байрам вақтида йиғила- диган майдондаги намозгоҳ масжид. Баланд

' Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. —Т.: 2002 й. 4-қисм. Б.491-492.

Шомурод Шаропон Қашқадарё зиёратгохлари. 1-китоб. - Тошкент: «Ворисн, 2010. Б. -80

пештоқи намозгоҳ (31x9,5 м), тархи тўғри тўртбурчакли, бош тархи шарқ томонга қара- ган. Ўзаро равоқ орқали бир-бири билан боғ- ланган хоналар (4,4x4,4 м) асоси бирхилбўлиб, 5 гумбазли, ўртада марказий хонақоҳ (5,8x5,8 м) жойлашган. Ундаги меҳроб 5 қиррали, чу- қур равоқли қилиб ишланган, меҳроб ташқа- рига бўртиб чиққан. Марказий хона равоқлар- га, атрофдаги хоналар эса қалқонсимон канос- ларга таянган. Қашқадарё маҳаллий халқ меъ- морчилиги анъаналарини ўзида мужассамлаш- тирган. Касби намозгоҳи ҳажмдор шакли, ту- зилиши, ўзига хос безаклари билан ажралиб ту- ради.'

Ад.: Лунина С.Б., Города Южного Согда в УШ-ХП вв., Т., 1984; Камалиддинов Ш.С., Ис­торическая география южного Согда и Тохари- стана по арабоязычным источникам IX - нача­ла ХШ вв., Т., 1996.

КАСБИ БОЗОРИ

Касбилик Эшонхон Шарнповнннг ҳикоя-

си. Касби бозори уруш йилларигача ҳам вило- ятнинг қуйи туманлари орасида энг каттаси ва гавжуми эди. Катта бозор, асосан, ҳафтанинг якшанба ва чоршанба кунлари бўлиб, эртатонг- дан кечгача давом этарди. Бошқа кунлари эса баққоллик растаю дўконларида савдо бўларди. Бозор бўш турганини эслай олмайман.

' Узбекистон Миллий Энциклоледияси. -Т.: 2002 й. 4-қисм. Б.-491

Бозорга кираверишда Қодирхўжанинг тош- дан курилган икки қаватли куркам саройи бор эди (Қодирхўжа Музаффарбойнинг амакилари, Мир Дастури уруғидан. Қодиробод қишлоғи ав- валлари «Қодирравот» деб ана шу Қодирхўжа- нинг номи билан юритилар эди. Изоҳ Эшонхон бобоники). Бу саройда, асосан, Афганистан вя Эрон, Бухоро ва Термиздан келган катта кар- вонлар кун им топар эди. Улар Афгонистон ва Эрондан чой, ранг, нил келтириб сотишарди.

Қодирхўжанинг фарзанди йўқ эди. Бир кам дунё деб шунга айтадилар-да. У инсон жуда ода- мохун, бағрикенг киши эди. Қодирхўжанинг котиблари - иш юритувчиларининг номини Араб охун дейишарди.

Инқилобдан аввал, илон йилида (1917 йил бўлса керак) йил жуда қурғоқчил келиб, қаттиқ очарчилик бўлди. Ўшанда шу атроф теварак халқини Қодирхўжа буғдой-арпа билан асраб қолганининг гувоҳи бўлганман.

Касби бозори инқилобдан кейин ҳам ишлаб турди. Аммо, бозордан анча путур кетган эди. Кейинчалик бозор ичидаги Қодирхўжа саройи- нинг қадимий нақшинкор қуббали дарвоза эшикларини Шўро «илғорлари» ўпириб, Жизза қишлоғида тузилган «Большевик» корхона идо- раси биносига ўрнатишди. Эшик ўша ерда анча йиллар турганди. Ҳозир қаердалигини билмай- ман. Дарвозамисан дарвоза эди-да, болам. Кас­би бозори икки томонлама айвонлардан ибо рат бўлиб, баззозликдан бошланар эди. Алоҳи да-алоҳида дўконларда Аҳмад новвой билан Абдулла новвойлар кун бўйи иссиқ нон пиши- ришарди.

Касбида алоҳида карвонсарой бор эди. Унда олис ўлкалардан келаётган савдогарлар асил моллар ортилган карвонлари билан қўнишар- ди. Олиб келган молларини Касби бозорида со- тишар ёки бошқа молларга айрибош қилишар- ди. Ҳозирги тидда айтсак, Касби бозори - жа- ҳон бозори эди. Карвонсаройнинг мусофирхо- налари ҳам бўларди. Унда йўловчи мусофир- лар, савдогарлар тунашарди.

Теварак атрофдаги ҳар бир қишлоқнинг ўз саройлари бўлар эди. Бозор қаторидаги олтита кенг саройларда от, эшак боғлаб қўйиларди. Эгалари бозор-учарларини тугатишгач, уловла- рини саройдан олиб, миниб кетаверишарди. От, эшак, қўй, эчки, парранда бозорлари алоҳида- алоҳида эди. Уларнинг ҳар биридан бозорга минг-минглаб одамлар кирарди.

Мен билган пайтлар Касби бозорининграиси косонлик мулла Узок, деган киши эди. Саран- жом-саришталикни хуш кўрарди. Инқилобга- ча бозор атрофининг ўзида бешта чойхона бўлиб, кеча-кундуз одамлар билан гавжум эди. Энг қизиғи, бозорда кеча-кундуз одам бўлса- да, бировнинг молини ўғирлашибди, деган гап- ни ота-боболаримиз ҳам, ўзимиз ҳам эшитма- ганмиз. Касбида ўғри йўқ эди.

Бу ерга Китоб ва Шаҳрисабздан узум, ёнғоқ, анор, майиз, айниқса, сояки оқ ва қора киш­миш майизларни айтмайсизми?! Кўчкакун ан- жир, Аагандидан турли хил узумлар, машҳур босма майизлар, Косондан совун, ҳолва, шир­мой ва чакчаки нон, Қамаши ва Жейновдан довруғли араби гиламлар, Помук, Чандирдан

қўй тери, жун, саксовулдан тайёрланган писта кумир, Майманоқдан бодом, узум, майиз кел- тириб сотишарди. Энг яхши қовун-тарвузлар Жейновнинг Шўрчи деган жойида етиштирил- ган бўлиб, Шўрчининг қовуни сотилаяпти, де- йишса, бозорга келган одам борки, ҳеч бўлмаса бир дона харид қилишга ҳаракат қиларди.

КАСБИ НАСАФДАН КАТТА БЎЛГАНМИ?*

«Ватанни севмоқ иймондандир». Ушбу ҳадис- ни ўзига дастуриламал деб ҳис этган Олимхон Шариповнинг шажараси бундан олти асрлар аввал Касбида яшаган машҳур саййидлардан Ҳазрат Султон Мир Ҳайдарга бориб тақалади. Меҳрибон падар, ишбилармон тадбиркор. «Ўзбе- кистоннинг келажакда буюк давлат даражаси- га кўтарилиши учун шу эаминда яшаётган ҳар бир инсон, аввало, ўзининг ҳовлисини, кўчаси- ни, маҳалласини, қишлоғини обод қилишга ки- ришишдан бошламоғи лозим. Бу, албатта, ме- нинг шахсий фикрим!», - дейди Олимхон дав- раларда Ватан ҳақида гап кетганда.

Касбига тез-тез борибтураман. Олимхон Ша­рипов билан мириқиб суҳбатлашаман. Навбат- даги суҳбатимиз қадимий манзилгоҳга тақал- ганда, у киши қуйидагиларни сўзлаб берди:

- Бу воқеага ҳам йигирма йиллар бўлиб қолди. Ўшанда кичкина қизим билан қўшни

Маэкур мақола Шпмурод Шароповнинг «Касби шаҳари бўлганми?» намли мақоласидан олинди - Тошкент.: Алишер Навоий номидаги миллий кутубхона нашриёти. 2005 йил. 11­13 бетлар.

қишлоқдаги қариндошимизникига бораётган- дик. Йўлда қизим сўраб қолди: Дада, бу жой қаер? Самарқандми ёки Бухороми?» Олти яшар қизимнинг берган саволи мени ўйлантириб қўйди. Қизим сўраган жой Самарқанд ҳам, Бу- хоро ҳам эмас, туман марказидан икки-уч ча- қирим нарида жойлашган тарихий архитекту­ра обидалари эди. Султон Мирҳайдар мажмуа- си... Намозгоҳ обидаси... Сардоба... Улар тепа ликлар орасида одамлар эътиборидан қолган қариядек мунғайиб турарди.

Шу пайтгача ўзимиз туғилиб ўсган юртиинг бебаҳо тарихий обидаларини келиб кўрмаган- миз. Аниқроғи, келишга юрагимиз бетламасди ҳам! Бу ерга келганларни диндорликда айблаб, ҳатто суратларга туширишиб, матбуот саҳифа ларида ёритишарди. Улар ойлаб, йиллаб сарсон қилинарди. Хайриятки, Мустақиллик замонига етиб келдик. Энди ота-боболаримизнинг қўли ва ақли билан бунёд зтилган тарихий обидалар- ни бориб кўриш, зиёрат қилиш ва таъмирлаш ҳуқуқига эгамиз.

Касбидаги обидалар ўзининг қадимийлиги бидан бу ерда қачонлардир катта бир шаҳар бўлганлигини билдиради. Шу боис қишлоғимиз- даги тарихий ёдгорликларнинг ўтмишини ўрга- нишга ҳаракат қилдим. Тарихчиларнинг асар- лари ҳамда кейинги йилларда Касби тарихини ўрганиш бўйича ўтказилган илмий экспедици ялар хулосалари билан яқиндан танишдим. XII асрда яшаган араб географи Истахрий битик- ларига кўра қадимий Касби касаба, қўрғон де- ган маънони билдирар экан. Шу манбада Кас-

би Нахшабдан катта бўлганлиги ҳам қайд эти- лади.

XVII асрда яшаган балхлик тарихчи олим Маҳмуд ибн Валининг «Баҳр ал Асрор» китоби- да ёзилишича: «...Абдуллахон Шайбоний ҳукм- ронлиги даврида (XVI аср) унинг тасарруфида қишлоқ ва овуллар куп эди. Шулар жумласи- дан Касби жаннат боғини эслатарди. Ўша қиш- лоққа Мирҳайдарий номи билан аталувчи сай- йидлар хонадони яшарди ва ўзбек ҳакимлари бу ернинг аҳолиси билан қариндош бўлишга ин тилишарди».

Касби қишлоғида ўрта аср меъморчилигига оид ёдгорликлар сақланган. Шуларнинг энг йи- риги XI-XVI асрларда бунёд этилган Султон Мир Ҳайдар мемориал мажмуасидир. Мажмуа тўғрисидаги анча-мунча маълумот Р.А.Абдура- сулов ва Л.И.Ремпелларнинг асарларида учрай- ди. Улар Касби қишлоғига 1962 йил экспеди­ция уюштиришган. Тадқиқотчиларнинг фикри- га қараганда, Султон Мир Ҳайдар мажмуаси уч асрга оид белгиларни ўзида мужассамлаш- тирган. Мақбара XIV асрга, сағана ва мармар тошлар XV асрга, масжид эса XVI асрга таал- луқлидир.

Маълумки, Абдуллахон II нинг давлат тепа- сига келиши билан XVI аср охирида Шайбоний - лар қўли остидаги ерлар бирлаштирилиб, улкан - бир бутун давлат вужудга келди. Бу ишни Абдуллахон тинимсиз ва машаққатли юришлар натижасида (бу ҳақда Ҳофиз Таниш ибн Му­хаммад Бухорийнинг «Абдулланома» асарида батафсил баён этилган. Тошкент, «Шарқ* нашри- ёти, 1999 й.) амалга оширди. У 1552 йил баҳо- рида Хуросонга юришни мўлжаллайди. Лекин, унинг бу нияти амалга ошмайди. Шу боне Қарши қалъасини Худойберди Султондан тор- тиб олиш учун юриш бошлайди. У Қарши ва Касби қалъаларини эгаллайди. Қаршидаги қури- лиш ишларининг кейинги ривожланиши Абдул- лахон II билан боғлиқ.

...Олимхон Шарипов чуқур «уҳ» тортди. Кўрпачада сочилиб ётган ҳар хил битиклар би- тилган қоғозларни йиғиштириб тахлар экан, яна куюна-куюна сўзлай бошлади:

- Очиқ сардобанинг қачон, ким томонидан курилгани ҳозирча номаълум. Илмий асослаб берилмаган. Ҳатто, бу ҳакда ривоятларда ҳам сўз юритилмаган. Шуни айтиш лозимки, Касби дишлоғидаги тарихий ёдгорликлар чукур ўрга- нилмаган. Бу ерда археологик қазишмалар шун- чаки юзаки ўтказилган. Шунинг учун ҳам тур- ли йилларда бу ерга ташриф буюрган олимлар ўз асарларида ёдгорликларнинг ташқи тузи- лиши ва шу ерда яшовчи аҳолининг оғзаки маъ- лумотларига асосланиб хулоса чиқарганлар.

1989 йилнинг январидан бу тарихий обида- ни таъмирлаш ишлари бошланди. Мажмуадаги маежид ва минора ўша кунларга келиб уч метр қалинликкача кўмилиб кетган эди. Уни тупроқ остидан очиб, асл ҳолатига келтиришга ҳара- кат қилинди. Яхшиямки, ўшандан ўн йиллар илгари туман раҳбари бўлиб ишлаган Пўлати қишлоғилик (Косой тумани) Абди Умиров (қаб- рини А<\лоҳ нурига тўлдирсин) деган киши юрак ютиб, темир тахта (швеллер)лардан обиданинг

барча деворларига мустаҳкам тирговучлар ўрнаштирган экан. Шу тирговучлар бўлмагани- да мажмуа таъмирлашгача етиб келмаган бўлармиди?!

Биноларнинг кумилиб қолган қисмларини қазиб тозалаш пайтида айрим ноёб топилмалар- га ҳам дуч келдик. Ер қаъридан чиққан осори- атиқалар Касби қишлоғининг ўтмишини ва та- рихини ўрганишда анча қўл келади. Келгусида Касби музейини ташкил этиш ниятимиз ҳам йўк, эмас. Ҳозирча ўз уйимнинг бир хонасида улар- ни авайлаб асраяпман.

Қани эди, Касби замининингтарихини ўрга- ниш, унинг обидаларини чуқур тадқиқ этиш учун илмий кузатувлар олиб борилса, ана ўшан- да қишлоғимиз тарихининг номаълум саҳифа- ларидан баҳраманд бўлармидик.

СЎНГГИ СЎЗ ЎРНИДА

Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ҳақида ривоятлар кўп. Ушбу китобни шамолдан тез нажотга етиб келгувчи, шамолларни бўйсундирган Хожа Мир Ҳайдар ота ҳақида битдим. Ул азизнинг авлод- лари ҳақида битдим. Мир Ҳайдар отанинг ма- қомига етиш қийин деб, айтгандилар. Ҳазрати Султон мақоми пайғамбаримиз Муҳаммад алай- ҳиссаломнинг суннат ва аъмолларига муетаҳкам амал қилган ва элга етказган инсонларга хос бўлган сифатдир. Ул азизнинг каромати илми ҳол ва илми қолда кжсакликка етган. Ул азизни Ўрта Осиёдан Мадина, Балх, Хоразм, Шош, Самарқанд, Туркистон, Афғонистон ва Эрон- гача аҳли сунна вал жамоада ўз ўрнилари бўлган. Ўз даврининг шайхи, валиси, қутблар султони бўлиб, олимлар олими мақомига етган. Ўн тўрт ёшида имомлар имоми мақомига етган инсон бўлганлар. Гоҳўтинчи, гоҳчўпон, гоҳдеҳ- қон, гоҳ боғбон, гоҳ шайх, гоҳ мударрис, гоҳ имом бўлиб, барчадиний ва дунёвий илмларни эгаллаган инсондир. Душман бостириб келса, бир ҳайқириғига қум тўзонлар кучиб, душман лари қум остида қолиб, ҳалок бўлган соҳибка- ромат Валий ҳақида битдим. Мир Ҳайдар ота чўғ устида ўлтириб Қуръон тиловат қилсалар, Амударёдан юриб ўтсалар, ул азизга тенг кела- диган зот топилмаган. Ота-онани ризолиги-ю Саййид Муҳаммад Абдуллоҳни меҳридан бу даражага етишган улуғ алломайи замон десак, муболаға бўлмайди. Қум барханлар чўлларда пода боқиб, Занги отанинг таёғи хосиятидан макондан-маконга кўча олган соҳибкаромат ин сондир. Бири Чўпон ота, бири Исоқ ота, бири Занги ота, бири Мир Ҳайдар ота - барчаси ҳам шу каби хислатга эта бўлганлар. Улар учун ер супрадек бўлган. Ботиний кўзлари очиқ бўлган инсонлардир.

1.       Ҳазрат Али карамуллаҳу важҳу

2.       Имом Ҳусайн

3.       Имом Зайнул Обидин

4.       Имом Боқир

5.       Имом Жаъфари Содиқ

6.       Имом Ризо

7.       Имом Мусо Козим

8.       Амир Иброҳим

9.       Амир Жаъфархон

10.       АмирҲусайин

11.       Амир Акбархон

12.       Амир Ахмадхон

13.       Амир Шамсиддин Кабири Карим

14.       Амир Жамолиддин

15.       Амир Шамсиддин Мир Ҳайдар Султон

16.       Амир Саййид Абдуллоҳ

17.       Амир Муҳиддин Калон

18.       Амир Қутбиддин

19.       Амир Садриддин

20.       Амир Насриддин

21.       Амир Бузрук

22.       Шоҳ Абул Маъоний подшоҳ

23.       Саййид Мирза Х5^жа

24.       Девона Хўжа

25.       Мир Дастури Хўжа

26.       Фулот Хўжа

27.     Муҳаммадёр Хўжа

28.     Муҳаммад Сиддиқ (Хўжа Пирони Нақш- банди пирларидан бири)

29.     Мирзо Хўжа

30.      Амин Хўжа

31.      Амир Хўжа

32.      Ражабхон Вали

33.      Шодмонхон Вали

34.      Шарифхон Қорий

35.      Баҳриддин Қорий

36.      Камол Қорий

37.      Ҳамро хон

38.      Алишер

39.      Нурали

Амир Жамолиддин, Камалиддин, Жалолиддин ва Амир Саййид Муҳаммад Абдуллоҳ тўрт ака- ука. Муҳаммад Сиддиқ Хўжа Хўжа Нақшбандий давомчиси, тариқат, ҳақиқат пири комиллардан, қабрлари Хилолда, Насафий пирларидан. Ул азиз туркистонлик Қорий Абдул Воҳид Ҳазратни юқори пирларидан бўлган. Бу маълумотни Мул­ла Ҳасан ва Ҳусан боболар айтганлар. Улар фор- сий китобдан ўқиган эканлар, менга айтган эди- лар. 1999 йил рамазон ойида борганимда Қама- ши қишлоғида яшаб ўтганлар. Ҳасан ва Ҳусан боболар мен кўпгина илмли форсий забонни бил- ган ва улардан тарих излаб борганимда «ўзингиз- да бор нарсани излаб юриб нима қиласиз, сизга ўқиб эшиттирилганини ёзинг», - деб айтгандилар.

Ун етти йил неча-неча инсонлар икки асрдан хабардор ва ривоят ҳикояларни ёдда сақлаган, тўқсон-юз ёшга кирган отахон ва онахонлар- дан эшитиб, уларнинг суҳбатидан баҳраманд бўлиб ёдимда сақладим Кўп инсонларни ҳикоя- дари асосида уэоқ тарихни билган раҳматли Файзуллаев Ёқуб бобо, Маҳмудхон эшонбобо ва бошқа бийлар Саййид Мўмин Ражабов суҳбат- ларидан ёзиб олдим ва ҳозирда ҳаёт Абдихўжа Саидовдан, Мукаррам Хўжа амаки бобомнинг ҳикояси ёдномаларидан изладим ва ёздим. Қайта-қайта таъкидлаб айтаманки, ул азизни чевараси Қутбиддин Ҳайдар ёки эвараси Мир Тожиддин Ҳайдарлар давомчиси бўлган. Чўл- биёбонларда туялар учун янтоқ, шўра кўп ўсган. Чорва бепоён чўлда эркин бўлган. Чўлда сайғоқ кийиклар кўп бўлган. Жинжак мўл бўлган. Араб- лар чорвасини ўндан бири миқдорида закот берган ва Хожа Мир Ҳайдар ота ҳар йили элга ош-нон, Муҳаммадхўжага уй-жой, Ватан қилишга ёрдам берганлар. Бойлар мулкидан са- ховатхонага опьнон эҳсонлар қилганлар. Мусо- фиру муҳожирлар карвонсаройларда бемалол ётиб, ҳаммоллик қилиб кун кечирган. Жума куни етти ёшдан етмишгача бўлганлар жума намозини ўқиганлар. Ўғри каззоблар шаҳарга кирмаган. Тарозидан киши ҳақини ҳеч ким емаган ёки нуқсони бўлса айтиб сотганлар. Ҳар доим карвон келса, оддин карвондан юк миқ дорини ва нархини сўрашиб, кейин ҳаммага баробар тақсимлаб сотиб олишган. Аҳиллик бўлган. Бозорда ҳолвапазлар, новвойлар бир хил нархда сотганлар. Ун-мой нархи бир хил бўлган Савдода талатпиб-тортишиб, савдо қилишган Сифатига қараб нархи ошган. Мол бозорда сав­до авж бўлган. Туя ва отларни нархи баланд бўлган. Карвонбошилар яхши туялар сотиб ол- ган. Қўй-кўзи, эчки, саркалар сероб бўлган. Тус- товуқ, чўл товушқони ҳам сотилган Кийик гушти, сойғоқлар гўшти ҳам дўкондарга сотил­ган. Овчилар, мерган камончилар ов қилишган. Лрабий гиламлар сотилган. Аҳоли бозордан хоҳ- лаган маҳсулотни топа олган. Тўкин-сочинлик бўлган. Қимиз, айрон, чакки бозори, тухум бо- зори ҳамма-ҳаммаси мавжуд бўлган. 1960 йил ларгачаҳам бозор Касбида бўлган. Эшонларнинг тўйларида касбилик ошпазлар, сартарошлар, ҳатто пайкор гўрковлар ҳам Хўжа касбиликлар га хизмат қилишган. Тўй мавридига бутун ат- роф Жизза, Касби, Хўжаҳайрон, Қортепа, Муғ- лон, Хитой, Қорахўжа, Дўрман, Чимқўрғон, Қорақўнғирот, Эсабой, Шакаржўй, Ўрозобод, Аабижўй араблари, Кийикчи, Қорахўжа халқи келган ва ҳозирда ҳам бирга борди-келди қила- дилар. Уларни Косон, Касби, Муборак, Қарши, Бешкент халқи зиёрат қилиб турадилар. Хайр- эҳсон, худойи қилиб турадилар ва саййидлар мавриди билан келиб-кетиб бир эл яхши-ёмон кунида бирга бўлишади. Бу дўстлик қадимдан бўлган. Касби қўрғони атрофида бир сардоба- дан сув ичиб, бир бозорда савдо қилганлар. 1980 йилларда ҳам Кеш, Китоб, Қамаши, Чироқчи савдогарлари бозорда савдо қилишарди. Савдо маркази бўлган бу юрт мана етти юз йил ўтиб- дикн, саййидлар хонадонига ҳурмат билан қараб келишган. Бу ҳурмат Мир Ҳайдар отага ва пай- ғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом авлодига- дир. Эскидан бир нақлиёт борки, унга кўра: «Саййиднинг итига ҳам тош отма. Тош отсанг,

эгаси кўриб КрОдса ранжийди. Сен эса пайғамба- римиз шафоатидан бенасиб қоласан», дейилади. Саййидлар пайғамбаримиз авлодларидир. Азиз ўқувчи, яна бу инсон кўп нарса битибди, аммо маъносиз гаплар дейишингиз мумкин. Аммо, Касбига сафар қилсангиз, тарихда буюк Турон заминида яшаб ўтган Али авдодидан дунёга кел- ган Саййидзода ва Саййидзодалар қабрини зи- ёратқиласиз. Соатлаб кетгингиз келмайди. Сиз- ни илоҳий бир қувват ўзига тортади. Ўз атроф- ларида юздан зиёд авлиёлар қабри бўлган. Ҳаз- ратнингқабри уч метр ер остидадирлар. Ўзҳуж- ралари ўрнида дафн қилинган. Бетаҳорат зиё- рат қилиш ман этилган. Чунки ҳужрада Ҳазрат Хизр алайҳиссалом каромати бор, ҳозирда ҳам йўқолмаган. Яқинда Ҳазрат Мир Ҳайдар отага ва Қутбиддин Ҳайдарга сағана тоши кўйилди. Бу буюк аждодларимизга халқимизнинг чуқур эътиром белгисидир.

Ушбу асар мавжуд манбалар, шунингдек, ри- воятлар ва айрим шахсларнинг маълумотлари- ни ўрганиш асосида юзага келди. Ўйлаймизки, асар камчилик ва қусурлардан ходи эмас. Шу боис мазкур асар юзасидан ўқувчилар томони- дан билдирилажак фикр ва мулоҳазалар асар- ни яна-да мукаммалаштиради ва аниқлик ки- ритишга ёрдам беради.

Ҳурматли китобхон! Сиз ҳозиргина ўқиб ту- галлаган асар Ҳазрат Султан Мир Ҳайдар Ота тарихи ҳақидаги илк изланишлар дебочасидир. Шу сабабли асар юзасидан маълум бир камчи- ликлар мавжуд бўлса, муаллиф сизнинг фикр- мулоҳазангизни сидқидилдан қабул қилади.

ҲАЗРАТИ СУЛТОН МИР ҲАЙДАР

Юртимизда улуғ авлиёлар, покдомон руҳо- нийдар, алломалар зиёратгоҳлари кўп. Улар ак- сариятининг тарихи олис асрлардан бошлана- ди. Қадим замонлардан бери илм-фани, эъти- қоди, тамаддуни ривож топган, маънавияти юксалган элда яхшиликни шиор қилган, эл ва улус равнақига, тинчлик ва офиятига беқиёс ҳисса кўшган зотлар улуғланган, уларнинг мар- қадлари қадамжоларга айлантирилган. Ўзбекис- тоннинг барча ҳудудларида бўлганидек, Қашқа воҳаси тупроғида ҳам авлод-аждодлар эътиқод қўйган азиэ-авлиёларнинг зиёратгоҳлари, қадамжолари бисёр. Тарих ўрта асрлардан ис- ломнинг забардаст олимлари, элу халқ жипсли- гига, тараққиётига, маънавий дунёсига улкан ҳисса қўшган билимдонлар, ҳурматга ноил ав­лиёлар бўлганлигидан далолат беради. Китоб туманида ҳазрати Башир, Чирок^ида Кўктўнли Ота, Шаҳрисабзда Шамсиддин Кулол, Ғузорда Жанда Ота, Қаршида ҳазрат Убайд ал-Жарроҳ, Потронда Етти Тўғ Ота, Касбида ҳазрат Султон Мир Ҳайдар... Бундай улуғ ва покдомон азиз зотларнинг исми шарифлари мундарижасини узоқ давом эттириш мумкин.

Мустақиллик қадриятларимизга қайта кўрк бағишлади. Президентимиз ташаббуси билан обод қилинган, гавжум зиёратгоҳларга айлан­тирилган Баҳоуддин Нак,шбанд ҳазратлари, Имом ал-Бухорий хилхоналарининг таровати бугун жаҳонга маълум. Бундай хайрли ишлар бардавом тус олиб, ҳамма вилоятларда улуғлар к,адамжоларини таъмирлаш, таклаш, ободон- лаштириш ишлари узлуксиз давом эттирилмоқ- да. Термизда бўлган киши улуғ аллома Ҳаким ат-Термизий қадамжосини зиёрат қилмай қайт- майди. Бизнинг Қарши шадримизда ҳам купдан буен эътибордан четда қолиб келган, қабрис- тоннинг бир бурчагида тиқилиб қолган Хожа Убайд ал-Жарроҳ марқади улуғвор қурилиш ишлари олиб борилаётган қутлуғ жойга айлан- тирилмоқда. Бундай саъй-ҳаракатлар Ватани- мизга қудрат, халқимизга фаровонлик, тинч- лик, тараққиёт, яхши тилаклар ижобатини тух,- фа қилади. Чунки ўтмишини ва яхшиларини, буюкларини улуғлаган, қадрлаган эл деч қачон кам бўлмайди.

Таниқли олим, тарих фанлари доктори, про­фессор Адмаджон Чориев узоқ йиллардан буён хайрли ишларга кўл уриб, Қашқадарё воҳаси- нинг авлиёлари ҳаётини ўргаиишда жонкуяр- лик қилиб келади. Унинг Ҳазрат Башир тўғри- сидаги асари қайта-қайта нашр этилган. Эли- мизда бундай китобларга эҳтиёж катта. У, шу анъанани давом эттириб, яқинда яна бир ажо- йиб китобни тайёрлади. Ҳазрати Мир Ҳайдар Отанинг юртимиз узра ўтган Буюк Ипак йўли шарофати ила номи нафақат Қашқадарёда, балки қўшни Сурхондарё, Бухоро, ҳатто, Турк­менистан, Мадина, Балх, Хоразм, Шош, Самар- қанд, Туркистон, Афғонистон, Эронгача маъ- лум ва машҳурдир. XIV аср авлиёси, каро- матгўй, элўртасида катта обрў-эътиборга ноил бўлган Ҳазрат марқади Касби қўрғони ёнида жойлашган. Бу азиз-авлиё тўғрисида яхши фикрлар, улуғлашлар кўп бўлгани баробарида, аниқ далиллар, қилиб ўтган ишларини акс эт тирадиган рисолалар ҳозиргача мавжуд эмас эди. Аҳмаджон Чориев, назаримда, шу бўшлиқ- ни тўлдирувчи ноёб асарни ёзишга муваффақ бўлибди. Ўзим ҳам бу Зот фаолиятига қизиқиб кўрганман. «Жейнов тарихи» китобимда Ҳазрати Мир Ҳайдар Ота ҳақида, у киши билан Амир Темур муносабатлари тўғрисида ривоятлар кел- тирганман. Мустабид тузум даврида Ҳазрати Мир Ҳайдар жоме масжидининг ўғит сақлана диган омборга айлантирилганлиги тўғрисида ҳам ачиниб езганман. Элимизда, касбидиклар- да Ҳазрати Мир Ҳайдар Ота тўғрисида жуда кўп нақл ва риваятлар сақланиб қолган экан, муаллиф уларни бир жойга жамлашга муваф фақ бўлган. Муҳими шундаки, бу ривоятларда ҳақиқат ва афсона аралаш келгани билан, улар- нинг маърифий-маънавий аҳамияти юқоридир.

Ҳазрат Муҳаммаджпн Шариф Ҳисорийнинг шахсий кутубхонасида шу вақтга қадар ошкор этилмаган «Маноқиби ал хос ал хожа Мир Ҳай дар Султон» номли муқоваси фил суягидан иш- ланган китоб Аҳмаджон Чориев тавдим этаё- ган янги асарга алоҳида мазмун ва моҳият ба ғишлаган. Хожа Шамсиддиннинг таваллуд то пиши, улғайиши, пирлару устозлар тарбиясини олиши, хуллас, бутун бошли фаолият қиррала ри ана шу «Маноқиб»да ўз аксини топган.

«Маноқибнни мутолаа қилиш давомида Қаш- қадарё воҳасида яшаб ўтган кўп азиз-авлиёлар (Ра>уу1иддин сўфи - шу номда Райим-сўфи қиш- лоғи бор) билан танишамиз, уларнинг элпарвар- лиги, ҳақиқатгўйлиги, адолатпарварлиги, пок- лик йўлидаги саъй-ҳаракатлари кўз олдимизда намоён бўла боради.

«Маноқиб»да ҳам Ҳазрат Мир Ҳайдар ва Амир Темур мулоқотларига гувоҳ бўламиз. Англашим- ча, Амир Темурнинг Ироқдан қайтишидаги уч- рашув бобида вужудга келган нақллар манбаи ҳам айнан шу - «Маноқиб» бўлган экан. Унда нақлларга сиғмаган кўп жиҳатлар борки, улар ҳар қандай ўқувчини қизиқтирмаслиги мумкин эмас.

Ҳазрат Мир Ҳайдар Ота таржимаи ҳолига оид маълумотлар диққатга сазовордир. Ҳазрат Мир Ҳайдар Ота - Амир Шамсиддин Мир Ҳайдар ал Хожа Ҳайдар Хуросоний Шўрдарё бўйидаги Қайин шаҳрида туғилган. 673-ҳижрийда (1275) дунёга келганлар, 14 ёшида имомлик рутбаси- га эришганлар. 32 ёшга тўлганларида Қашқа воҳасига, Касбига келиб, шу ерда мутамаккин бўлганлар. У Зотнинг ташрифи туфайли элу юртда осойишталик, тотувлик, қут-барака ри- вож олади. Китобни қизиқиш ва қониқиш би­лан мутолаа қилган ўқувчи бетакрор ўтмиши- миздан мамнунлик туяди, инсон буюклигининг даражаси ҳадсиз-ҳудудсиз эканлигига ишона- ди, ўзини Инсон сифатида ҳурмат қилишга ин- тилади. Бундай китоблар ёшларни ҳаётни се- вишга, аждодларни ҳурматлашга, маънавият- га интилиб яшашга ўргатади.

Поён РАВШАНОВ,

Қарьии Давлат университетининг

профессори

Қашҳадарё внлояти туманлари ва

шаҳарлари ху дуди да сақланган тарихий

обидалар ва знёратгоҳ-цадамжолар

тўғрисида

МАЪЛУМОТНОМА

ДЕҲҚОНОБОД туманы

1.     Хожа Ипакконсой чашмалари

2.      Булоқ Ота зиёратгоҳи

3.      Оқсарой. XIX аср

4.      Хожаи Пок зиёратгоҳи

5.      Тошқалъа. Бронза даври

КАСБИ туманы

6.      Султон Мирҳайдар мажмуаси. Х111-Х1У асрлар

7.      Сардоба. XVI аср

8.      Намозгоҳ масжиди. ХУ1-ХУП асрлар

9.      Сардоба. XIX аср

10.      Жума масжиди. ХУ1-Х1Х асрлар

11.      Пандирон масжнди

12.      Ғойиб Ота масжиди. ХУ-ХУ1 асрлар

13.        Имом Муҳаммад Садри Ислом қабрис- тони

КНТОБ туманы

14.      Ҳазрати Башир зиёратгоҳи

15.      Ҳазрати Башир Ота мактаби. XVI аср

16.      Хожа Илимкон хонақоси. XVI аср

17.      Ҳазрати Султон зиёратгоҳи

18.      Хожа Неъматуллоҳ Валий мақбараси

КОСОН туманы

19.      Ёрқўрғон шаҳристони вайроналари

20.       Ҳазрати Ҳусом Ота ёдгорлиги

МУБОРАК туманы

21.       Занжир Сарой меъморий ёдгорлиги. XIII— XIV асрлар

22.       Хожа Муборак Марвозий қабристони. УПМХ асрлар

23.       Эшон Сўфий қабристони. УП-Х асрлар

24.       Боғи Эшон шаҳристони

25.       Бекча сардобаси. XVI аср

26.       Майманоқ сардобаси. XVI аср

УСМОН ЮСУПОВ туманы

27.       Чоргумбаз масжиди

ШАҲРИСАБЗ туманы

28.       Оқсарой. XIV аср

29.       Дорус-Сиёдат. XIV аср

30.       Жаҳонгир мирзо даҳмаси. XIV аср

31.       Дорут-Тиловат. XIV-XV асрлар

32.       Ҳазрати Шамсиддин Кулол хонақоси ва даҳмаси. XIV аср

33.       Чорсу тими. XIV-XV асрлар

34.       Кўкгумбаз хонақоси. XV аср

35.       Гумбази Саййидон. XIV аср

36.       Кўкгумбаз (жомеъ) масжиди. XV аср

37.       Ҳаммом

38.       Ҳожи Мирҳамид масжиди

39.       Ҳазрати Малик Аждар хонақоси

40.       Чўбин мадрасаси. XVI аср.

41.       Коба мадрасаси. XVI аср

42.       Абдушукур Оғалик мадрасаси. XIX аср

ЯККАБОҒ туманы

43.       Шайх Ёдгор Балломий. XIX аср

44.       Тезоб Ота қабристони

45.       Хожа Илғор Ота зиёратгоҳи

46.       Хожи Илғор қишлоғи - Соҳибқирон Амир Темур Ҳазратлари туғилган гўша

47.       Қаландартепа. Н-1Х асрлар

48.       Чимқурғон қабристони

ҚАМАШИ туманы

49.       Лангар Ота мақбараси зиёратгоҳи. XVI аср

50.       Лангар Ота масжиди. XVI аср

51.       Улуғжон Ота мақбараси. XVI аср

ҚАРШИ туманы

52 Ҳазрати Имом Майин мажмуаси. Х1-ХШ асрлар

53.       Ҳазрати Шайх мажмуаси. XIV аср

54.       Бешкентдаги Тошмасжид

55.        Ҳазрати Султон Абул Хайр масжиди. XI- XII асрлар

56.       Ҳазрати Султон Абул Хайр мақбараси. XI XII ва XVI-XVIII асрлар

57.       Халфа Эшон масжиди

ҚАРШИ шсщри

58.       Қашқадарё кўприги. XVI аср

59.       Ерости ҳаммоми. XVI аср

60.       Бекмир мадрасаси. XVII аср

61.       Кўкгумбаз масжиди. XV] аср

62.       Қарши сардобаси. XVI аср

63.       Қиличбой мадрасаси. XX аср

64.       Хожа Абдулазиз. XX аср

65 Чақар масжиди. XIX аср

66.       Одина мадрасаси XVII аср

67.       Мағзон маҳалласи масжиди. XIX аср

68.       Чармгар масжиди. XIX аср

69.       Хожа Қурбон мадрасаси XIX аср

70.       Зоғза масжиди. XIX аср

71.       Хожа Жарроҳ қабристони зиёратгоҳи

72.       Эшони Шаҳид қабристони зиёратгоҳи

ҒУЗОР туманы

73.       Мусофир Ота зиёратгоҳи

74.       Тоҳир-Зуҳра мажмуаси

75.       Мири Жанда зиёратгоҳи

76.       Қўрғонтепа. III аср

77.       Минора на обхона. XIX аср

78.       Афғонбоғ мадрасаси, XX аср бошлари

МУНДАРИЖА

СУЗ БОШИ.................................................................... 4

МАНОҚИБИ АЛ ХОС АЛ ХОЖА МИР ХАЙДАР

СУЛТОН.................................................................. 15

Хожа Шамсиддинга Хизр алайҳисалом учраб ул азиз билан ҳамсуҳбат бўлишлари

ҳикояси.................................................................... 37

Мукаррамхон ҳикояси............................................... 62

Бир ривоят тарихи...................................................... 69

Тарихдан бир саҳифа................................................. 80

Ҳазрат Мир Ҳайдар ота ҳақида................................ 86

Обидхон қизи ривояти ..............................................  86

Ҳазрат сардобалари тарихи .....................................   87

Мир Ҳайдар ота работи. Мир Ҳайдарий боғи

ҳақида...................................................................... 91

Ҳазрат Султон Мир Ҳайдар меъморий

ёдгорлиги ................................................................  98

СУЛТОН МИР ҲАЙДАР ОТА ҲАҚИДА

РИВОЯТЛАР ......................................................... 100

Қовун ривояти ........................................................... 100

Ривпят замирида яширинган ҳақиқат ................... 101

Мир Ҳайдар ота чашмалари..................................... 102

Саййид Муҳаммад Тайибхон................................... 104

Султон Мир Ҳайдар ота кароматлари .................... 104

Мир Ҳайдар отанинг илм мактаби ......................... 105

Шайхим Кпко ҳақида ривоят ................................. 106

Ғассол ҳақида ривоят................................................ 113

Хурм о ривояти........................................................... 116

Касби араблари ҳақида ривоят................................ 121

Ровийлар ҳикоятидан................................................ 121

Ҳазрат Мир Ҳайдар отанинг карвони ҳақида

ривоят..................................................................... 122

Уғри ҳақида ривоят................................................... 123

Ибратли бир каромат ................................................ 125

Чўлда адашган киши ҳақида ривоят ..................... 125

Найистон ривояти...................................................... 127

Ношуд шогирдлар ҳақида ривоят........................... 129

Султон Мир Ҳайдар отанинг кароматлари........... 138

Қароқчи шогирд ҳақида ривоят.............................. 139

Ғойиблар ҳақида ривоят........................................... 141

Султон Мир Ҳайдар ота лайлаклари...................... 145

Султан Мир Ҳайдар ота боғлари............................. 146

Султон Мир Ҳайдар отанинг қирқ дўконлари 147

Яна бир ривоят........................................................... 148

Бир чўпон ривояти..................................................... 150

Султон Мир Ҳайдар ота қудуқларининг

сири ........................................................................ 151

Сардсбалар тарихи..................................................... 153

Мадрасалар қурилиши.............................................. 154

Хожа Шаме каромати................................................ 159

Мирижанда ҳақида бир тарихий ривоят ............... 163

Маъсуд Хатлоний ривояти....................................... 167

Касби тумани.............................................................. 171

Касби намозгоҳи ....................................................... 174

Касби бозори............................................................... 175

Касби Насафдан катта бўлганми?........................... 178

Сўнгги суз ўрнида ....................................................  183

Ҳазрати Султон Мир Ҳайдар ................................... 189

Қашқадарё вилояти туманлари ва шаҳарлари ҳудудида сақланган тарихий обидалар ва зиёратгоҳ-қадамжолар тўғрисида МАЪЛУМОТНОМА.............. 193

АҲМАДЖОН ЧОРИЕВ

ҲАЗРАТИ СУЛТОН

МИРҲАЙДАР ОТА ТАРИХИ

Муҳаррир

Маъмура ҚУТЛИЕВА

Бадиий муҳаррир

Уйгун СОЛИҲОВ

Мусаҳҳиҳ

Муҳаббат МЕНГНОРОВА

Техник муҳаррир

Сурайё АҲМЕДОВА

Компьютерда саҳифаловчи

Диддора ЖУРАБЕКОВА

Босишга 2.08.2013 й.да рухсат зтилди.

Бичими 84x1081\32.

Босма тобоғи 6,25. Шартли босма тобоғи 10,5.

Гарнитура «Воокгпап Суг+ШЪ». Офсет қоғоз.

Адади 4000 нусха. Буюртма № 202.

Еаҳоси келишилган нархда.

«Янги аср авлоди» НММда тайёрланди.

Лицензия рақами: А1 № 198, 2011 йил 28.08 да берилган.

«Ёшлар матбуоти» босмахонасида босилди.

100113. Ташкент, Чилонзор-8, Қатортол кўчаси, 60.

Мурожаат учуй телефонлар:

Нашрбўлими-278-36-89; Маркетинг бўлими - 128-78-43

факс - 273-00-14; е-таЛ: уапфаагау1ссП@ггтЛ-ги

---

Каримон И. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги

[2] Мамлакатимизда демократия ислоҳотларни янада чуқурлаш- тириш ва фз'қаролик жамиятини ривожлантириш концепция- си> маърузасидан. //«Халқ сўэи» гаэетаси, 2010 йил, 12 ноябрь.

[3] Ушбу маълумот «Маноқиби ал хос ал хожа Мир Ҳайдар Султон» китобида берилган.

[4] Ғассол - мурдани покловчи Gulmurodov (munozara) 13:09, 13-Iyun 2022 (UTC)